( ~~ ->- > ]--9- र +~ ^ "=" ५ ~ वज्र ः

00 (षे । ? =)

(=) | =

ऽ प्रा ऽ/ प5६291-5६71

10. 108. ॥

बर ( ४१४६8187 ६००४६००, १9. 12.) ॥

42754. 54.75.577 6.24 ^ 14.4.८4 }

धभ

॥ श्रीः ॥ | 1

माधवीयधातुडृत्तिः- `

श्रीसायणाचायकृता ।

प्रक्ादाकः-~

जयकृष्णदास हरिदास ग॒सः-- चौरस्य! ससर्कूत सीरिज आफिस, बनारस सिटी ।

ध ॥ 4 २ +

<

अ

+ ~ ३ | |

क + |

र ष 8.)

+भ + = ह ३ र ॥ = द १

एराणडद्ञाव¶ 0 71000. 118124१

ष्णात प्र, एपापषा (ग..ष८ाारर

1247८105€व्‌ [10701

५ £ 9४/

1512806 0) / 12); 9१४१७1१ एठएा)^गा0ेपि

प्रि

1451 5^ 91८1२ 51२1 28

( 4.7770.4.5 6.415.८.6277' @ 724 # 77.414 1.4 )

१0. 104.

( ४ 1९81409 9९० ०, 19. )

-----+#->----- न क

॥111:14114.411.21 11111

5/.1/.11/ (^ १॥

.1101/९क 12८ ,17/100//070, 174९2, ९८८,, म ॥ ॥॥ | ॥ }॥ ^ 6॥ 411 ॥ ‰ 4014८ ७714264 5 45६77 2442119

7210/25504) (001. (9105141 (01९1९, 0 ९11040*८8,

८.14) 2141८ 5442 5 1८ 52224 5/29६22

20028800, (9, 1, १४ 1140. 171व्‌/११/, 6€710013. ----~^ ~ ~ -- ~

एएण.गशप्र ष्य) ५ 8017 एष

५॥| (0 5॥#॥0॥5-1॥1005 009, 1006 (१0०९० ५११९० (ऽ ०११७१६८ 6११९6 0065, 5.7.747...

1934

[ २८५९०८७० 4५००८५११ (० 4 ~> ¢ र 7567, 47 74045 7245०९० ©$ ८८ 2१९०७, |

षष्ट), ण 46 (१19 045 (01 द ए@४ 79८55.

0९1१८0८5 (1४,

1934;

हरिदाससस्करतम्रन्थमालासमाख्प- काशीसंस्छृतसीरिजपुस्तकमालायाः

। १ ¢ २ व्याकरण विभागे (१२) द्रादशं पुष्पम्‌ ।

क्तः श्रीः %#

माधवीयधातुद्रत्तिः

श्रीसायणाचायेकृता ।

काकीस्थराजकीयप्रधानसंस्छृतपाख्लाराऽध्यापक-व्याकरणाचाय-पीमां सातीर्थं -फडके -

इत्युपाह् -पण्डितानन्तशाखिणाऽस्पभागा संशाधिता; अवशिष्टा च काशीस्थ- श्रीस्याद्वादस्क्रतमहाविद्याऽऽल्याध्यापकसादहित्योपाध्याय-व्याकरण-

शाच्िपदवीक-जोशीत्युपाह-पण्डित-खद्‌ारि वशालिणा परिषछत्य संशोध्य; बृहद्‌भूमिकयाऽकारादिधातु - सूचिकया च स्योज्य सुसखम्पादिता ।

~ ~~~ ~~ भरकाश्चकः- जयकृष्णदास-हरिदास-णसः--

ची खम्बा-सस्करृत-सीरिज आकिस, बंनारससिरी।

५ १९९३१. राजकीयनियमानुसारेणास्य सवंऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः ।

4.1. 1..1.-1..1..1..1.-1..1.17.11.1..7.1..1.17.) ॥ इख कायालय हारा “काश्चसस्कृतक्षारिज” के अरवा ओरभी ¢ 9 ३ सरिज यथा “चोश्म्बासस्कृतसैरिजः" ““बनारससस्छृतसीरिज' › ““हरिदाखसस्कृत खीरिज” भ्रन्थमाङार्ये निककरती ह तथा इन ४ सीरिजों के पश्चात्‌ भौर भी विविध शन्न की पुस्तकं प्रकाशित कौ गद दहे तथा १ अन्य खवस्थानाके छपे हुए सस्कृतं तथा मषा-माष्य कं पन्थ विक्रयाथं प्रस्तुत रहते दै, सू्चीपत्र पथक्‌ मगवाकर देद्धे ।

चोखम्बा संस्छृत सीरिज आकि, बनारस सिरी ।

| (1 11/20 13020202 05)

6 § | 9

ष | 8 प्रािस्थानम्‌- 9 जयङ्ृष्णदास हरिस गुष-- ( 1

=

` कश्रीः* ` । भूमिका ।

इह खल्वनेककल्मषतयाऽचिन्त्याप्रमेयदुःखजालसमाकुलेऽखिल. इला- तल आधिभोतिकाध्यात्मिकाधिदैविकसकरदुःखापहारकस्य कर्मोपासन- जीवब्रह्मेक्यज्ञानेनाभ्युदयनिभश्रेयससिद्धिहेतुकस्य धमेस्य साधनभूता; परत्र ह्मणो निश्वासभूता भगवन्तो वेदा विज्ञयन्तेतयामिति न तिरोहितं विदुषाम्‌ ॥ अचर मचुः- वेदाऽखिलो धमेमूटं स्मृतिशीले च तद्विदाम्‌ । आचारश्च व साधनामात्मनस्तुष्िरेव च ॥ इति । को नाम भगवान्‌ वेदः, किञ्चास्य लश्चषणमिव्यत्रोच्यते--इ्प्ाप्व्यनि शृपरिहारयोरखोकिकमुपायं यो ग्रन्थो वेदयति ख वेदः । अलोकिकपदेन अत्यक्षाचमानयोव्याचुत्तिः उक्तञ्च श्लोकवातिके-- श्रेयःसाधनता देषां नित्यं वेद्‌ात्प्रतीयते । ताद्रप्येण च धमेत्वं तस्मान्नेन्द्रियगोचरः ॥ इति ) उक्तश्चान्य्न-- ` प्त्यक्तेणानुमित्या वा यस्तूपायो न बुध्यते । पतं चिदन्ति वेदेन तस्माद्वेदस्य वेदता ॥ इति च । अस्य भगवते वेदस्य भ्रामारयं तु बेधकत्वात्स्वत पव सिद्धम्‌ । पौरुषेयवाक्यं तु बोधकं सखद्पि पुरषगतश्नान्तिमुलत्वखम्भावनया तत्परिहाराय मूलप्रमाणमपेक्षते । न तथा वेद्‌; । तस्य नित्यत्वेन वक्तदेाष-. शाङ्काऽजच॒दयात्‌ । तज्रभगवता जेमिनिनाऽपि भरथमाध्याये प्रथमपाद्‌- पतदेव सृत्ितम्‌--“तस्प्रमाणें बाद्‌रायणस्यानपेक्षितत्वात्‌,› इति ॥ पक पवबायं वेद्‌ उपाधिवशाज्जयश्चत्वायो वेति व्यवहारवि- षयताम्प्राघ्ः । तज्नाप्येकशतमध्वयुंशाखाः, सहस्रवत्मां-सामवेद्‌ः, एक विशतिधा बाहच्यम्‌ , नवधाऽथवेणोा वेद्‌; इत्यादय पाधिभेदेनानेकविधः अस्य भगवता वेदस्याध्ययनमायुपूध्यां अथेतश्च द्विविधं दरीदश्यते । केचन विप्रवरा अस्मिन्भारते वेदिकेतिनाम्ना लेके प्रथिताः स्वगुरूपरम्प रया शाखरश्यद्धविधिना गुख्मुखेभ्य उदात्ताचुदात्तस्वरितादुक्तस्वरपूवंकम्‌ अनु स्वायान्चनाखिकयुक्तं यथाऽथ॑ परिशुद्धोच्चारणमुररीकृत्य वैदिकमन्त्राणां शुद्धे(च्चारणञ्च विज्ञाय विपुलायासेन समध्रां स्वकीयां संहितां स्वकरट- स्थितां विधाय स्वरिष्यांश्च पाटयित्वा वेदानां प्रचुरप्रचाराय प्रयतन्ते, पते

। खलु सर्वाणि कार्याणि विहाय बहुपरिश्रमान्‌ विधाय. भिक्षाचत्ति स्वीङृत्य

= भूमिका । शुद्धोश्वारणेन वेदसंरक्षणं कुर्वन्तीति तेऽस्मदीयधन्यवादाहाः । परन्त्विमे

वैदिका मन््ोच्चारणपरायणा वेदानामनथंज्ञा इति तावदसंताषकरम्‌ । केव- `

-लमथेद्रष्टथाऽध्ययनमपि न श्रेयस्करमिति वयं मन्यामहे । किन्त्वायुपूर्व्या युक्तं स्ाथवेदाध्ययनं द्विजानां कतेव्येषु मुख्यतमम्‌ , तद्भावे त॒ -शद्रत्वप्रासिः । “ब्राह्मरोन निष्कारणः षडज्ञो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च इति । उक्तश्च मजुना- योऽनधीत्य द्विजे वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम्‌ । स जीवन्नेव शाद्रत्वमाश्च गच्छति सान्वयः ॥ इति । छन्दः पादो तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते । ज्योतिषामयनं चक्षुनिरुक्तं श्रोजुच्यते ॥ शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्म्रतम्‌ ॥ तस्मात्साङ्गमशधीच्येव बह्मलाके महीयते ॥

इति पाणिनीयशिक्चाव चनादतिगम्भीरस्य वेदस्याथेमववोधयितुं रिक्चा- दनि षडङ्गानि परवत्तानि । अत पवाथकबेणिकैस्तेषां षडङ्गानामपरविद्यारूपत्व. - मुक्तं सुरडकोपनिषदि । तथा हि-“दे विधे वेदितव्ये इति ह स्म यदू ब्रह्मविदो -चद्न्ति, परा चेवापरा च । तत्रापरा ऋम्वेदो यजुवदः सामवेदोऽथर्ववेदः, शिक्षा, कल्पा, व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति । अथ- परा, यया ` तदृक्चरमधिगम्यते? ( मुरड० १।१।४ ) इति । साधनभूतधमेज्ञानहेतत्वात्‌ षडङ्गानां कमकार्डानामपरविद्यात्वम्‌ । -परमयपुख्षार्थभूतव्रह्ज्ञानहेतुत्वादुपनिषदां परविधात्वम्‌ ।

न्दः |

छन्दखासुपयांगस्तावत्कमेकारडेऽत्यावश्यकः 1 श्रुयते च-- “गायन्नीभि्राह्यणस्यादध्यात्‌ , जिष्टुभो राजन्यस्य, जगतीमिवेश्य- - स्य? ॥ इति । तच्च भगणयगणादिसाध्यो गायज्यादि विवेकश्चुन्दोप्रन्थमन्त- -रेण न सज्ञेयः । अपरञ्च- “यो ह वा अविदिताष॑यच्छृन्दोदेवतन्ाह्यशेन मन्तरेण याज- ` यति वाध्यापयति वा स्थाणु वच्छंति गतं वा पात्यते प्रमीयते चा चापी

--यान्‌ भवति । तस्मादेतानिच्छुन्दासि मन््े मन्ञे विद्याम्‌, इति श्रयते । तस्माद्वेदवेदनायच्छन्दोत्रन्थ उपयुक्त इति सिद्धम्‌ । ` ं

| करप #

कल्पो नामाश्वलायनापस्तम्बवेाधायनादि सूत्रम्‌ । कस्प्यते समश्यते -यागप्रथोगोऽेति च्युत्पत्तेः ।

3

भूमिका । ४ -

“इवे त्वा?” इत्यादिमन्त्रास्तु कत्वनुष्ठानक्रमेरोवाम्नाता इत्यापस्तस्वा द्यस्तेनैव क्रमेण सूजनिमांसे प्रवृत्ताः । कलट्पसूञं मन्त्रविनियोगेन क्रत्वयु छटानसुपदिश्योपकरोति । अतः कल्पोऽप्यावश्यक इत्यायातम्‌ ।

ज्योतिषस्य प्रयोजनं तावत्‌--“यज्ञकालाथैसिद्धये इति तस्मिन्नेव ्रन्थे विदितम्‌ । कारविशेषविधयश्च भ्रूयन्ते--“खम्बत्सरमेतदू्तं चरेत्‌, “सम्बत्सरमुख्यं शत्व, इत्येवमाद्यः संवत्सरविधयः । “वसन्ते ब्राह्यणो - ऽग्नोमादधीत “श्रीऽपे राज्यन्य आदधीत “हारदि वेश्य आदधीत इत्याद्या- ऋतु विधयः। एवं मासपत्ततिथिकालनक्षत्र विधयः श्रयन्ते । अतः; कारविश्न षानवगन्तुं ज्योतिषमुपयुक्तम्‌ ।

निरखु्तन्नाम-अ्थांववोधे निरपेत्ततया पदजातं यत्रोक्तं तन्निरुक्तम्‌ यथा- गोः, ग्मा, मा, चमा, श्चा, क्चमेत्यारभ्य वसवः वाजिनः, देवपल्न्यो- देवपत्न्य इत्यन्ता यः पदानां समाम्नायः समाम्नातस्तस्मिन्‌ ग्रन्थे पद्‌ाथाव- बोधाय परापेश्चा न विद्यते। एतावन्ति प्रथिवीनामानि, पतावन्ति हिरणएयना- मानीत्येवं तत्र तन्न विस्पष्टमभिदहितत्वात्‌ । यथपि व्याकरणवलेन केषां चि- निवंचनानां सिद्धिभेवित॒महति, तथापि न सखकवंषां चिद्धिरस्ति । अतो- म्रन्थकारेशेवोक्तम्‌--“ तदिदं विद्यास्थानं व्याकरणस्य काल्स्न्ये' स्वार्थघाध- कश्च" इति । तस्माद्वेदार्थांवबोधायोपयुक्तं निरुक्तमिति ।

शिक्ता-

शिक्षा नाम--वणेस्वरायुच्चारणप्रकारो यत्रोपदिश्यते सा शिष्चा। तथा च तैत्तिरीयोपनिषदारम्भे समामनन्ति-“शीक्षां व्याख्यास्यामः- वशेः, स्वरः, माता, बलं, साम, सन्तान इत्युक्तः शिक्नाऽध्यायः,, ( ते आ० ७।२ ) इति ।

वर्णोऽकारादिः । स्वरः-उद्‌त्तादिः । मा्ा-हस्वादिः ।, बलम्‌- स्थानप्रयन्न । सामशब्देन साम्यमुक्तम्‌, अतिद्रतातिविरम्बित गीत्यादिदाषराहित्येन माधु्यादि गुणयुक्तत्वेनोच्वारणं साम्यम्‌ । एतत्सर्व पाणिनीयशिक्षायां स्पष्टम्‌ । संतानः-- संहिता, "वायवायाहि" इत्यत्रा वादेशः । “इन्दाम्नी आगतम्‌? इत्यत्र प्रकृतिभावः । पतच्च व्याकरणेऽभि- हितत्वाच्दिक्चायां नक्तम्‌ ।

शिदयमाणव्णातिवेकल्ये बाध इति पाणिनीयशिक्चायामेवाभिहितम्‌

तथादि-- ““मन्त्रा हीनः स्वरता वणता वा भिथ्याप्रयुक्ता न तमथमाह ।

स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रः स्वरताऽपराधात्‌, ॥

४ ; भूमिका ।

““इन्द्रशाजरुव॑धेस्व इत्यसिमिन्मन्ते ( तै० सं २।४।१२।१ ) विवश्षितेऽथं तत्पुरुषसमासे “समासस्य ( पा० सुऽ ६।१।२२३ ) इति सूत्रेण तत्पुरुष त्वाह अन्तोद्‌ त्तेन भवितव्यम्‌ । आदुदात्तस्तु प्रयुक्तः, तथा सति पृवेपद्‌-

परङृतिस्वरत्वेन बहुवी हित्वाद्‌ न्द्रो घातके यस्य इत्यथैः सम्पन्नः । अत -स्वरवर्णांययपराधनिरासाय शिक्षाग्रन्थाऽप्यावक्यकः इति ।

व्याकरणम्‌-

व्याकरणं नाम-अथेविशेषमाधित्य स्वरप्रङृतिप्रव्ययादीन्‌ विशेषेण -संस्कारविशेषेण आ-समन्तात्‌- वेदिकां खोकिकाश्च शाष्दान्‌ करोतीति -तथाभूतः पाणिन्यादिमहपिभ्रणीते घ्रन्थसमुहः अस्य व्याकरणस्य प्रशेतारोऽष्ट नव वा जाचायां बभूवुः के चित्‌- इन्द्रश्चन्द्रः काशाकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥ १५ ॥ ` इत्याइः ऋ अपरे तु-- ॑ पेन्द्र चान्द्रं काशत्स्नं कोमारं शाकट(यनम्‌ । सारस्वतं चापिङारं शाकं पाणिनीयकम्‌ ॥ इत्याहुः । णेन्द्र व्याकरणं तावच्छुत्या ज्ञायते । तथा हि-“वाग्वे पर।च्यव्यारता- -ऽवदत्‌ , ते देवा इन्द्रमन्रवन्‌ , इमां नो वाचं व्याङ्कर” तामिन्द्रो मध्यतोऽप क्रम्य व्याकरोत्‌ , तस्मादियं व्याकृता वागुच्यते, इतिश्चुतिः इन्द्रस्य भ्या- -करणकतेत्वे प्रमाणम्‌ । ` : . : (“चाद्द्रास्तु- आत्मोदर ङुक्षिष्विति पेडः इति वचनाचान्द्रन्याकरणमपि चूवंमासीदिति सिध्यति । काराङत्स्नं व्याकरणं भगवता. भाष्यकारेण-“राताच्च उन्यतावराते" ( पा० सु०५।१।२९) इत्यत्र भाष्ये नाम्ना निर्दिष्टम्‌ । अभ्रिपुराणेऽन्त्यभागे कोमार्याकरणस्योर्लेखो दश्यते 1 ` ` सारस्वत--शाकटायन--ऋक्‌तन्त्राख्यानि ज्याकरणानि चेदानीं सुद्धि ` तानि खमुपलभ्यन्ते सवज्र । .आपिशलकांकख्योश्च पाणिनिसूतरेषु ` तत्र तजर नाम्ना निर्दिष्टत्वात्तावपि पृवमास्तामिति निश्चघच्रम्‌ 1... पाणिनीयव्याकरणं तु खवेज् प्रचटत्येव ।. पवम्‌ “अवङः. स्फोरायन स्य इत्युक्तेः स्फोरायनम्‌,“"पोष्करसादेः” इति वातिकात्‌ पोष्कस्सादिभ्या- करणम्‌ ¦ ““विन्दतिश्चान्द्रदोगोदिः,” ' इत्यक्तेर्दौगव्याकरणम्‌ 1 -“व्याघ्रभूत्या - -दयस्त्वेनम्‌' इति कारिकावलाट्‌ व्या्भृतेऽ्यकर्णेश्चालीदिति। `

१, , "5 1 क कक

भूमिका । &

<वमव्याश्यवोध- जैनेग्द्र-~मुग्धवोध-कलापादीनि बहनि व्याकर णानि सन्ति।

सत्स्वपि ख्वंघु व्याकरणेषु सावेलोक्रिक्वैदिकदाब्दानां नितरां व्युत्पा- दकं 'पाणिनीयन्याकरणमेव । अन्येषु व्याकरणेषु लोकिकालोकिकराब्दानां - ` न व्युत्पादनं दरषटिपथम्रायातम्‌। `

अत पवास्य वेदाज्गत्वम्‌ । इदपरेवाभिपरेत्य ““इदमक्षरच्छन्दो वर्णंशः समयक्रान्तं यथाऽऽचायां ऊचुः, बह्मा बृहस्पतये पोवाच, बृहस्पति रिन्द्राय, इन्दो भरदाज्ाय, भरद्वाज ऋषिभ्यः, ऋषयो ब्राह्मरेभ्यस्तं खल्विममक्षर- समाम्नायमित्याचक्षते, न भुक्त्वा न नक्तं ्रत्रयात्त्‌ ब्रह्मराशिः” इति ऋक्‌ तन्बव्याकरणेऽस्य चतुद॑दासू्रकदम्बकस्यास्नायत्वसुक्तं तन्प्रुखकत्वादं व्याकरणस्य वेद्‌ङ्गत्वं युक्तम्‌ । अत वास्य ज्ञाने सववेद पारायरजं पु रयमिति स्प्टं शब्देन्दुशेखरे नागेशेनोक्तम्‌ । छृन्दोग्योपनिषदि व्याकरण- सुपक्रम्य “वेदानां वेदः” इत्युक्तम्‌ ।

अन्न पराहारोपपुराणम्‌- ज

पाणिनीयं महाराच्रं पद साधुत्वलक्तणम्‌ । सर्वोप्रकारकःं श्राह्यं कृत्स्नं त्याज्यं न किञ्चन ॥

तस्यैतस्य व्याकरणस्य प्रयोज्ञनविशेषो वररुचिना वातिके दितः “र क्षोदागमरुध्व सन्देहाः प्रयोजनम्‌? इति । +

एतानि र्वाऽऽदिप्रयोजनानिं प्रयोजनान्तराणि च महाभाष्ये पस्पह्ाऽ५- न्हिके भगवता पतञ्जलिना स्पष्टीकृतानि। रक्चाथं वेदानामध्येयं व्याकरणम्‌ खोपागमवरविकारज्ञो हि सम्यग्‌ वेदान -परिषालयिष्यति वेदाथ चाध्य वस्यति । ऊहः खल्वपि न सवैँलिङ्गेने च सर्वाभि्विभक्तिभिकेदे. मन्ानिग- दिताः; ते च यज्ञाङ्गत्वेन यथायथं विपरिणमयितव्याः; ।. तान्‌ नावेयएकरण शक्नोति विपरिणमयितम्‌ । तस्मादध्येयं व्याकरणम्‌ ।. आगमः खस्वपि “ब्राह्मणेन निष्कारणो धमः षडङ्गो. वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च? इति } प्रधानञ्च ष- रख अङ्धेषु व्याकरणम्‌ । प्रधाने च इतो यत्नः फलवान्‌ भवति । टध्वथं चाध्येयं व्याकरणम्‌ । बृहस्पतिरिन्द्राय दिव्यं वषेसदहस्ं प्रतिपदोक्तानां श व्द्‌†नां पारायणं प्रोवाच, नान्तं जगाम । बृहस्पतिश्च वक्ता, इन्द्रश्चाध्येता, दिभ्यं वषसहस्रम्‌ अध्ययनकालः । अन्तं च न जगाम ।_ अद्यत्वे पुनयेदि परमायुभेवति सख वषशतं जीवति 1 तत्र कुतः भरतिपद पाठेन सकटपद्‌ाव गमः । कुतस्तरां प्रयोगेण । असन्देदाथं चाध्येयं व्याकरणम्‌ । याक्ञिका परठन्ति- 'स्थुलपृषतीमागभ्निवारूणी मनडवादहीमाकमेतः इति । तत्र न ज्ञायते कि स्थूलानि पृषन्ति यस्याः सा स्थूलपृषती, किंवा स्थूला चासो पृषतीति। तान्‌ नाबेयाकंरणः स्वरतोऽध्यवस्यति । यदि समाखान्तोदात्तत्वम्‌ः, तदा -कमधारयः । अथ पूवपद प्रक्निस्वरत्वं ततो बडुवीदहिरिति। #

= न च 4 ॐ द ङ ८५ ६ 1 5 भूमिका । = "न

पवं च भ्याकरणस्याध्ययनमस्यावश्यकमिति न स्वदेहलेशः। = उक्तञ्च सम्यगभियुक्ते 5 यद्यपि बहु नाधीषे तथांऽपि पड पुत्र ! व्याकरणम्‌ 1 स्वजनः श्वजनो मा भूत्‌ सकलं शाकलं सूत्‌ शरत्‌ ॥ इति ।

भगवान्‌ भाष्यकारः “पकः शब्द्‌: सम्यग्‌ ज्ञातः छप्रयुक्तः स्वग -लोके च कामधुग्भवति? इति चाह ।

सवेषु व्याक्ररणेघु निकषायमाणस्य परमभ्रमाणोभूतस्य पाणिनीय च्याकरणस्योपयंद्ययावद्‌ ` बहवो ग्रन्थाः समभूवन्‌ । ते संत्तेपतोऽन्तेऽ- स्माभिनिदिष्टाः । तेषु प्रन्थेषु पारिनीयमतमयुखत्य तत्रभवता खायणा- ` चायंण विरचिता -धातुविषयकोऽतिप्रामाणिको लोके “माधवीयधातुचृत्ति,- -रिति नाम्ना प्रथित इति समेषां विदुषां विदित्चरम्‌। `

अस्मिन््रन्थे भगवता सलायणाचायंण क्रमेण पाणिनीयधातुपाटमुर रीरृत्य धातुतः तिङन्तस्य कदन्तस्याणादेश्च पाणिनीयसू अवातिकभा- ष्येष्टिरमाणपुरस्खरं रूपाणि प्रसाध्य सुत्रवातिकभाष्येष्टिपरिभाषाणाश्च सम्यगथ विधाय तच्न तत्रान्यग्रन्थर्‌ तां भ्रन्थानाञ्च मतानि प्रदश्य स्वम- तमादशेवत्‌ भ्रदशितम्‌ । तथा च मांधवीयधातुडृत्तिनिर्माणोत्तरं माधवी- ` यधालुदत्तावलुक्तानां सोत्रकरडवादिधातुनां निरूपणोऽपि भूयसा नामधा- तूनामेव व्युत्पाद्नान्मज्ञप्रामन्यायेन नामधातुवृत्तिरिति नाम्नाऽपरं भ्रकर्णं निमितम्‌ । अस्य प्रन्थस्य क्म्यगध्ययनेन विदुषां विद्याथिनाश्च पाणिनी यव्याकरणस्य सम्यग्बोधो भवतीति कि निगद्नेन ।

सायशाचायैपरिचयः अस्य भगवतः सायणस्य वेदशाएख्रसम्पन्नो नित्थनैमित्तिकविधिना नि-

तान्तनिमेलस्वान्तो जनको मायण इति नामा, जननी पतिव्रता श्रीमती "नाम्नी चासीत्‌ । गोेणायं भारद्वाजः । सुतरं चास्य बोधायनम्‌ , छऊष्णय- ज्युकंदान्तगंततैचिरीयशाखा चास्यासोत्‌ । अस्य भ्रातरो माधवाचायेभोग नाथनामानो वेदशाख्रसम्पन्नो शरहस्पतिश॒क्राचा्यसद्रशावभूताभित्यधो निदिष्टपराशारमाधवीयारम्भश्लोकाभ्यां निश्चीयते । ` `

श्रीमती जननी यस्य खुकीति्मायणः पिता ।

सायणो भोगनाथश्च मनोबुद्धी सोदरो ॥

बोधायनं यस्य सूं शाखा यस्य च यांज्ञुषी।

भारद्वाज्ञं यस्य गोत्रं सवेक्ञः स हि माधव्रः ॥ इति ।

माधवाचार्य; 1 .

` -भस्य सायणाचार्यस्य ज्यायान्‌ शाता माघवाचायैः वेकरमीये चतुर्दशदा- -लके दक्षिणभारते विजयनगर सोघ्राज्यभरतिष्ठातुः श्रीमन्महाराजहरिदरस्या-

-भूमिका। ७ ~

भ्यात्मिकगुदनींतिशाखकुशालो मन्निवरोऽमवत्‌। माधवाचायं मन्त्र चादेन महाराजहरिहग्ण गोब्राह्मणदिताय स्वरातनयराजलकम्याः बिलासाय च {क

धर्मभ्रचाराय च प्रवलयवनायुत्पाख्य स्वराज्यं निष्कण्टकं इत।मति भःरचे

तिदहासे प्रसिद्धम्‌ । अनेन पूर्वोत्तरमोमांखयोविस्ताराय धमशा जस्य पयु ` . रभ्रचाराय च "पराशरस्म्रतिन्याख्याः ( पराशरमाधवः ) श्यव्रहारमाध्रःः

"कालमाधवः, "जीवन्मुक्तिविवेकः, ज्ेमिनीन्यायमालाविस्तरः' 'शद्धरः दि.ग्जयः* इत्यादयो ग्रन्थाः ्राणायषत। गृहस्थाश्रमानन्तर सून्दास ९)

स्वीरृत्य विद्यारण्य इतिनामालमत । तत्राश्नमेऽपि बहवः प्रणीताः पञ्चदश.

त्यादयो भ्रन्थाः विद्यारर्यरतिसत्वेन भ्रसिद्धाः

भोगनाथः

सायणाचायंस्य कनीयान्‌ ्राता श्रीभोगनाथः सङ्गमनरपतेः नम॑सि काव्यकलाङकराखो चजिन्त्रगुररशासनपत्रस्थप्रहास्ते रचयिता चस्ति सायणाचायेविरचितग्रन्थभ्यः र ‡ःटीमवति।

अस्य भोगनाथस्यालोकिकों परतिभामसाधारणं नेपुरयं कपरनीयङूतरि ताकलनचः तुयं वलोक्य संतुष्यति इदयमस्माकम्‌ । एमिस्वाचन्‌ -“राभी ज्ञास" “श्रिपुरविज्रयम्‌"' “उद्‌ाहरणमाला?, “गणपतिस्तवः “^ ररमञ्ज त" “गोरीनाथाष्कम्‌,› इत्यादयो ग्रन्थाः प्रणीताः । . उपरिनिद्ध््रन्धाञ- रोाकनाल्प्रतीयतेऽस्य प्रतिभा ने९ण्यञ्च ।

सायणस्व गुरवः १ सायणाचार्येण तदूभ्रातृभ्यां च बिरांचतानां भ्रन्थानां परिशोलनो चा यते तेषां श्रयो गुरवोऽभूवन्ञिति । प्रथमो विधाताथेः, द्वितीया भारताताथः त॒ तीयः श्रीकण्ड । ` विद्याती्ंस्ताचन्महातपस्वी शद्रप्रश्नभाष्यस्य कतां परमातास्परोर्थाता

शिष्य आसीत्‌ । दिद्यावैभव्भमावादेव च विद्यातीर महेष्वरम्यावतार-

स्वेन. बणेयति सायणचायः सवं षां वेदभाष्याणाभ्श्रारम्मे-“"यस्य पिश्चश्त- वेदाः" इत्यादिना ।

सायणाचार्यः । सायणाचायेस्तावश्चतुण्णीं विज्ञयनगयधीद्ानां साघ्राज्येर्भ गोरव- युक्तं मन्निपदमभजतं । अस्य स्थितिसमयो वेकरभोयश्चतुदंशश~क इति शि लाटेखादितिह'साच्च ज्ञायते । अस्य मन्तिवरस्य सततजादख्ःभ्यासजनिता ्ञानपरिपाकसहजा बुद्धिः च लोकि कन्यवहारनिरीक्षणतत्परा रज्य मारक्षमा नोतिनिपुरता च क } भ्रथमं तावदेते सायणाचा्याः विजयनगरसाघ्नाज्यस्य

प्व विभागस्थेऽघुना -तल्लोरेतिनास्ना ्रथिते प्रदेशे सम्यक्‌ शाक्षनं कुव स्नः

3

` › भूमिका । `

` मह सजहरिहरंस्याठलस्यः ` कम्पराजस्याभापत्यपदवीमभूषयनः । तस्मिश् राजिं दिवं रते संति तस्य खुचुः सृङ्धमेति नामा बालतया राज्यभारं वोदु- मसघर्थोऽतो अगवान्‌ सायणाचायं एवं राञ्यचक्रमचाल्यत्‌ । अपाटंयच्च

-सङ्ञमनरन्द्र [राज्यकायं

भारक्षमां सकलां राज्ञनीत्याद्यपयोगिनीं विधयाम्‌ |

धरान्तस्थान्‌ बहून्‌ देशान. विज्जित्य स्ववाहुवलमपि ध्रकटयामाखं । चस्पनामानं~ स्व पराक्रमेण गरंडनामानओ्च नगरं सङ्गमनरेन्द्रसाहाय्येन जितवानिति शि- लालेखादितिदहासंदलङ्कारखुधानिधित्रन्थाच्च स्फुरीभवति । ` ्ः

सल्यकायेवहने

समथं सङ्गमभुपतिमालद्य तस्मिन राज्यधुरामारोप्य

सायणो ज्यायसा ्रा्रा माधवाचायस साक ` वुक्तनरेन्द्रस्य मन्जिपेद्मलं- आकार । वुक्धनरेन्द्रं दिकं गते तस्यं खुनोः हरिहरमदहारानस्यापि कानि चित्‌ वर्षाणि मन्बीषद्‌ मभज्ञत्‌ सायणष्चायः 1;

अस्य सायणाचायस्य . चयः पुच्ः कम्पखः, मायः, शिङ्गणश्चेति

आसन्‌ । कर्पणः सङ्गोतकलाख कुशलः । मायणः गद्यपदात्मककान्यकला- चतरः 1 क्लि हणः क्रमजरः घनादिषेद प्रकृतिविङकृतिघुः पण्डितः - इत्यलङ्ार- इडुधानिधितोऽच गम्यते । 1 तथा ह्यलङ्मरखध्रानिधिः-- `: .;. | |

, तत्‌ संव्यञ्चय. कम्पण व्यसखनिनः सङ्गीता तव ।

भोदि मायण गद्यपद्यरचनापाण्डित्यमुन्मुद्रय ॥ ...

शित्त दशेय शिङ्गण कमज्ञटाच्चांसु वेदेष्विति ।

स्वान्‌ पुजानुपलालयन्‌ं णृहगतंः खम्मोदते सायणः ॥ _

¢ ५ च क व क क

क क, 1, = च

भ्यसः | न ` + 0 (4 = 1४. + 111 42. ( $ {70 2 [| । 1. - माधवए्वायः | ऊ भगनाथ -- 4५ सायणः 4 9 (8 । 1349 519 + ; 9 अन | ष | < ४ ४.

~ १८७५ (८५ ४ ४ + कस्पंणः 5 ७ ॐ 9 भ्रयः भ रिङ्गण

पते सखायणाचा

याः हरिहरमहाराजस्य ज्येष्टभात्माधवाचीर्यस्य च

निदेशं पाप्याथवेवेदशतपथव्राद्यादीनंः व्याख्यानानि व्याङ्वन्‌ । अस्य श्रन्थाः--सुभा्तसुघानिधिः, प्रप्यित्तधधानिधिः,: -अल्लड्न - रसुधानिधिः, धातुच्त्तिः; पुखुषाथसुधाचिधिः, वेदभास्याणिः;: ` आयुव्ेदस्

धानिधिः, यज्ञतस्जसुधानिधिश्चः 1

; ,. -यमभाषितसूर्घा प्राय ित्तसुधानिषिः "कमेद्धिपाकंः ` इति ।

+ व

नपिद्ा--अच्र. नोतिवाक्याशतानां ; सरसः. -खश्चयः |

~~प्रायश्िनत्त प्रतिपाद्‌कोऽयं - ग्रस्थः |: -अस्याप्ररं नाम

= रा व

४ भूमिका ह ~ १ ८ ' अमिका। ` ९.

अलङ्कारसुवानिधिः--काव्यार्ड्कारप्रतिपाद्‌नपरोऽयं प्रन्थः । . धातुषत्तिः--पाणिनीयमतमवलम्न्य विरचितोऽयं अन्थः धातुबि- -षयकोऽतिध्रामाणिकः पुरुषाथेसुधानिधिः--पुखुषार्थोपयोगिनां पुराणस्थानां भ्यासवा- कऋयानां सङ्ग्रहोऽज वतेते । वेदभाष्याणि--तैत्तिरीयखंहितायाः, ऋनरसंहितायाः, सामवेदस्य, कारावसंहितायाः, अथवेवेदस्य च भाष्याणि ।

ब्राह्मणानां भाष्याणि च- तैत्तिरीयत्राह्यणस्य, ` तैत्तिरीय!ररयकस्य, एेतरेयत्राह्मणस्य तारज्यब्राह्मणस्य षडविरास्य, सामविधानस्य, आाय- स्य, देबताऽध्यायस्य, उपनिषद्‌ाख्यस्य संहितोषनिषदितिख्यातस्य च भा ष्याणि सवे प्रसिद्धानि ।

द्रयुरवेदसुधानिधि!-भायुबदखिद्धान्तद्‌ शंनपरोऽयं श्रन्थः । यज्ञतन्त्रसुधानिषिः-~यागाचष्ठानविधिरस्य ग्रन्थस्य - विषयोऽस्ति ।

भ्रीमतः सायणाचार्यस्य जीवनचरन्तातो विभलोऽतिविततोऽतो न. मदीया बुद्धिस्तेषां बणने समर्था, . तथाऽपि मया भगवतो चृत्तान्तः संक्तेपेणात्र नि- वरितः सायणाचायेङतेयं धातु्तिरस्ति, न माधवाचायेङतेति भ्रन्थोपक्रम- फरीभवति । माधवाचायाचुज्ञयेयं विरचितेति, प्रमप्राचुर्यात्‌ ज्येष्ठ्रातुनां चला वाऽस्या माधवीयेतिनामधेयभिति कस्प्यतेऽस्माभिः । अयं माधवीयधा- तुबत्तिरितिनामघेयो ग्रंथः पाणिनीयमतावलम्ब्यतिग्रामाणिकः. धातुसम्ब- न्धिसकङकायंवि चारपरोऽतिप्राचीने वेद भाष्यकतसायणाचायनि्मित इति सकलजनार्हाद कर; विद्धद्वराणं प्रमोद करः विद्याथिजनहितकर ति विज्ञाय श्रीहरिदासगुतात्मजजयरष्णद्‌ासश्रोष्ठिना संशोधनाथं प्रथमं व्याकरणाचार्यं मी मांसातीथाद्यपाधिककाहिकराजकोयसंस्छ तमहा विध्यालयाध्यापकडके इत्यु पनामकानन्तशाखिभ्यः संशोधनायादायि। तैरपि प्रियवरपाटकगणसो खभ्याय रूपादीनां पृथक्तया-फटितिप्रतीव्ये रूपाणां छते ( ) इदं चि न्दम्‌ , वातिकज्ञानाय [ _ ] इदं चिन्दम्‌, सुन्नव्याख्यानज्ञानाय # # इदं चिन्हम्‌ , साधारणसू्ज्ञानाय “^ ”” इदं चिन्हम्‌ , परिभाषासाधारणवच- नभाष्येषिज्ञानायं “ ` इदं चिन्हश्चं त्र तच्र दत्वा वाडान्तरयाणि च त्न तन्न विन्यस्य भू(धा०अं०९)घातुमारभ्य भ्वादिगणपटितकै (धा०्ं० &००) धातुपयंन्ता ( प्रथमपत्रमारभ्या शद पृष््कपयन्तां ) इयं धातुचत्तिः संशोधिता । अग्रे च कायवाहुट्यात्स्वशरोरास्वास्थ्याच प्रकाडाकानु- मत्या तैः संशोधनार्थं सा मद्यं प्रदत्ता । मयाऽपि पूवंसरणोमवलम्न्य

० ५ भूमिका ।

म० म० व्याकरण्केसरिपण्डितप्रकारडपरमगुख्भास्दाजोपाहरामोदस्णा- स्त्िसराध्रित- मेडिकलदहाल-इति नामकयन्त्रल्यमुद्रितं पुस्तकं म्दैखुरदे णालये मुद्रितमपरम्‌ अन्यानि च द्वित्राणि पुस्तकानि सुडुमुहरव- लोक्य -रुवरपरिडतमोकाटे इत्युपनामकगणपतिराखिमहादयाच्छङ्ास्थ- लानि टरौङत्य यथाशेमुषि सा खंशोधिता । पाठकगणसोलभ्याय चाका- रादिक्रमेण धातुसूचो, वेदवेदाङ्गप्रयोजनपरिचयपूवेकसायणाचायंपरिच- याय बृहद्‌ भूमिका चात्र संनिवेरिता । माधवीयधातुवृत्तो भरसज्गोपाच्श्र- भ्य नां ग्रन्यानाञ्ख परिचयाय तेषां भ्रन्थानाश्च नामदशंकपच्रं पाशिनौ- यत्रन्थोपर ब्रन्थकारेः कतग्रन्थानाम्परिचयाय ग्रन्थकासाणां अन्धानाञ्च तस्यव पत्रमप्यन्ते निवेरितम्‌। अस्र, म॒द्रसमये काशीस्थराजकीयपाठाशाखाध्यन्ेरनेकानवदयविध्ावि- शारदः कविराजकुलभूषरर्गो पीनाथमहारायेः पण्डितप्रवरसाहित्यायेकमनीं थक्उ्यद टाक्रुशलखिस्ते इत्युपनामकनारायणशासखिभिश्च सद्यतया सर- स्वतामवनस्यपुस्तकं दत्वा यत्साहाय्यं दत्तमतस्तेऽस्माकं धन्यवादाः ।

तथा च व्याकरणाचा्यंमीमांसातीथेपरिडनकडकेरत्युपाह्ानन्तहा- जिभिश्च प्रतिसमयं संशोधनवि चारसाहाय्यं तत्तद्विषयक्रन्थान्तरसुचना- खाद्दाय्यं च प्रदृत्तमिति तेषामुपक्ारभारं समुचितशब्देः प्रकटयामि । अस्याः माधवीयधातुचत्तेः संशोधने गच्छुतस्वलनन्यांयात्‌ मदीयमति. प्रान्खान्मृद्रकदोषादू द्रष्टिदोषाश्चाशुद्धीनां सम्भवः कादाचित्का भवेत्‌ , ता- शरकपक्ष्पातिनो विद्वांसो हं सक्षीरभ्य, येन परिशोधयन्तु । न चात्रातीव कतेन्यं दोषद्रष्टिपरं मनः । दोषो ह्यविद्यमानोऽपि तच्चिन्ता नां धकाशते ॥

मनुसखंध्राय ममनुग्रहन्त विद्वांस्त इति मुहुमुहुः साञ्जलिवन्धं- खम्प्राथयते--

विदुषां वशंवद्‌ः- नोशीत्युपाहसदाशिवशास्ी-

सादहित्योपाध्यायो व्याकरणशाद््ी च ।

न

= ॥ श्रीः ॥

अनुक्रमणिका । अकरणनाम पृ० अं० पं०अं० ९ भ्वादिः म ॐ १ ४ २२ अद्‌ादिः ^ २१५ २ २ जदोत्यादिः ६८ र २६& १४ ४ दिवादिः 9 श 2८० १४ ५ स्वादयः ००० ००* ३११ २8 2 ठ्द्‌ादयः ५० (= ३२२ `` १ॐ ७ ख्धाद्यः ००५ ००* 2४७ १० = तनादयः *९३ ००9 २५ 4 & क्रयाद्यः ॥ र ३६४ १३ ९० चुरादयः ` ६ र ३७७ १५ | इति माधवीयधातुदत्तिस्थग्रकरणानामनुक्रमणिका । अथ माधवीयनामधातुदत्तिस्थविषयाणाम्‌ अनुक्रमणिका । भ्रकरणनाम पु० 9 ८० अं० १ करड्वादयः क ३ ४०३६ इ. २ सोज्रधातवः „+, (१८ ४०५ ६६ ३ नामप्रस्ययाःधातवः ५ ४०७ २३ ॐ नामप्रत्थयधातूनाम्‌ ४ उदाहरणानि ००० ४०८ १९

इति माधवीयनामधातुबरत्तिस्थविषयाणामनुक्रमगिका । भ --(णर

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

माधवीयधातुडत्तो- भ्वादिः।

वागीश्चाद्याः सुमनसः सर्वा्थानामुपक्रमे ।

यै नत्वा कृतकृत्याः स्युस्त नमामि गजाननम्‌ ॥ १ ॥

जीयाद्धस्तिमुखो यस्य रीरयोध्वाँण्डखण्डने । कन्दाङ्कुरवदा माति दन्ताभ्रं तद्रहिगंतम्‌ ॥ २ ॥

चिदानन्दकलां वार्णी वन्दे चन्द्रकराधराम्‌ ।

नमेल्यतारतम्येन बिम्बितां चित्तभित्तिषु ॥ ३ ॥

अस्ति श्रीसङ्कमक्ष्मापः परथ्वीतर्पुरन्दरः । `

यत्कोतिर्मोक्तिकादे त्रिरोक्यां प्रतिबिम्ब्यते ॥ ४ ॥

यज्ञः क्षीराहुतीङकत्य यत्प्रतापहूताशने (१) ।

परे यान्ति पदं दिव्यं राजानो रणदीक्षिताः ॥ ९ ॥

२ कर्णान्तिकं प्राप्रे यत्प्रतापधनज्ञये । |

ऽ निधाय गाङ्धेयं स्वात्मा सैरक्ष्यते परेः + ६ ॥ .

वेन्‌ शच्रुयशां सि धूमपरलीं कूलङ्षाज्यास्पद्‌

काष्टासङ्गविवद्धितः प्रकटयन्‌ भूति नवां भूयसीम्‌ ।

आतन्वन्नितरप्रतापदहनं स्पूजैतस्फुलिङ्गाक्ृति

प्रायो यच्छति यत्प्रतापदहनः कस्मे न विस्मेरताम्‌ ॥ ७ ॥

तस्य मन्त्रििखारत्नमस्ति मायणस्ायणः ।

यः ख्याति रत्नगमेति यथार्थयति पाथिवीम्‌ ॥ ८ ॥

नित्योन्मीङ्ितदानवारिरधिकं निधृतपङ्ञोदयो

दू रापास्तहरीशख्हकनविधिभङ्प्रसङ्धोज्जितः ।

क्ष्माभ्रतक्षोभक्रतिश्चमः श्चणिययन्‌ दोषाकरात्पोषणा-

मानन्दाय चकास्ति यसित्रिजगतामाश्च्यरत्नाकरः ॥ ९॥

यत्कीर्तो जाह्वीर्पू्तौ कीत्त्यां विद्विषतामपि ।

कछिन्दनन्दिनीकान्तिः स्पद्ध॑येव प्रपद्यते ॥ १० ॥

येन निर्मीयते नित्यं धनेरायो(२) धनैरपि ।

( १ ) धनञ्जये इति पाठान्तरम्‌ । ( २ ) सधावुढृत्तिविंहिता बुधानां श्रावत्साचिन्हेन कृते दि नाके । सुधातुढतिर्विहिता बुधानां श्रीकुण्डिनायंणकलावपीह ॥ अयमधिकः श्लोक उपलभ्यते “जी” संज्ञकपुस्तक इति म्देसूरस्थसुद्रितपुस्तकतो ज्ञायते ॥

२ धातच्त्तो- [गरु .

शरेयसे यज्ञसे दानै विदुषां विद्विषास्पि ॥ ११॥ न ध्याने न ते नाचाँं न समाधनं वा जपः। मन्त्रसिद्धा बरु यस्य मतिरेव महीयसी ॥ १२ ॥ तेन मायणपुन्रत्रेण सोयणेन मनीषिणा । आख्यया माधवीयेयं धातुवृत्तिविरच्यते ॥ १३ ॥ अस्याः पूरवेनिबन्धेभ्यो। गुणवत्ता न कथ्यते । सवं एव स्ववाक्येषु यदाहुगणगौरवम्‌ ॥ १४ ॥ सा च सैत्यक्तमात्सयंगणगदयेमनी षिभिः । सृत्रवात्तिकभाष्याणामीक्ष्यतां पारद्भिः॥ १९ ॥ कल्पयन्तु खा दोषं कि तेयंदयमुद्यमः । सुनित्रयगिरामथंमतत्त्वविदुषः प्रति ॥ १६ ॥

भू सत्तायाम्‌ ॥

वत्तंत इति शेषः । सत्तेहात्मभरणम्‌ (१-२) । यदाह हरि- आत्मानमात्मना बिभ्रदरूतीति व्यपदिक्टयते । इति दहेखाराजङच-“अल्ति आत्मान बिभत्ति सत्तां भावयतीति यावत इति । केयरकारोपि- “आत्मभरणवचनो भवतिः इति । नेरुक्ताश्च *अस्तीत्युत्पन्नस्यात्मधारणमाचष्टेः इति ।!

उदात्तः ॥

नानुदात्त इत्यथः । तेन “एकाच उपदेशे ऽनुदात्तावः' हइतीण्निषेधो न भवति । एवमुक्त-

इत्रापि ॥ ५ परस्मेभाषा ॥

परस्मेपदीत्यथः । उपलक्षणमथंनिदेशः । हिमवतो गङ्गा प्रभवति, मल्लो मल्लाय प्रभवति, यामस्य प्रभवति, परान्‌. पराभवति, इदमेव संभवति, स्थारी तण्डुखान्‌ संभवति, शमनुभवति, इत्यादौ प्रकारनाङ्निःसरणप (३)र्याप््यैरवर्याभिभवोत्परेक्षान्तभवनसवेद्‌- नादीनामवगमात्‌ । न च मन्तञ्यं प्रभूप्रश्तयस्ससुदाया णएवेतेष्वरथेषु व्तैन्त इति + एवं हीह युवः क्रियावाचित्वाभावात्समुदायस्य च भूवादावपारान्ञेह धातुत्वमिति तन्नि- बन्धनप्रत्ययाभावात्‌ प्रभवतीत्यादि खूप न स्यात्‌ । किं चोपसर्गसेबन्धमन्तरेण "भूतिकामः पुत्त्रो भवतिः "बहवे भवतो अनाकव्यः इत्यादावेऽवयोत्पत्तिङिः्साद्योऽवगम्यन्ते । न

चोत्पत्तिः सत्ता, उत्पन्नस्यात्मधारणलक्षणमित्युक्तत्वात्‌ । तथा च नेरक्ताः--'जायतेऽस्तिः

विपरिणमते वद्धंते ऽपश्षीयते विनयति इति क्रमेण षड्‌ भावविकारानाहुः(४) । ोकेऽपि सत्ताजन्मनोभिन्नत्वादेव घटः किंञत्पद्यत इति पुष्टो न करचिदप्यस्तीति प्रतिवक्ति । तथाचा- येणापि “तत्र जातः” “तत्र भवः” इति मेदेन(९) नििकयते, तस्माद्धातुरेवाने का्थाभिधायी, प्रादयस्तु प्रकरणादिवद्विशेषरतिदेतवो चयोतकाः । चयोतकापेक्षा च शब्दशक्तिस्वाभाव्यात्‌ क्वचिदेव, यथां हरिशब्दो भेकादाषेव । एवसुत्तरत्राप्यथनिेशोऽतन्त्रम्‌ । यथा बीजसताने वपिः ८दितः कैश्चान्वपतीत्यादौ छेदनेपि वत्तेते, तथा करो तिभूतप्रादु भावि पठितो ऽस्मानभितः

ऊर, पादौ ऊर, यः प्रथमः शकलः परापतेत्स स्वरः कायः, चोरंकारमाक्रोशतीत्यादौ स्थापन

(१) आत्मावधारणामिति पुस्तकान्तरे । (२) धारणमिति पाठान्तरम्‌ । (३) साम्येति पाठान्तरम्‌ । (४) कमेणेत्यधिकमेक्मिन्पुस्तके \. ` (५). निदेशः कत इति पुस्तकान्तरे । | 4:

र

ई

रब ` प्रथमगणः । ३

निर्मरोकरणोपादानोच्चारणादो वर्तते, चोरकारमित्यत्र चोरशब्दमुच्वायंति(१) दयैः न त्व- चोरश्चोरः क्रियते । अधैनिर्देशसयो पलश्चणत्व एव "कद्‌ खुर गुदे गुद कीडायामेवेत्येवकारोप- प्तिः(२) । "गाध्यप्रतिष्ठार्प्पियोः' इत्यादौ त्वनेकार्थाभिघाने प्रपञ्वाधैम्‌ । तदेवं सत्स्वपि बहुष्वर्थेषु माङ्लिकत्वात्‌ सुप्रविद्धत्वात्सर्वेपदाथऽयौपित्वारच सत्ता निर्देशः कृतः । उक्तं च माष्ये(३) "न सत्तां पदार्था ठ्थभिचरति, इति । हरिणाप्युक्तम्‌ । | संबन्धिभेदात्सत्तेव भिद्यमाना गवादिषु ।

जातिरित्युच्यते तस्यां सें शब्दा व्यवस्थिताः ॥

तां प्रातिपदिकार्थं च धात्वर्थं च प्रचक्षते । इति ।

माङ्लिकत्वमपि प्रसङ्गात्‌ सत्ताख्यस्य परब्रह्मणः स्मरणेन । आदौ भुवो निदेशो भूशब्द्‌-

स्य महाव्याहृतिर्मरणेन माङ्गलिकत्वात्‌ स्व॑जात्य्थव्याप्प्र्थामिधा वित्वात्‌ “भूवादयो धातवः, इति प्रसङ्गात्‌ भूवादिशब्दस्य साधुत्वलाभदेतु त्वाच्च । कृभ्वस्तयो हि क्रिपासामा- न्यवचनाः । सामान्यं च विशेषेषु प्रत्येकं परिसमाप्यते । आत्मभरणं च पाकादिष्वप्यस्तीति भ्वस्त्योः क्रियासामान्यवाचित्वम्‌ । उक्तं च कैयटे (तद्धयात्मभरणे विरद्धा्थसमवायेः पाका- दिभिरविरुदेकाथसमवायम्‌, इति । तेन यथा च्ाह्यणो गार्ग्यं इत्यत्र ब्राह्मण्यं सामार्न्य ` गाग्यंत्वे विशेषरूतदर दिहाप्यात्मभरणे सामान्ये पाकादिकं तु विशेषः । करोतेरपि क्रियासा- मान्यम्थैः, ब्राह्मणो गाग्यं इतिवत्‌ किं करोति पचतीति क्रियासामाधिकरण्यदर्शनात्‌, हर््थं च करोत्यथैः प्रश्नः पचत्यादिभिर्व्याक्गतो भवति । अत्यन्तभेदे तु करोत्यर्थो न उ्याक्तो भतेत्‌ , यथा कि करोति देवदत्तो ? घट इति । कथं तहिं कोत्यधैविशेषत्पे सर्वधात्वर्थानामासन- मपि करणमिति किं करोतीति प्रइने न करोत्यास्त इति करोत्यर्थविशेषेणो त्तरं संगच्छते । उच्यते । नात्र क्रियासामान्यै पृच्छ्यते किं तु रोकप्रसिद्धो गमनागमनादिविशेषस्तत्रैव खौकिंकरनां क्रियात्वाभिमानात्‌ , तेन तन्निषेधपूर्वकमास्त (४) इत्यत्र युज्यते । यद्वा क्रया सामान्यस्यावरयै भावात्‌ विशेषविषय एव प्रशन इति तज्निराकरणेन प्रतिवचनं बोद्धञयम्‌ । क्रियो च यद्वस्तु विद्धमविद्धं वा शब्देन साध्यत्वेनाभिधीयमानमाध्रितक्रमं तदिति वेयाकर- णानां मतम्‌ । तदुक्तम्‌ ।

यावत्सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते ।

आशभचितक्रमरूपत्वात्क्रियेति व्यपदिश्यते ॥ इति ।

नन्वेवं सति वितता बहवः क्षणा धातुवाच्या इत्युक्तं भवति, यथा पचतीत्यत्राधिश्रयणो- द्कासेचनतण्डुलावपनेधोपकर्षणादिः, ततरचैषां बहुत्वेनेकत्वा भावात्‌ कथमेकक्रियात्पेनेक- धातुवाच्यत्वं, न चास्ति ससुदायभावः, क्षणानां क्षणिकृत्येन युगपदसनिधानात्‌ । नैष दोषः । कमवतामेषां क्षणानामेकरुरोद्देशेन प्रत्रत्तानां सकरानां बुद्धया समापा दितैक्यानां क्रिया- ्यवहारात्‌। न च यदनन्तरं फलं निष्पद्यते तस्येव फरुताधनत्वम्‌ , एवै द्यधिश्रयणादि- जैयथ्यै स्यादिति तैरपि समोहितफडानुगुगे्यंथास्वं विशेष आधीयत एतेत्यत्रश्य॑फरूषाधन- त्वमङ्गीकत्तैग्यम्‌ , एवे च काल्पनिकः ससुदायो धातुवाच्य इत्यु तं भवति । तत्रावयवक्षणाः समुदाये गुणभावमापन्ना इति न ते शब्दभेद प्रयुञ्जते । तदुक्तम्‌ । | गुणभूतेरवयवेः समहः ऋमजन्मनाम्‌ । | बुद्धा प्रकल्पिताभेदः क्रियेति व्यपदिश्यते ॥ इति । क्र मजन्मनामेषां क्षणानामभेद एकत्वे उद्या संकृखनातिमकष्रा प्र ल्पितः, स च समूहः

(१) समुच्चयेति पुस्तकान्तरे । (२) अवधारणोपपत्तिरिति पाठान्तरम्‌ । (३) भाष्यकृतेति पुस्तकान्तरे । (४) इत्युत्तरं युज्यते इति पुस्तकान्तरे ।

४ धातुव््तौ- [भू

स्वभावतो गुणभूतेरवयवेयुंक्त इत्यथैः । गुणभूनेरवयवे रिति वचनमवयवानां शब्दभेद प्रति प्रयोजकत्वं नेति प्रतिपादनार्थम्‌ । एवं समूहरूपायाः क्रियाया एकल्वादपूर्वापरीभावाद कमत्वे ऽप्यवयवक्रमाश्रयेण कमिकलत्वन्यवहारः । उक्तं च । स चापूर्वापरीभूत एकत्वा्यक्रमात्मकेः । पूर्वापराणां धमेण तद्र्थ॑नानुगम्यते ॥ इति । कथ तद्ये कंकल्मिन्‌ क्षणे धातोः प्रयोगः पचतीत्यधिश्रयितयैपि वक्तारो भवन्ति । उच्यते अधिश्रयणारम्भ एव फलाभिसन्धेस्तत्रेव समुदायस्यारोपात्‌ । अयं च समाभितपूर्वापरीभाव एवारोप्यत इत्येकोऽपि क्षणः क्रमिको भवति । अत एव क्षणान्तरे ऽनुष्ठीयमाने ऽनुष्ठाप्यमाने चाध्यारोपितविरूपस्य क्षणस्यारोपादतीतत्वादपाश्चीदिति भूतकारता, तथा तस्य क्षणस्य भावित्वादितरेष्वभाविष्वपि पक्ष्यतीति भविष्यत्कारुता, तथा चैकस्य क्षणस्य वत्तेमानत्वा- दन्येष्ववत्तेमानेष्वपि पचतीति वत्तेमानकारता चेति कार्त्रययोग उपपद्यते । यथोक्तम्‌- समूहः स तथाभूतः प्रतिमेदे समू हिषु । समाप्यते ततो मेदे कालमेदस्य संभवः ॥ इति । तथाभूतः करमिकः सन्‌ प्र तिभेदै प्रत्येकं समूह आरोप्यते । ततो विषयविषयिणोरभेद एकत्वे कालभेदः समवतीत्यथैः । तदेवं शब्देन साध्यतया प्रतीयमानः समाभितक्रमो्ैः क्रियेति स्थिते पटो भवतीत्यात्मभरणलक्षणा सत्ता तथेवाभिधीयत इति क्रियात्वेन विचि- कित्सा । तथा च क्रियामेदाय कारस्तु संख्या सर्व॑स्य भेदिका । इति क्रियाभेददेतुना काठेनाभूदस्ति भविष्यतीति प्रयोगाः ॥ नद्यक्रियस्य कालेन 1वभागोस्ति । उक्तं च- कारानुपीति यद्र्ं तदस्तीति प्रतीयते । इति । एवं च “भृतं भव्यायोपदिश्यत इति न्यायेन दैवदन्तः पचतीत्यादिवत्‌ घटो भवतीति क्रियाकारकभावेन समन्वय उपपद्यत । कि करोतीति प्रइने पचतीत्यादिवदस्तीति प्रतिवचना- भावो निर्तातसत्तस्यानिर्तातो व्यापारभेदः प्च्छ्यते, न तु निर्ताता सत्तेवेति, तद्विषयस्य भ्रइनस्येवाचुदयात्‌ (१) । यदा तु सत्ताविषयः प्ररनो विनाशशङ्कया कि करोति देवदन्त इति, तदास्ति तावदिति प्रतिव्चनमपि भवत्येव । ननु क्रियायाः कऋमिकलत्वमध्यारोपेणेव्युक्तं, गौणता तु प्राप्नोति । अत्र परिहरन्ति । व्यवहारस्य सिद्धत्वान्नवेयं गुणकल्पना । उपचारो हि मुख्यस्यासैभवादपदिश्यते ॥ इति । यथा गो्यब्दस्यासेभवात्सास्नादिमदथेस्य वाहीकादिन्ृत्तित्वम्‌, एवं॑स्थिते स्वपाषं- दत्वाद्रयाकरणस्य तत्तत्तेथिकानुरोधेन हरिणा क्रियामतमेदाः प्रदरिताः तेपीह संक्षेपेण प्रद्‌- यन्ते । यथा यदनन्तरं फलं निष्पद्यते सा क्रिया । यथोदने पचतीत्यन्न विक्लेदने, तदनन्तरं फरनिष्पादात्‌ तदेव . कारकं, नहि साश्षादजनयत्कारकं नाम । अधिश्रयणादीनां विक्लेद, नोपयोगित्वान्न वैयथ्यं" तेषु तु पच्यादिप्रयोगस्तदथेत्वेने विक्लेदनरूपाध्यारोपात्‌ । पोर्वापयं पूर्वापरक्षणापेक्षया । उक्तं च- अनन्तरं फलं यस्याः कल्प्यते तां क्रियां विदुः । प्रधानभूता तादर््यादन्यासां तु तदाख्यता ॥ इति । अथ वा चेन्नरः पचति, मैत्रः पचति, क्षीरं पचति, ओदने पचति, इत्यादि कवकमेभेदेन भिन्नेषु ` पाकादिषु पच्यादिप्रत्ययानुवत्तरव॑टादिषु घटलत्वादिवदल्तिपवित्वादिकं

` (१) ` भना्नितत्वादिति पुस्तकान्तरे ।

अ] प्रथमगरः। ^ नाम जातिः सा क्रिया । ननु युगपदवस्थितेरवयवेरारग्पेषु सत्सु घटादिषु समवायाद्धटत्वा- ` दीनाममिव्यक्तियंज्यत, इह तु क्रमजन्मभिरयुगपद्धाविभिः क्षणेरवयत्यन्तरमारब्धुं न छक्ते तत्समवायात्‌ पचित्वाद्यभिन्यक्तिः स्यात्‌ । नेष दोषः। क्रमजन्मभिरयुगपद्‌भाविभि- रनान्धावयविभिर्त्षेपणादिक्षणेर्तक्षेपणत्वोदीनाभिवाभिव्यक्तयुपपत्तेः । यथेव चोत्क्षेपणा्- वयवकमांणि इदमहमूर्क्षपामीत्यादिबुद्धीनां विशिष्टप्रयत्नजन्यतया मिथः स्वतो भिन्ान्यु- लक्षेपणत्वादीनामाधारत्वमपि प्रतिपद्यमानानि दुरवधारत्वाद्विशिष्टजातिविषयां बुद्धि न प्रक. ल्पयन्ति, एवेमिहाप्येकेकक्षणद्शनेन पवित्वादीनाभप्रत्यथः । अत्र॒ च साध्यत्वक्रमिकत्वे च्यन्जकक्षणद्वारेण । उक्तं च जातिमन्ये क्रियामाहुरनेक्यक्तिवतिनीम्‌ । असाध्यन्यक्तिरूपेण सा साध्येवोपकल्प्यते(१) ॥ एकेकल्मिन्क्षणेपि पचित्वादेव॑स्तुतो विद्यमानत्वात्तत्रतत्र शब्दप्रयोग उपपद्यते । अथ वा कारकभेदभिन्नविधटनादिरूपाया यस्याः क्रियाव्यक्तेरनन्तरं फले निष्पद्यते तत्र समवेता विघटनत्वादिका पच्यादिक्रिया । अस्याश्च साध्यत्वादिकमाश्चयद्रारकम्‌ । यदाह अन्तेयावा क्रिया भावो जातिः सैव क्रिया स्ता । सा व्यक्तेरनुनिष्पादे जायमानेव गम्यते ॥ इति। अच्रापि मते व्यक्तिद्शंनवत्तादथ्यांदन्यन्न पच्यादिप्रयोगः । अथ वाधिश्रयणादिव्या- पारविरिष्टेषु कारकेष्वधिश्चयणादिव्यापारेष्वन्त्य एव व्यापारे समवेतोपहितमेदा सत्ता च्छया । तदुक्तम्‌- स्वन्यापारविरिष्टानां सत्ता वा कतैकमंणाम्‌ । क्रिया व्यापारमेदेषु सत्ता वा समवायिनी ॥ अन्ते वात्मनि या सत्ता सा क्रिया कैर्िचदिष्यते । भाव एव हि धात्वथं इत्यवच्छिन्न आगमः ॥ इात । भाव एव हि इत्यादिना षट्‌ भावविकारा इति ह स्माह भगवान्‌ वाध्यायणिः?

इति भाष्यकारानुमने निरूक्तकारवाक्यमस्य सेवाद्कल्वेन दरयति । जातिषमुद्देशेप्युक्तम्‌--

प्राप्कमविदोषा तु क्रिया सैवाभिधीयते । क्रमरूपस्य संहारे तत्सतत्वमिति कथ्यते :॥ व्यापारविशेषाणां साध्यत्वात्क्रमिकत्वाच तदुपहितायाश्च ते भवतः । अथ वा शब्दोचा- रणसमनन्तरं योधैः प्रतिभासते बुद्धथाकारत्वेन स शब्दाः । यदुक्तं, बुद्धिप्रतिमासः शब्दाथेः इति । यदि हि बहिः सत्तासमाविष्टर्थोथैः स्यात्‌ तडा पटोस्ति नास्तीत्यादो पौनर्क्त्य- विरोधो स्यातां, तथा ऽसतो जन्मायोगादू पटो जायत इत्यादिप्रथोगोऽनुपपन्नः स्यात्‌ । किं च बहिरत्यन्तासत्सु शराविषाणादिषु तत्तच्छब्दप्रयोगो न स्यात्‌ , जद्धधुपारूढे तु शब्दार्थत्वे दोषा नावतरन्ति । जुद्धिसत्तासमा विष्टस्य बहिरूसत्ताऽसत्ताजननप्रतिपादनायास्ति नास्ति जायत इति प्रयोगस्योपपन्नत्वात्‌ । अरथक्रियाकारित्वै तु हशयविकल्पयोरभेदाध्यवसायादुपप- यते शशविषाणदिष्वप्यस्तिप्रयोगो नास्तिप्रयोगश्च बुद्धिसत्तयैवास्ति न तु बाद्यसक्तयेत्येर्ं प्रतिपादनाय, तस्माद्धातूनामपि बुद्धिषिद्धाः क्षणास्तद्गता जातिः सत्ता वाथैः सैव क्रिया । : साध्यतादिकं वा मेदेनाध्यवसितं इदयक्षणद्वारेण । उक्तं हि- बुद्धि तज्जातिमन्ये तु उुद्धिसत्तामथापर । प्रत्यर्तरूपां भावेषु क्रियेति प्रतिजानते ॥ इति ॥ उुद्धिशब्देन बुद्धिप्रतिभास्याकारोऽत्र विवक्षितः । तदेवं भुवः क्रियावाचित्वास्पागच्

(१) उपलक्षयेत इति पाठान्तरम्‌ ।

8 धातुच्त्तो-- [भू

“भूवादयो धातवः, इति धातुत्वे श्वत्तमाने रुट* इति वतेमानत्वोपाधिकार्थाद्धातोर्खट्‌ शप्र त्यः# । परश्च इतिप्रत्ययसंस्तकः परस्तात्‌ । ननु बहवः क्षणा धातुवाच्यास्तन्न केचन भूता भविष्यन्त इति तेषामविद्यमानत्वात्‌ कथं वत्तमानत्वं धात्वथे विशोषणम्‌ । उच्यते । नेह विद्यमानत्वं वत्तेमानत्वे किं तहि प्रारब्धापरिखमाप्तत्वं, तच्च यावतः क्षणसमूहस्य फला- वधिप्रव्त्तिः तावतः प्रार्‌ फर्जननादमेदेनाध्यवसितस्यास्त्येव । एवं च काल्पनिकसम्‌ हाकः- रेण ` विध्मानत्वं वत्तमानत्वमित्युक्तं भवति । कायेात्पत्तौ समथ॑ वा स्वेन धमेण तत्तथा । आत्मतत्त्वेन गृद्येत सा चास्मिन्वत्तेमानता ॥ इति ॥ ` ४ अस्यार्थः, वाशब्दो वक्ष्यमाणपक्षापेश्चः, एकेकक्षणानन्तरं फलनिष्पत्तेरदशशंनादितरक्षणवे- यथ्येप्रसङ्खात्सर्वक्षणानन्तरदज्ं नाच्चेकफरसाधनंत्वेन क्षणानां कल्पितमेकं समुदायरूपं कार्यो त्पत्तौ समर्थमिःत्युच्यते, तत्स्वेन धमेण क्रमवत्त्वेन तथा युक्तमात्मतत्वेनात्मीयेन विथमान- स्वेन गृद्यते सेयमस्मिन्समुदाये वत्त॑मानतेति । वाश्चब्दसूचितः पश्च उच्यते, विप्रखतावयवः ` क्रियाकलापः प्रयोक्तुः संकलनठुद्धवयारूढः प्रतिपन्तङुद्धौ संकरान्तस्तस्या एकत्वाद्ररंमानत्वस- चच तदमेदेनेको वत्तंमानश्च व्यपदिश्यत इति । उक्तं च क्रियाप्रबन्धरूपं ,यत्‌ बुद्ध यात्मा विनिगद्यते । संक्रान्तबिम्बमेकनत्र तामाहूवेतंमानताम्‌ ॥ इति ॥ अयमथः । प्रयोक्तुः सैकलनबुद्धेरात्मा क्रिया प्रबन्धरूपे वस्तु एकत्र प्रतिपच््ताने संकान्त- बिम्ब संक्रातस्वरूपं यद्धिनिगृद्यते ऽवधायते तस्मात्तस्य ज्ञानस्य वत्तेमानतामेव तद्भेदात्‌ क्रियाया वत्तमानतामाडइु रिति । ननु यथोपररून्धिः स्मरणञुपरून्धिश्च कमेणेति प्रयोक्तुः कथं संकलनात्मिकैका द्धि येदुपारोदेणासो प्रतिपन्तः क्रियाकलापं शब्देन युगपपद्वगमयेत्‌ , तत- ` शरेकबुद्‌धु पारोहाभावात्कथमेकत्ववत्तमानत्वे स्याताम्‌ , नेष दोषः ।अनुभववासनायाः प्रत्या. सन्नत्वातक्रमेणाजुभवतामपि संकल्नायोगात्‌ । अनुभवपूंत्वं॑हि स्मरणस्य नियते नतु कमिकत्वमपि, अन्यथा समुच्चयशतादिप्रत्ययाभावप्रसद्धात्‌ । नन्वेवमस्त्वस्येव -बो द्धस्य (-१)वत्त॑मानत्ठं कथं बाद्यस्येति चेन्न । दद्यविकल्पयोरमेदाध्यवसायात्‌। अन्ये तु कार एव क्रियाया उत्पन्नध्वस्तत्वेन साधनसेपत्त्या संभाव्यमानोदयत्वेन प्रारन्धापरिसमा- त्वेन चोपहितः सन्‌ कमेण भूतादिभेदं प्रतिपदते, तत्काख्योगात्क्रियाया अपि तत्तव्य- पदेश्च इति । उक्तं च क्ियोपाधिश्च सन्‌ भूतभविष्यद्वत्तेमानता । एकादशभिराकारेविभक्ता प्रतिपद्यते ॥ इति । कार इति शेषः । एकादशत्वमप्युक्तम्‌ । भूतः पञ्चविधल्तत्र भविष्यच्च चतुविधः । वत्तेमानो द्विधा ख्यात इत्येकादश्कल्पना । इति ॥ तन्न॒ तावदद्यतनानद्यतनन्यामिश्रसामान्यरूपाश्चत्वारो सुख्यभूतमेदाः। सामान्यमपि विशेषेभ्यो व्याबरत्तेभंदः । उक्तं च “अनेकमन्यपदार्थ, इत्यन्न सामान्यमपि यथा विशेषस्त- दरदिति । परोश्चस्त्वनद्यतनभूतमेदो न तु भृतभेद इति न परथग्गण्यते । “आक्सा्यां ` भूतवच्च इत्यतिदिष्टभूतकार्यो भविष्यत्तथेको गोणो भूत इति भूतः पञ्चविधः । भविष्यत्त गोणाभावादद्यतनादिभेदेन चतुर्विधः । “वतेमानसामीप्यः, इत्यतिदिष्टवत्तंमानकार्यो भूतभवि- ल्यन्तौ गौणो, तदेवमेकादश्शमेदा कारस्य, यचप्यन्येऽप्यौपाधिका भेदाः सन्ति तथापि शाख- परक्रियायामियन्त एवोपयुज्यन्त इत्येवसुक्तंगतमदः । रटोऽकारटकारथोः “उपदेशेऽजनुनासिक-

(१) अस्त्वेवं बोद्धस्येति पाठः ।

>+ 9 भथमगणः। 9

इत्‌, “हलन्त्यम्‌? इतीत्सन्ना । उपदेशो धातुसूत्रप्रा तिपदिकप्रत्ययगमादेशरक्षणः । प्रतिन्ञानु- नासिक्षयाः पाणिनीयाः । “तस्य रोप” *अदश्॑नै रोपः अदनं चेह प्रसक्तस्य शाब्दस्य लोपः, प्रयोजनं लडित्यनुवादष्टिद्रयपदेश्चइचे षामन्येषामप्यबनुन्धानाम्‌ । ननु “शषसर्‌” “हल्‌? इत्यत्र “लकारस्येत्त्वे तेन^“भादिरन्त्येन सदेता इ ति प्रत्याहारः, सति च तस्मिन्‌ “लण्‌? इत्यत्र छकारस्य हटृत्वात्तस्येव “हाषसर्‌” “ह्‌” इत्यत्रान्ते निदं शा दित्संज्ञा, तदाश्रयश्च हिति प्रत्याहारः, इतीतरेतराश्रयत्वादयमेव तावत्‌ प्रत्याहारो ऽनुपपन्नस्ततः स्वेषामेव णकारा- दीनामित््व न स्यादिति सर्वप्रत्याहारव्यवहारो ऽनुपपन्न इति कथमत्राचूत्वेन हटत्वेन चाकार- टकारयोरित्वे, एवं चादिरन्त्येनेति ग्राहकसूत्रमपि व्यर्थ स्यादिति चेत्‌ । नेष दोषः । हरिति. सूर(१) हकारात्पर टकारः, रपरत्वं तु तस्यैकादेशलक्षणकृतम्‌ । तेन तस्याचत्वादित्त्वं भवि- ऽयति, स एव च “हलन्त्यम्‌?” इत्यत्राप्येकादेश्ेन रपरेण निदिष्ट इति । एवमपीतरेतरांश्रयमेव ` दकारस्य । सत्याभित्सैल्ञायां हङितिप्रत्याहारः, सत्यस्मिन्नेभौजिति चकारस्येत्तवं, तस्मिश्च सत्यजितिप्रत्याहारः, सत्यस्मिन्नेभओजिति चकारस्ये्त्वं, तस्मिश्च सत्यजितिप्रत्याहारः, अस्मिशच प्रत्याहारे सति लकारस्येत्सं्तया भाव्यमिति । एवं तहि हर्‌ च र्‌ चेति समाहार- ्रन्द्रेन द्वितीयस्यापि रकारस्य निरदेश्ात्‌ प्रत्याहारमन्तरेण तस्येत्सैक्तासिद्धिः, अश्रवणन्तु सेयोगान्तखोपेन । अथ वा इवेतो धावतीत्यादाविव द्वितीयमप्यन्र हल्ग्रहणं तन्त्रेणोपादी- यते, तन्रेकेन हस्य क्ति हकारसमीपस्य खकारस्य विनेव प्रत्याहारा दित्संत्ता भविष्यति । यद्वा हस्य र्‌ इङ्ति तत्पुरषस्य प्रत्याहारस्य च हद्दाब्दस्येकशेषे ऽथ॑द्वयं खण्स्यत इति न सैकरं कि चित्‌ । तत्पुरुषः पुलिङ्धः प्रत्याहारस्तुभयलिड्गेप्यन्तमित्यनेन साहचर्य्यादिह नपु- सकरलिङः । “नपुंसकमनपुंसकेन?” इ तितस्येकरोष एकत्वं च ॥ कमणि च भावे चाकमकेञ्यः* ॥ उत्सृष्टाचुबन्धश्चायं रकारः, रकारः सकमेकेभ्यो धातु- भ्यः कर्मणि कर्तरि च भवन्ति, अकमेकेभ्यस्तु भावे कर्चरि चेति यथायोगं कर्त्रादौ भवन्ति ॥ #स्वतन्ः कर्ता# ॥ क्रियाप्रसिद्धौ यत्कारकं प्रधानभूतं विवक्षितं तत्‌ कवसैज्े भवति । ननु च सामग्रीसाध्यायां क्रियायां स्वस्वन्यापारे सवेषां स्वातन्त्र्यात्‌ कथमेकस्य तत्‌ । उच्यते । करणादिप्र्तेः प्रागेव परस्मादथितादेरेव निमित्तात्कनः प्रबत्तिः, करणादि तु तदधीनप्रवरृत्ति । तथाहि । अथी हि क्तं तत्प्रयु ङः न तदेनम्‌ । किं च तस्य प्रतिनिधि- दश्यते, बीद्यपचारे नीवारेरिज्यते, कतुः स नास्ति तद्धे क्रियान्तरमेवेति प्रसिद्धिः । किं च कारकान्तरानुपादानेप्यसो इश्यते भवत्यादिषु, तस्माचयुक्तं स्वातन्त्र्यम्‌ ) तथा चोक्तम्‌- प्रागन्यतः शक्तिखाभान्यरभावापादनादपि । तदधीन प्रन्रत्तित्वात्‌ प्रव्त्तानां निवत्तनात्‌ ॥ अदृष्टत्वात्प्रतिनिधेः प्रविवेके च दर्शनात्‌ । आरादप्युपकारित्वात्स्वातन्छयै कतुरुच्यते ॥ इति ` प्रागन्यतः शक्तिलाभादीनां शब्देन प्रतीतिमात्रस्य विवक्षणादचेतनेष्वपि तदनपायात्‌ कतेतोपपत्तिः उक्तं च- सवेरभ्युदितैः शब्दनियमो न तु वस्तुनि । < कतृधमेविवक्षायां शब्दात्‌ कर्ता प्रतीयते ॥ इति वृत्तो तु स्वातन्त्रयेणागुणभावो विवक्ष्यत इति तस्य च सार्त्निकत्वात्सवत्र करव॑तोपपत्तिः । | कर्तां च त्रिविधो ज्तेयः कारकाणां प्रवत्तंकः । केवलो, हेतुकर्ता च कमेकत्तां तथापरः ॥ इति #+कतुरीप्सिततमे कमन ॥ कत्रा क्रियया यदाप्तुमिष्टतमे तत्कमं ॥ तथां युक्तं चानी-

(१) हकिति सूरं कृकारान्तमिति पाठान्तरम्‌ ।

८ धातुवृत्तौ- [गू

प्सितमू# । येनैव प्रकारेणेप्सिततमं क्रियया युज्यते तेनैव प्रकारेण तथा युज्यमानमनीण्खि- तमपि कमं ॥ *+अकथिते च# । अपादानादिविशेषकथारषिते दुद्यादिकारकं गवादि चे कमं ॥ शदिवः कमे च दिवः साधकतमे करणं तत्कमेत्यादि चतुविधं कमेंप्सिततमनी- प्सिततमाकथितसंज्ञान्तरपू्वंमेदेन । तत्राद्यं त्रिधा, निवैत्यं विकायं' प्राप्यमिति । दितीय- मपि द्वेधा, देष्यमितरदिति । तदुक्तम्‌ ~ निवत्ये' च विकायै च प्राप्यं चेति त्रिधा मतम्‌ । तत्रेप्सिततमे कमं चतुर्धान्यत्त कल्पितम्‌ ॥ ओदासीभ्येन यत्प्राप्यं यच्च कतुरनीप्सितम्‌ । संजतान्वरेरनाख्यातं तद्यच्चाप्यन्यपू्वेकम्‌ ॥ इति तन्न निवेत्यै' यतस्योपादानकारणं नोस्ति सदपि वा तत्परिणामित्वेन नाश्रीयते, यथां संयोगं करोति, पटं करोति, खदा घ्रं करोतीति । विकायमपि द्वेधा । प्रकृत्युच्छेदसंभू तमेकं, रत्यनुचत्तौ गुणान्तरोत्पत्यो परक्षितमपरम्‌ , यथा काष्टानि भस्म करोति, हिरण्यं ऊुण्डकं करोतीति । बीहीन्प्रोक्षतीत्यादौ प्रोक्षणादिजन्यादृष्टरूपेण विक्रियमाणा ब्रीह्मादयोपि विकार्यं कमे । प्राप्ये पुनरेकमेव, य्न क्रियाकृतो विशेषो न गम्यते यथा वेदमधीत इत्यादौ वेदादि । तथाचोक्तम्‌- सती या विद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी । यस्य नाश्रीयते तस्य नित्यत्वं प्रचक्षते ॥ तन्निवत्यं विकायं तु द्विधा कमं व्यवस्थितम्‌ । प्रङृतयु च्छेदस॑भूतं कि चित्‌ काष्टा दिभस्मवत्‌ ॥ कि चित्‌ गुणान्तरोत्पत्त्या सुवर्णादिविकारवत्‌ । क्रियाङ्कतविशेषाणां सिद्धिरत्र न गम्यते ॥ दश्लेनादनुमानौद्भा तत्प्राप्यमिति कथ्यते ॥ इति । भावस्तु केवखो धात्वथेः ॥ #लस्य* ॥ *तिक्चस क्षि सिप. थस्थ मिन्वस्मस्तातांक्चथासा- थां ध्वमिडवहिमहिङ्‌* ॥ तिबादयोऽष्टाददय भ्षष्ठोस्यानेयोग* इति रस्य स्थाने स्युः । स्थानं प्रसङ्गो, योगः संबन्धः । इह शाखेऽनियतसबन्धविशेषा षष्ठी स्थानेयोगेत्यथैः । तत्र तिबादि- ष्वविशेषेण प्राप्तेषु *शेषात्कर््तारि परस्मेपदम्‌#* इति आत्मनेपद्विषयादन्यत्वेन शेषादन्य- स्मात्परस्मेपदमेव तच्च कत्तै्येव । आत्मनेपद्‌विषयईच स येषां “अनुदात्तङ्ति,, इत्यादिना- ऽऽत्मनेपदं विहितम्‌ ॥ खः परस्मेपदम्‌* ॥ *तडानावात्मनेपदम्‌* ॥ तडितितिबा।दसृत्रेणापा- त्तास्तादयो नव प्रत्याहारेणोच्यन्ते । आंनदति शानद्‌कानचो, अत्र यद्यपि “लः परस्मैपदम्‌” इतिखादेश्ानां सामान्येन परस्मेपदसंज्लोच्यते तथापि *आकडारादेकासं्ञा# इत्यतः परेषां “कडाराः कमेधारयः› इत्यतः प्राचामेकस्यकेव संत्तेतिनियमात्‌ तडानयोरात्मनेपदसंक्या- ऽनवकाराया बाधिता सा तब्यतिरिक्तिविषया ऽवतिष्ठते ॥ श्युष्मद्यपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि मध्यमः# ॥ युष्मदि समानाधिकरणे व्यवहिते वाग्यवहिते वा प्रयुज्यमाने वा खान्ताथेस्य युभ्मद्थविशेष्यत्वे एव मध्यमः ॥ #*अस्मदय॒त्तमः+ ॥ पूववव्याख्या ॥ भरेषे- प्रथमः* ॥ यत्र युष्मदस्मदी समानाधिकरणेन. सशेषस्तत्रेव प्रथमः ॥ *तिङ्ज्लीणित्रीणि प्रथममध्यमोत्तमाः# ॥ तिङः परस्मेपद(न्यात्मनेपदानि च प्रत्येकं त्रीणित्रीणि पदानि भूत्वा यथासंख्य प्रथमादिसंक्ञानि ॥ श्यथासेख्यमनुदेश्चः समानाम्‌ ॥ संख्या क्रमः, अनुदेशः पश्चा- दुच्चायेमाणो विधीयमानः, अनुदेशशब्दस्य; संबन्धिशब्दत्वादाक्षिष्चा उद्देशिनः, तेषामनु- देशिनां च सैख्यातः पाठतङ्च समानानां यो यः क्रमल्तेन तेन क्रमेण संबन्ध इत्यथैः । तत्रा- प्येवे ञ्यवस्था ॥ *बहूषु बहुवचनम्‌» ॥ शव्येकयोद्विवचनैकवचने# । बहुत्वादिषु यथां संर बहुवचनादीनि॥ *तान्येकवचनद्िवचनबहुवचनान्येकराः* ॥ तानि रढधप्रथमादिव्यपदेशानि-

+ ` प्रथमगशः। ९

त्रीणिच्रीणि प्रत्येकं यथासैख्यमेकवचनादिसंक्तानि । एवे तिबादिषु ॥ *+कन्तेरि शाप्‌* । कतैवा ` -चिनि सावधातुके धातोः रपस्यात्‌ ॥ *तिङ्‌शित्सावंधातुकम्‌# ॥ प्रत्यय इति शेषः । शका- रस्य *#लशाक्कतद्धिते* ॥ रशकवर्गास्तद्धितवजंप्रत्ययाद्या इत इतीत्वाल्लोपः ॥ *सावधातु- काद्धंधातुकयोः# ॥ अनयो रिगन्ताङ्स्थाने गुणः ॥ +#आद्धधरातुकं शेषः* ॥ तिङ्शिद्धोन्यो धातुसंशब्दनेन विहितः प्रत्यय आद्धेधातुकप्र्‌ ॥ #अदेङ्गुणः# ॥ अदेडो मात्रिकद्विमात्रिको तद्धाविनावतद्धाविनौ च तौ च गुणो ॥ #अणुदित्सवणंस्य चाप्रत्ययः# ॥ अण्‌ चोदिच्च ग्रह्यमाणः सवणंग्राहको भवति विधीयमानमणे वजजयित्वा, उदिच्छब्देन क्रादयः पञ्चोच्यन्ते ॥ तुल्यास्यप्रयत्मै सवणैमू+ ॥ भास्यं ताल्वादि, तत्स्थः प्रयत्नो यस्य वणेस्य येन तुल्यः स तं प्रति सवण; । अङ्कहविसजनीयानां कण्टः । स्प्रष्टे(१) करणं स्पर्शानामिति स्थानप्रयत्न- साम्यम्‌ । कादयो मावसानाः स्पर्शाः ॥ भतपरस्तत्काखस्य* ॥ तः परो यस्मात्स च तात्प. रश्च तपरः, स उदात्तादिभिन्ने सवणमात्मना तुर्यकाले स्वे च ग्राहयतीति भिन्नकाराग्रहः । गुणव्रिधो च “इको गुणवृद्धी” इत्यनेन गुणन्रदृध्योः स्वसंज्ञया विधाने इक इत्युपस्थाप्यते । ““अङ्स्यः, इति चाधिङ्तम्‌ ॥ शयस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्म्‌* ॥ यत्मात्प्रत्य- यविधिस्तदादि तच्च तस्मिन्नेव प्रत्ययेऽड, तत्रानयोः सामानाधिकरण्येनान्वयस्य न्याय्य त्वादिकोङ्स्य विशेषणता । शयेनविधिस्तदन्तस्य# ॥ यद्विशेषणमुपादाय कि चिद्धिधीयते तदात्मास्तस्य स्वस्य च ग्राहकमिति तदन्तत्वलाभः ॥ #अलोन्त्यस्य+# ॥ आदेशः षष्ठी - निदं्टस्यान्त्यस्य भवति । अन्त्यस्येवेति स्यानषष्ठी स्थानित्वै प्रतिपादयतोत्यन्त्यस्य स्था. नित्वादिगन्ताङ्ान्त्यस्येत्युक्ताथेलाभः । स चेह गुणः #स्थानेऽन्तरतमः+# ।। अनेकादेशप्रसडध सहशतमः स्यात्‌, स सहश्च: गुणादिसदशात्‌ स्थानसद्श इति नियमादुका रस्योपएूपध्मानी- यानामोष्ठा इत्योष्टयस्योदोतोः कण्टोष्ठमिति ओष्ठय ओकारः । तस्य “एचोऽयवायाव, इति यथासंख्येनावादेशे सिद्धं (भवति इति) । अस्य च “सुिङन्तं पदं” इति पदत्वे श्युष्मदस्मदोः षष्ठीचतुथीँद्वितीयास्थयोवान्रावौ* इति पदात्परयोरपादादो वर्तमानयोः समानवाक्यस्थयोः श्रूयमाणषष्ठवादिद्धिवचनान्तयोरनयोयेधासैख्यं वान्नावादेशौ भवतः । बहुवचनस्य वस्नसौ५॥ #तेमयावेक्रवचनस्य+ ॥ इमावादेशौ न द्वितीयेकवचनान्तयोः, श्त्वामो द्विती. याया इति त्वामो विधानात्‌ । एषामपि पू्व॑वन्याख्या, (भवति वाम्‌ , भवति नो, भवति वः, भवति नः, भवति ते, भवति मे, नवति त्वा, भवति मा) यथायोगे स्वे, देयै, प्राप्तमिति शोषः । एते चानेकारृत्वात्‌ “अनेकाटशित्सर्व स्यः” इति सर्वादेशाः । एषां च शस्थानिवदा- देशोनल्विधोः* इति स्थान्यलाश्रयकायै' वर्जयित्वा स्थानिकार्थविधानात्‌ पदत्वे तन्निबन्धः- नानि रुत्वादीनि यथायोगं ज्ञेयानि। (भवतः) अन्र तसः सकारस्य प्रयोजनाभावादित्तवाभावः। न च रोप एव प्रयोजनम्‌, एवै हि नोपदिश्येत, “लिति चः, इति पदत्वं यकाराजाद्यसर्वनाम- स्थानविषयमिति न प्रयोजनम्‌ । यद्वा श्विभक्तिश्च# इति सुपः तिङङचेकवचनादिसंज्ञाः सन्तो विभक्तय इति । *#न विभक्तौ तुस्मा इतीत्त्वाभावेन ॥ *#*ससज॒षो सः+ सान्तस्य पदस्य सजुष च रुरिति रत्वे “खरवसानयोविसजेनीयः, इति विसजेनीयः ॥ #विरामो ऽवसा. नमू* । विरतिविरामः+वणेस्याभावो ऽनुच्चारणे, तत्र वरणेष्वप्युचरितप्र्वंसिषु उद्धिकृतं पौर्वाप- यंमित्यभावरूपेऽवसानेऽपि तत्स॑भवात्‌ परसप्रमीत्वोवपत्तिभंवति । (भवन्ति) *सोन्तः+ ॥ प्रत्ययादेरिति शेषः, अन्त्योकार उच्चारणार्थः, न तु तकारस्यानन्त्यत्वेनेत्वनिवरत्तये । तस्य प्रयोजनाभावादेव सिद्धेः । न च “तित्स्वरितम्‌?” इति स्व रितत्वं प्रयो जनं, तितः प्रत्ययस्येति तन्र स्थितेः । न च स्थानिवत्वात्प्रत्ययः । तदेके शत्वादस्य । अच्रश्बन्त्यकारयोः *अतो - गुणे# । इत्यपदान्ताकारादृगुणे परे तयोः पूवपरयोः पररूपमेकादेश इत्येकादेशे वणमात्राश्रयत्वे-

| (१) भ्रयत्नभिति पाठान्तरम्‌ ।

१० धातुदृत्तौ-- ` १.

नान्तरङ्धं प्रकरृतिप्रत्ययापेक्षत्वाद्रहिरड्ोपि गुणो "वर्णादाद्धं बरीय, इति बावते, अस्तिचे समानाश्रयत्वमनयोरुभयो विकरणापेक्षत्वात्‌ पूर्व त्वेकादेशे *अन्तादििवचव इत्येकादेशच आश्रीयमाणं पूरं प्रत्यन्तवत्परं प्रत्यादिवदिति ““सा्वंधातुकम पित्‌ इत्यत्राश्रीयमाणल्य पितो ऽस्य सावेधाततुकस्यंकादेशस्यादिवद्धावाच्छपो पित्सावंधातुकप्रहणात्‌ डिनत्वात्‌ “ङ्किति चः, इति इ्िन्निमित्तयोरिग्लक्षणयोगुणबरद्धयोनिषेधात्‌ गुणो न स्यात्‌ । भवतु वा पू्ेमे कादेश- स्तदाप्यदोषः । *अचः परस्मिन्‌ पू्विधो+ इति परनिमित्तोऽजादेशोऽचः पूथंसंबन्धिनि का- यंमात्रे कन्तेव्ये स्थानिना तुल्यः स्यादिति स्थांनिनबुद्धया व्यवधानेन निषेधस्याप्रष्धात्‌ । कि च तत्रा पिदित्यस्य प्रसज्यप्रतिषेधत्मेन सिद्धान्तितत्वात्‌ “पित्सा्वधातुकं डिन्नः इत्या- श्रीयमाणे पिते प्रत्येकादेशल्यान्तवत्त्वात्‌ छिन्त्वस्याप्रसङ्गाव, अस्तु गुगेकादेशयोः प्रवृत्तौ कामचारः । (भवसि । भवथः । भवथ । भवामि । भवावः भवामः) । *अतो दीर्घां यजिश इति यजादौ सार्वधातुके ऽकारान्ताङ्गान्त्यस्य दीधः, स च स्थानितुल्य इति तादश आकारः “यस्मिन्विधिस्तदादवर्ग्रहणः इति यजादीति भः । *अकारोज्‌क्षस्वदीर्ैप्टुत* इत्यचो मात्रिकद्विमात्रिकत्रिमान्राः क्रमेण हस्वादिसं्ताः ॥

परोक्षे किद्‌* भूतानद्यतनपरोक्षतोपाधिकार्थवरत्तधांतोरिट्‌ । धातुवाच्पायाः क्रियाया इन्द्रियेणासंन्निकर्षात्परोक्षत्वे सिद्धे परोश्षग्रहणे साधनपरोक्षतोथेम्‌ । पू॑वत्तिबादयः । ते च ““खिट्‌/ च इति लिड दिशत्वादादधेधातुकाः । अन्न च “लङः शाकटायनस्यैव, इत्यत एवकारा नुवृत्त्या न साव॑धातुका इति विकरणाभावः । एषां च किडादेश्लानां नवानां तिबादीनां शपरस्मेपदानां णलतुसुस्थलथु सणल्वमाः+ इति यथासंख्यं णलादयः स्युः । ते च स्थानि- वत्पेनाद्ंधातुकाः प्रत्ययाश्च । णलो णकारस्य प्रत्ययादित्वाच्च इत्स्ार्याः रोपः, प्रयोजनं ब्रद्धयादि । नन्वन्न णकारो दुप्यत इत्यनेकारृत्वाभावः “अनेक।ख्‌- शित्सर्वस्य” इति सर्वादेशत्वं न स्यात्‌ । नेतत्‌ । आदेशो त्तरकारं प्रत्ययत्वतदादित्वेन णकारस्येत्तवे कोप इत्यादेशदशायामनेकाख्त्वात्‌, एवं भू अ इति स्थिते *अचो स्णितिश इति जित्‌णितुप्रत्ययपरस्याजन्तस्याङ्गल्य ब्रद्धिः प्राप्नोति । बृ द्धिरित्यादेचां तद्धावितानांम- तद्धाबितानां “वृद्धिरादैच्‌, इति सैक्ञा, तपरकरणादेचौ द्विमात्रिको गृद्येते तादपि परस्तपर इति । “भुवो बुग्लङकििः" इत्यजादौ लुडि छिटि च विधीयमानो वुक्‌ छृताङ्कतप्रसङ्कित्मेन नित्यो ब्द्धि बाधते । अच्र बद्धौ कृतायामोकारान्तस्य प्राप्नोत्यन्यत्र त्‌कारान्तस्येति चब्दा- न्तरप्राप्त्या वुगनित्य इति चेन्न । एकदे शविङ्कतस्यानन्यत्वांदत्र शब्दान्तरप्राक्िरिति ॥ «अद्यान्तौ टकितौ, यथासंख्यं षष्ठीनिदिषटस्येति बुगय॑भुवोन्त्यः ॥ #ङिटि धातोरनभ्या- सस्य ॥ धातोरवयवस्य प्रथमस्यैकाचो द्विवचनमजादेस्तु द्वितीयस्येति भुव आदिद्विरुच्यते ॥ चपूर्वोभ्यासः* अत्र प्रकरणे, द्विर्क्तस्येति शेषः ॥ शहखादिः शेषः अभ्यासस्याचो भहरूवन इति , अभ्यासस्याचो हस्वः । #भवतेरः* इति छिरि परेऽभ्यासान्तस्याकारन्तादेशः । अभ्यासे चचै* इति अभ्यासक्चलां चरो जश्च । तत्र वर्गाणां प्रयमद्वितीयाः शषला विस जैनीयजिह्ामृरीयेपध्मानीया अघोषा विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदानाः । वृतीयचतुथेपञ्चमहकारा- घोषवन्तः संव्रतंकण्डा नादानुप्रदाना इत्योष्ठधस्य घोषवतः संत्रृतकण्ठस्य नादानुप्रदानल्य भकारस्य ताहो बकारः ( बभूव ) ननु #अचि इनुधातुशरुवां य्वोरियङ्वङौ* । इत्यजादुौ प्रत्यये इनुश्रुवोरन्त्यल्य धात्वन्तयोखिर्णोवणेयोरियङ्वजोर्विधानात्‌ । अत्रोवङि कत्तव्य ‰#असिद्धवदत्राभात्‌* । समानाश्रयमाभीयशाखमाभीयेऽसिद्धमिति इुकोऽसिद्धत्वादुवङ््‌ स्यात्‌ अस्तु, पुन्ंग्‌ भविष्यति । ततङच #+उपधायां च । धातोर्पधाभूतो हद्परौ यौ रेफवकारौ ताभ्यां पूव॑स्येणो दीषैः स्यादिति दीषैत्वं । #लोपोन्योवैलि* इति पूवेयकारवकायोवेल्परे रोप- इति पूवस्य वकारस्य रोपे सेत्स्यति । बभूवेति न सिद्धति ॥ भपर्वात्रासिद्धम्‌* ॥ अस्मा- श्चोगात्‌ पूर॑त्रासिद्धाः परे च मिथः पूर्वत्र पूवत्रासिद्धा इति “उपधायां च इत्यस्य वि लोषै

भरू | प्रथमगरः । १९

प्रत्यसिद्धत्वात्पुवंरोपे हल्पर उपधावकारो नेति दीरघाप्रसइलत्‌ । अथ वा दीर्धवलो पयोरन्तरङ्गयोः कत्तव्ययोः असिद्ध बहविरङ़' इति बिरङ्गस्य वुकोऽविद्धत्वादन्रेव दीर्घत्वं. स्यात्‌ नापि वलोपः, एवं तदहि [ बुग्युगबुवङ्यणोः सिद्धौ वक्तव्यौः ] इति वुकः सि. दत्वादुवङ्न भविष्यति । “इनसोरल्लोपः इति तपरकारणालिलिङ्गादाभीय्यां सिदध - त्वल्यानित्यत्याद्वात्र बुकः सिद्धत्वं भवति । ( बभूवतुः । बभूवुः । बभूविथ ) *आद्धं धातुकस्येड्‌ वलादेः# रितत्वात्तदादिः । बभूविथ इत्यन्न बृद्धिगणो बुका बाध्यते । बभ वधुः स्थानित्वेन विभक्तित्वान्न सकारस्येतत्वम्‌ । (यथै बभूव ) ' नन्वत्राकारो “अरो स्यः, इति थश्चब्दाकारस्यादेश्ः प्राप्नोति फर च यथासंख्यं स्यात्‌ । मेवम्‌ । अत्र धातो रित्यनुवतते । । तस्मात्परस्य विधीयमानोऽकार "आदेः परस्य” इति थकारस्य । ततो द्वयोरकारयोः पररूपम्‌ । (अहं बभूव । बभूविव । बभूविम) उत्तमविषये चित्तव्या क्षे पात्‌ परोक्षतासैभवः । अत्र +भसेयोगाद्िट, कित्‌* ॥ -असेयोगान्ताद्धातोः परोऽपिलिलिट्‌ किदिति वमयोः कित्त्वे *+दय्युकः किति# इति भिज उगन्ताच्च धातोः परस्य कितो नेडि ति प्राक्चस्य निषेधस्य *करखश्त्रस्तुद्रखुश्वोहिरि+ क्रादय एव खिट्‌निटः, ततोन्ये किरि सेद इति नियमात्सेदत्वम्‌ । अन्र के चिद्रैवमाहः । बुग्विधावोरित्यनुतरगतेगणपो कृतयोरुबर्णाँन्तत्वाभावात्तल्लक्षणल्य - बुकोऽप्रापेस्तस्याप्यनित्यत्वोत्परत्वात्प्राक्चयोणनरध्यो इन्धिभवतिभ्यां च* । आभ्यां परो खिट्‌ किदिति कि्येन बाधर्ततो बुक्‌ । अत्र डिद्प्रहणानु्त्तेङित्वमप्यतिदिक्यते इत्युभयातिदेशसाम्यादनिररश्षणाया अपि वृद्धेन वेधः । तेन यङ्लुकि भवतीति निर्देशात्कित्वाभावात्‌ बृद्धिगुणयोः छतयोरनुवर्णान्तत्वाद्‌ड गभावात्‌ ८ बोभाव, बोभविथ, बोभव ) इति सिद्धमिति । सवेमेतद्वात्तिकषिरुूढ, यदाह ~ [ “इन्येश्य छन्दोविषयत्वात्‌ थुबो बुको नित्यत्वात्ताभ्यां छिटः किद्रचना्थक्यम्‌,, ] इति ॥ #अनद्यतने लुट्‌* ॥ अह्न उभयतोद्धंरोत्रमद्यतनः कारः, । अविद्यमानाद्यतनभविष्यत्युपा धिकार्थाद्धातोलैद्‌ स्यात्‌ , रस्य तिडादिषु स्यतासी कलरोः* ॥ ख्‌ इति लङ्लटोरुत्खष्टा नुबन्धयोः सामोन्येन ग्रहणम्‌ , लल्टोरादेशेषु परेषु धातोयथासैख्यं स्यतासी स्याताम्‌ । अत्र ¦ केचित्तासेरिकारसुच्चारणाथमाहुः । परमते त्वनुनासिकं सलोपप्रतिषेधाथम्‌ । इह तु प्रयोजना भावान्न प्रपञ्च्यते। लुटः प्रथमस्य डारौरेसखः* ॥ लडादेशस्यात्मनेपद्प्रथमस्य परमस्मेपदप्रथ - मस्य च यथासेख्ये डारौरसः स्युः । भ्टेः+# इति भस्याङ्गस्य टेडिंति विधीयमानो रोपोन्नाभत्वेपि डित्वसामर्थ्याद्धवति। #*अचोन्त्यादि रि ॥ एकत्र सन्निविष्टानामचामन्त्याजादिष्टिः । इड्गुणा वदेश्ञाः । (भविता) । अत्रेटः शपुगन्तख्घूपघस्य च+ पुगन्तल्याङ्गस्य खधूपघस्य चेकरो युण इति प्राक्षो “दीधीवेवीरम्‌"' इतिनिषिध्यते ॥ #हस्वं रघु*॥ *अरोन्त्याः पूवंउपधा# ॥ धात्वादौ वर्णसञ्ायेऽन्त्यादलः पूवे उपधा । (भवितारौ । भवितारः) । #रि चकति । रेफादो प्रत्यये ता सस्त्योः सकारस्य रोपः । (भवितासि) । *#तासस्त्योर्लापः* ॥ सकारस्य सकारादौ प्रत्यय इति शेषः । अत्र॒ “नाज॒न्नरौ इत्यज्क्षरोभिंथः सावण्यनिषेधे ऽपवादे प्रवृत्ते पश्चात्त द्विषयपरिहारेण सव्णसंाप्वृत्तो तदुपजीव्यप्रवत्तेमानस्य प्रहणकाखस्य “नाजू्मरो” इत्यत्रा निष्पन्नत्वोदनजुग्रहणेन परठितानामेवाचां ग्रहणादन्येषां हृद्भिः सवणेखंज्ाया अनिषेधा दाकारस्य सवर्णेन हकारेण यहणादिण्त्वात्‌+*आदेशप्रत्यययोः* इतीण्कोइच परस्यादेशरूपस्य ग्रत्ययावयवस्य च सकारस्य विधीयमानं षत्वं कस्मान्नेति चेत्‌, न, हकारो विवृतः, आकारे विड्ततरः एवं हि परन्ति । “ए ओं विचृततरौ ताभ्यामप्याकार' इति । “वयस्यासुमृष्नेवो? इत्यादिनिरदेश्चात्‌ । यद्वा विवृतमूष्मणां स्वराणां च इत्यत्र इषत्स्पृ्टमन्तस्थारौ मित्यतः ईष . दित्यजुवत्तेते, तच्च परथग्विभक्तिनिदिष्टेः प्राथमकेरूष्मभिरेव संबध्यते न स्वरेरिति नैव खावण्यप्रसङ्धः । अत एव भाष्यवात्तिंकयोः सूत्र प्रत्याख्यातम्‌ । (भवितास्थः। भवितास्थ । अवितास्मि । भवितास्वः । भवितास्मः ) ॥ क;

१२ धातुबृत्तो- | भू

`. क्ट शेषे च ॥ क्रियाथक्रियोपपदादन्यो भविष्यत्कालः शेषस्तत्र शेषे चात्क्ियार्थक्रि- योपपदे भविष्यति च धातोद्ेट्‌ स्यात्‌ । चतुविंधो भविष्यदिन्नित्युक्तं तत्रानद्यतने लडविधा- नादन्यत्राये विधिः । "अनद्यतन, इति बहुबीहिनिदिं शाद्वयामिश्रेप्ययमेव । र्स्य ति- चादिषु “स्यतासी, इति स्यः । इडागमः । (मविष्यति । भविष्यसि) । भविष्यामि । क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे । धनी भविष्यामीति राजानं सेवते । "“आदैशञप्रत्यययोः" इति सवत्र षत्वम्‌ ॥ श्लोट्‌ च ॥ विध्यादिष्वरथेषुधातोर्छाट्‌ स्थात्‌ । ते च वक्ष्यन्ते । रस्य तिबादिषु #एङः# इति । रोडादेशेकारस्योकारः । (भवतु, भवताम्‌ ) । अत्र *लोटो लङ्वत्‌+ इति लङ्वतकाः योतिदेशात्‌ #तत्थस्थमिषां तान्ताम्‌* इति । लङ्स्तसादीनां विधीयमानास्तामादय आददे श्चा रोख्यपि भवन्तीति तसस्ताम्‌ । (भवन्तु । भव) । *तेद्यं पिच इति । खोटःसे्हिरादेश्ः। अपिदिति वचनात्‌ स्थानिवरवेन पिन्न भवति १ अस्य प्रयोजने तच्र तत्र दरशयिष्यते । #*अतोहिः# इत्यकारान्तात्‌ परत्वेन दक्‌ । प्रत्ययस्य लुक्रलुलुपः* इति । प्रत्ययादर्शनस्येताः संज्ञाः, अनेकसैक्ताविधानेन तद्धा वितग्रहणविज्ञानात्‌ तत्तच्छन्द भावितस्य प्रत्ययादश्चनस्य सा सा से- हेति संज्ञानामसङ्करो मवति । विधिप्रदेशेषु भाविसंज्ञाविज्ञानान्नेतरेतराश्रयत्वम्‌ । यथास्य सृत्रस्य शाटकं वयेति । अत्र यदि शाटको न वातव्यः, अथ वातव्यः, अथ वातन्यो न शाटक इति विप्रतिषेधात्‌ स वातव्यो यस्योतस्य शाटक इति उ्यपदेश्लो भवति इत्यथः । (भवतम्‌ । भवत) रङ्वद्धावात्त॑त्तौ । तांतमोममकारस्य #न विभक्तौ तुस्माः* इती रवनिषेधः । (भवानि) । #मेनिः* । इतिरोडादे शस्य मेनिरादेशः, अ्य॑चापवादत्वार्रङ्वद्धावप्राक्षमादेशं बाधते, मनै- रित्यवचनादेरनं मवति । (१) (भवाव । भवाम) लजङ्वद्धावात्‌ #नित्य॑ङिति* इति डिरवाल्ला- देशोत्तमस्कारस्य विधीयमानो रोपोत्रापि भवति । *अआडुत्तेमस्य पिच इति रोडादेशोत्त- मस्यांडागमः रितवादादिः । तस्य सवणैदीरधंः । पिच्चत्युत्तमस्य पित्वा तिदेशः, प्रयोजने तत्रतत्र भविष्यति । अडागममन्तरेण “अतो दीघा यजि" इति दीरधेणापि रूपे सिद्धे तत्प्र- वृत्तिः पजैन्यवल्लक्षणप्रतस्या । ननु तामादयो ङिल्खादेश्ञानामुच्यन्ते न त्वाहत्य र्डदेशा- नामिति कथं ते लङ्वद्धावेन प्राप्यन्ते । उच्यते । विशेषातिदेशे सामान्यत्याप्यतिदेशात । तथा हि वसिष्टवद्यमित्युक्ते वलिष्ठत्वप्रयुक्तं ब्राह्मणत्वप्रयुक्तमप्यतिदिक्ष्यते । कथं तहि लङ्‌- रङलङ्क्वडदात्त* इत्याहत्य विधीयमानोऽडागमो न भवति । अत्र वृत्तिकारः परिहारमाह । विदो ख्टो वौ* इति वाग्रहणमनुवर्तते, सा च. ठयवस्थितविभाषा भविष्यतीति ! अत एवं तामादयः सलोपदचेति तेन परिगणित, यद्वा खोट इत्युपमेये पष्ठीदशेनादुपमाने विन्तायते लङ इव काय्यं तल्योटो भविष्यतीति न तु खडि यत्कार्यं तद्योटीति अडाडो न भवतः । यदा- य॑ रोट्‌ “अश्लिषि लिङ्कोटौ, इत्याशिषि विधयते, आज्ञीरिस्य प्रातिस्तदा *तुद्योरुतात- डाशिष्यन्यतरस्याम्‌* इति तुद्यो्वां , तातडादेश्चः । ( भवतात्सः । भवतात्वं) ननु तातङ “अनेकाल शित्सर्वस्य" इत्यस्यापवादेन ““डिच्च, इत्यनेनान्त्यस्य कस्मान्न भवति ।उच्यते । किमिद डित्त्वं ! ब्रूतादित्यादौ गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थसुतान्त्यादेार्थमिति संदिग्धप्रयो जनम्‌ , चान्त्यादेशाथत्वे गुणन्र्धि प्रतिषेधा्ैत्वसभवोऽप्रत्ययत्वात्‌., अनेकार्त्वं तु निरिचतं, “ङि- च, इत्येतच्चानङादिष्वनन्यप्रथोजनेषु िन्तवेषु सावकाश्मितीहासेदिग्धपर .“भनेकां्‌ शित्सवेस्यः” इत्येतत्प्रव्तेते । भवत्त्वमित्यत्र तातडा परेण पूर्वंबाधितस्य हेलंकः स्थानिव. दावेन पुनः प्रवृत्तिः सकरदूगतपरिभाषया न भवति । यद्वा-भहुक्षलभ्यो दे धिः+ इत्यतो `

( १ ) तथा +ईइतदचे#ति जिष्टदेशपरस्मेपेदकारस्य विधीयमानो लोपो ` लड्वद्धावान्न भवति । मन इत्यवचनादित्याधिकं २ पुस्तकान्तरे । | 1 {41

भू] ` प्रथमगरः। १३

हेरित्यनुवर्थं “अतो हेः” इत्यत्र हिग्रहणमन्तरेण लकि विधातव्ये 'पुनेहिग्रहणस्य हरिति विशेषणेन मु ख्यहिपरिग्रहार्थत्वात्‌ , इदमपि तातः स्वादिश्षत्वे प्रमाणम्‌ ॥

#अनद्यतने लङ्‌ ॥ अ विद्यमानाद्यतनभूतोपाध्यर्थाद्धातोरंड. स्यात्‌ । रस्य तिबादिषु +इतश्च इतीकारलोपः । *लुङ्लङल्इ्वडदात्त* इत्यङ्स्याड्परिधिः रित्वादादिः, उदात्तशच । (अभवत्‌ । अभवद्‌ ) *श्लंजशोन्ते* ॥ पदान्ते क्षलां जा इत्यत्रान्तरतम्यात्तकारस्य दकारे ऽवसाने ञ्ल वा चरित्यान्तरतम्यात्तकारः । (अभवतौम्‌ ) । #तस्थस्थमिपां तान्तन्तामः इति तसस्ताम्‌ । (अभवन्‌ ) अन्तादेशे इकारखोपे #सैयोगान्तस्य रोप । संयोगान्तस्य पदान्तस्य लोप इति तकोपः । हलोनन्तराः संयोगः# ॥ अजव्यहित एव दिरषटोच्चारितहद्‌- समुदायः संयोगः । (अभवः) । इकाररोपे रत्वविसजेनीयौ । (अभवतम्‌ । अभवत । अभ चम्‌ । अभवाव । अभावाम ) । “तस्थस्थमिपां तान्तन्तामः” “नित्यं ङिति", इति तामादयः सरोपश्च ॥ |

ऋविधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्ररनप्रार्थनेषु किङ्‌* ॥ विधिः प्रेरणं शत्यादैः कस्यां चित्‌ क्रियायां नियोजनम्‌ । निमन्त्रणं नित्यनेमित्तिकर्मविषया प्रवत्तंना । आमन्त्रणं काम्यकर्म. विषया सा, अधीष्टः सत्कारपूविका सवेकर्मविषया । एषु चतुष्वेपि प्रवत्तना नाम वत्त॑ते सौव खिडथैः । भेदेन तूपादानं प्रपञ्चा, प्रवत्तना च प्रवृत्िदितधमेः, ।

प्रवृत्तिहेतुं धमं च प्रवदन्ति प्रवन्त नाम्‌ ।

इत्याचार्याः 1 सेप्रश्नः सेप्रधारणं, तद्वदिदं वा कत्त ठ्यमित्ति। प्रार्थने याचनम्‌ । एषु प्रत्यया- विशेषणेषु धातोखिङ्‌ स्यात्‌ ॥ श्यासुद्‌ परस्मोपदेषूदात्तो डिच्च^ ॥ लिङः परस्मोपदेषु तेषामेव यासुट्‌ डिन्त्वादादिः, उदात्तश्च । सोयुटोपवादः । इदमेव डिद्र चनं जापकं ड्छिदेद्ानां स्थानिवत्त्वेन ङत्वाभावस्य, यदि हि स्यात्‌. अचिनवममाजैमित्यादौ गुणवृद्धी न स्याताम्‌) इयं च ज्ञापकापेक्षा “सावधातुकमपित्‌” इत्यस्य पयदासत्वपक्ष, प्रसज्यप्रतिपेधत्वे तु पिन्ने- ति निषेधेन स्थानिवत्त्वेन ^“सावेधातुकमपिद्‌” इत्यतिदेदोन प्राक्चस्य निवारणात्‌, चिचुया- दित्यादिसिद्ध्यथैन्तु वक्तव्यम्‌ । भवयासूति इति स्थिते । “सुद्‌ तियो? । लिङ्गसम्बन्धिनो- स्तकारथकारयोः सुट्‌ स्यादिति सुट्‌ ित्वादादिः । अये तकारथकारभक्तः, यासुट्‌ तु छिद्ध- भक्त इति म | नि । सावधातुकलिङः संबन्धिनोनन्त्यस्य सस्य रोप इति यासुद्‌सुट्‌सकारयोरोपः, सुट्‌ पजेन्यवल्लक्षणप्रबत्या ` कृतो न त्वस्मिन्‌ कृते वा ऽकृते विशेषो ऽस्ति रोपनात्‌ । भवणं त्वाशीरिङ्गात्मनेपदं । ५५. ॑ येय इत्यदन्तादङ्गात्परस्य या इत्यस्येयादेशः । *आदृगुणः* इत्यवर्णान्तादचि पूर्वपरयोरेको गुणो भवन्‌ कण्ट्यस्याकारस्य इचुयशानां तालु" इति तारब्यस्येकारस्य “एदैतोः कण्ठतालु इति कण्ठतारूब्य एकारः । यकारस्य वलि रोपः ( भवेत्‌ । भवेतां, भवेयुः ) । “जुसू” इति छिङ्ादेशजुसादेशजकारो “जुसि चः, इति विशेषणाथेः । *उस्यपदान्तात्‌# । अपदा- न्तादव्णादुसि परे पूवपरयोः पररूपमित्येतद्वाधित्वा “अतो येयः? परत्वान्नित्यत्वाच प्रवैते । ` यद्यप्यन्तरङ्त्वात्‌ पररूपं न्याय्यं तथापिं यास्‌ इत्येतस्य इय्‌ भवतीति विप्रतिषेधसूतरे भाष्यकारैर्व्याख्यातत्वात्‌ “रिद्गः सरोप* इत्यस्यापवाद्‌ इय्‌ “अतो येय” इत्यन्न त्वादूगुणे कर्तव्ये यरोपस्य सिद्धत्वमा्षं, या इय इति वा पठनीयमिति बोध्यम्‌ । ८( भवेः । भवेतम्‌ । , भवेत । भवेयम्‌ । भवेव । भवेम । |

“आशिषि लिङ्लोटौ” इति किड्‌ । “लिङ्गारिषि” इत्याद्धंधातुकत्वान्न किडःसलोपः । «किंदादिषि", इति कित्त्वान्न गुणः । *स्कोः संयोगाद्योरन्ते च#। अछि परे यः संयोगः पदान्ते च यः संयोस्तदादयोः स्कोरोप इति क्षर्परसंयोगादित््वेन यासुटः सस्य रोपः, पदान्ते तु संयोगे तदादित्वेन सुटोपि सकारो छप्यते। ८ भूयात्‌। भूयास्ताम्‌ । भूयासुः । भूयाः । भूयास्तम्‌ । भूयास्त । भूयासं, भूयास्व । भूयास्म ) । सलोपस्य पूर्वत्रासिद्धत्मेन तिस्योः `

२मा० धार | ¦

९४ धातुवृत्तौ-- ` [मू

- संयोगान्तलोपो न भवति पदान्तसंयोगादिलोपस्यानवकाशत्वात्‌ ! ननु >हर्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्सुतिस्यप्क्तं हद्* इति हलन्ताद्‌ दीर्घाद्‌ ड्ाबन्ताच्च परस्य सुतिस्यपक्तस्य खोपवि- धाने स्कोरिति सरोपस्य पूेवदसिद्धत्वाद्धलन्तात्परो ऽप्रक्तत्वेन खोपः कस्मान्न भवति । सुतिस्यप्रक्तमिति प्रत्ययनिदंशेन प्रकृतेराक्षेपात्ततः परस्या प्रक्तस्य लोपविधानात्‌ । न चेह सकारान्तस्य प्रकृतित्वं, यद्वा ऽसिद्धत्वे भूयादित्यत्र यासुट्‌ तस्य रोपोप्यसिद्ध इति तस्य तकारभक्तत्वादक्तस्येवा भावः “अपृक्त एकाल्‌ प्रत्ययः” ।

शलुङ्* ॥ भूतोपाधिकार्थाद्धातोलं ङ्‌ स्यात्‌ । भूतः पञ्चविध इत्युक्तं, तत्रानद्यतने लङ्‌-

- विधानात्ततोन्यः सर्वो भूतोत्र गृह्यते । अनद्यवन इति बहूवरीहिनिदंशान्न व्यामिश्रे: लङः - प्रसद्धः ! रस्य तिबादिषु “च्छि लुडि" इति च्छः । तस्य “च्लेः सिच्‌” इति सिजादेशः । स्थानिन्यादेदो च चकाराजुबन्धनस्य प्रयोजनं वक्ष्यते । तस्य “गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु", इति लश्‌ । स च नित्यत्वादिटः पूर श्दाधा घ्वदाप्‌ इति दाधारूपा धातवो

- घुसंत्ताः । अडागमः 1 ( अभूत्‌ ) । अत्र सिचो लुका लुक्षत्वात प्रत्ययलक्षणाभावात्‌ सिचि बुद्धिः परस्मेपदेषु* इति परस्मैपदे परे सिचि विधीयमाना वृद्धिनै भवति ¦ तथा गुणोपि न भवति “भूसुवोस्तिङि” इति तिङि सावधातुके निषेधात्‌ । अत एव वा निषेधादृरधं रप्य-

` खछाभो भविष्यति । स्याद्‌ अपवादेन बाधितत्वादप्रसङ्गात्‌ कथमसौ निषिध्येत । ननु *भस्ति- ` सिचोपुक्ते* इत्यस्तिसिचूभ्यां परस्य सावेधातुकापुक्तस्य विधीयमान ट्‌ प्रत्ययलक्षणेनान्र कस्मान्न भवति 1 अत्र केचिदेवमाहुः । अस्तीति द्विसकारकनिरदंशादेकेन सिचो विरोषणा- चछरुयमाणात्सिचः परस्येड्विधिरितीह न भवतीति । इदमविचारितरमणीयम्‌ । अस्तीति

पदान्तभूतस्यास्य सकारस्य पदान्तरेणान्वयायोगात्‌ परथक्पदत्वे तु न तस्य धातुत्वं नापि तत्सहितस्य समुदायस्येति धातुविषयरितबनिदेश एव नोपपद्यते । अन्ये वणेयन्ति “आहि- भुवोरीट्प्रतिषेधः” इत्यत्र न केवलमस्त्यादेश्शस्य भुवः स्थानिवत्त्वेन प्राक्त इणः निषिध्यते किं त्वनादेशस्यापीति, स्थानिवत्वदूषणपरे च तत्र वात्तिके कथमनादेशो भूर्यह्यत इति त एव पर्टव्याः । न चानादेशस्याग्रहणे निषेधस्य वैयर्थ्य प्रमाणम्‌ 1 अर्थभेदेन रूपद्वयार्थैत्वात्तस्य । वयं तु परिहरामः । सिचोऽल्पाचूकत्वात्‌ बहूविषयत्वेनाभ्यहितत्वाच्च पूवैनिपाते कव्ये - «अस्तिसिच इति वचनात्तन्त्रादिना विंद्यमानसिच इत्यस्याप्यर्थस्य राभादिति। कि च अरथ॑द्यपरिमरदे रितबप्युपपद्यते ऽन्यथा सिजसुभ्यामित्येव ब्रूयात्‌, न चार्तीत्यस्यतिनिवृ- त्यर्थः, विकरणेन व्यवधानात्‌ ताभ्यां परस्य सावेधातुकापुक्तस्यासंभवात्‌ । ( अभूताम्‌ । अभूवन्‌ ) । अजादौ “भ्रुवो बुक्‌ इति इक्‌ । अत्र शचः प्रत्ययलक्षणेन सिचः परत्वेपि सिज- भ्यस्तविदिभ्यः परस्य डि्छादेशस्य श्चेविधीयमानो जुखृभावो न भवति । “आतः इति निय- -मात्‌, सिजलगन्ताद्यदि मवत्यात एवेति, अभ्यस्तं “उमे अभ्यस्तं “जक्षित्यादयः षट्‌” इति वक्ष्यते । ८ अभूः । अभूतम्‌ । अभूत । अभूवम्‌ । अभूव । अभूम ) । लिद्गिमिंत्ते लङ क्रियातिपत्तो* । छिडो निमित्तं देतुदेत॒मद्धावादि, ऊतश्िद्रेगण्यात्करि- ` यायाः अनमिनिैत्तिः क्रियातिपत्तिः, अत्र धातोट् ङ्‌ स्यात्‌, रस्य तिबादिषु स्यतासी इति . स्यः । इडागमः, “इतश्च” इत्यादि । ( यदि सेवापरोऽभविष्यत्‌ आद्यः अभविष्यत्‌। अभ- विष्यताम्‌ । अभविष्यन्‌ । अभविष्यः । अभविष्यतम्‌ । अभविष्यत । अभविष्यम्‌ । अभ- विष्याव । अभविष्याम ) ।!क्रियातिपत्तिने सेवापरो नाप्याढ्य इति ।

अथात्मनेपदं प्रदश्येते ॥ *कततैरि कमेन्यतिहारे* । कमे“ क्रिया । अन्यस्यान्येन करणं -परसूपरकरणं च कमेव्यतिहारः । अस्मिन्‌ गम्यमाने आत्मनेपदं स्यात्‌ इति स्य तिबादिषु विकरणादिसाधारणं पृवेवदेव, “दित आत्मनेपदानां देर» इत्ति रिल्खादेशानामात्मनेपदानां

` देरेत्वं स्यात । इदं चैत्वमाद्यन्तप्रयुक्तकार्यातिदेशात्केवलस्थाप्यचष्टिसंहाविधानाःतव ति ।

५ च ८ श्रथमगणः । | ६५

८ व्यतिभवते । व्यतिभवेते ) । अत्र “आतो डिति इत्यदन्तादङ्गात्परस्य ड्दिवयवस्याकार- स्येयादेशे वलि कोपः । (नानथ॑के ऽरोन्त्यविधिः” इति टेरेत्वमत्रान्त्यस्य न भवति, *इददे- क्विवचनं प्रगृह्यम्‌ इति ईैदायन्तस्य द्विवचनस्य प्रगृह्यत्वात्‌ “ध्टृतप्रगृद्या अचि इति प्रकृति- भावाद्‌ व्यतिभवेते एतावित्यादावयादि न भवति । इह प्रकृतिभावः परभूतनिमित्तविकारा- भावस्तेन स्वरो भवत्येव । ( व्यतिभवन्ते ) अत्र त्रीणि कार्याणि प्राप्नुबन्त्यन्तादेशोद्‌ भावः शबिति । अत्र विदोषविहितत्येनान्तादेशापवादाऽद्धावान्नित्यत्वाच्छप्‌, तत्र कृतेड्धस्यादन्त- त्वादद्धावस्य न प्राक्षिरिति सामान्यविदहित एवान्तादेशः प्रवतेते । ( व्यतिभवसे ) । श्थासः से इति ण्िदेश्स्य थासः सेभावः। ( व्यतिभवेथे ) भवेते इतिवत्‌ । ( व्यतिभवध्वे । व्यतिभरे । व्यतिभवावहे । व्यतिभवामहे,) । एत्वात्परत्वात्‌ “आद्गुणः, छते वा तस्मिन्‌ “अतो गुणे, इति पररूपम्‌ । व्यतिशब्दः कम्म॑व्यतिहारद्योतनाथः । तस्य *ते प्रागूधातोः* । ते गत्यु पसगेसंज्ञा धातोः प्राक्‌ प्रयोक्तव्या इति नियमात्‌ पू्ेप्रयोगः। *उपसर्गा; क्रिया- योगे । *गतिच इति प्रादयो यतक्रियायुक्तास्तं प्रत्युपसगसंक्ाः सन्तो गतयः । (इतरेतर - स्य व्यतिभवन्ति, अन्योन्यस्य व्यतिभवन्ति) इत्यत्र “इ तरेतरान्योपपदाचः” इति कर्मव्यति- हारलक्षणमात्मनेपदं निषिध्यते। “अन्योन्योपपदाचच्च"" इति चकारेण परस्परोपपदादपि न भवति ( परस्पर व्यतिभवन्ति । व्यतिबभूवे । व्यतिबभूवाते । व्यतिबभूविरे । व्यतिबभूषिषे । व्यतिबभूवाथे । व्यतिबभूविदूवे । व्यतिबभू विध्व । व्यतिबभूषे । व्यतिबभूविवे । व्यतिव- भूविमे ) । *ङिटस्तज्लयोरेरिरेच्‌* । र्टिस्तञ्चयोरेरिरेचावादेशो स्तः । एशः शकारो “अ- नेकाट्शित्‌” इति सवोदेशाथेः, शविभाषेटः* इति इणः परो य इट्‌ ततः परेषां षीध्व॑लुङ्‌- चिं धकारस्य मूर्धन्य इति तद्विकल्पः । रेत्वमजादौ डुक । वखादौ कादिनियमादिद्‌ । “भवतेरः” इत्यभ्यासस्यात्वम्‌ । ( व्यतिभविता । उ्यतिभवितासे ) । “थासः से” इति सेभावे “तासस्त्योः” इति सरोपः । ८ व्यतिभविताध्वे ) । अत्र सकारस्य धकारादिप्रत्यय- परत्वात्‌ “धि चः, इति रोपे धकारस्य #अनचिच* इति अच उत्तरस्य यरो द्वित्वमचि नेति षित्वे “क्षसां जख क्शि? इति धकारान्तरतम्याहकारः । येषां “धि च इति सिचो रोप इति पश्चस्तेषामप्यत्र सकारस्यान्तरतम्याजशि दकारे नात्र रूपभेदः । ( व्यतिभवितारे ) १ इट एत्वे “ह एति, इति सकारस्य हकारः, ( व्यतिभवितास्वहे । व्यतिभविष्यते ) इत्यादि- पूरवैवत्‌ । (व्यतिभवताम्‌ । व्यतिभवेताम्‌ । व्यतिभवन्ताम्‌ । व्यतिभवस्व । व्यतिभवेथाम्‌ । व्यतिभवध्वम्‌ । व्यतिभवे । व्यतिभवावंहै । व्यतिभवामदे ) ेरेत्वं “आतो ङिति इत्यादि ` पूववत्‌ । “आमेतः” इति रोडादेङ्ञानामेकारस्यामादेशः। सेष्वेशब्दयोस्तु “सवाभ्यां वामौ, इति यथासंख्यं वामादेशावपवादौ । उत्तमेकारस्यैत्वे “एत एे” इत्येकारः। अयमप्यामादे- शापवादः ) अत्राडागमे करते तस्य तत्परस्य चकारस्य +आरश्च* आटोचि परे पूर्वपरयो- रेका बृद्धिरेकारः । तस्य शबकारस्य च “वृद्धिरेचि । अव्णादेचि परे पुवंपरथोरेका ब्रदधिरि- तथेकारः । ( व्यत्यभ्रवत । व्यत्यभवेताम्‌ । व्यत्यभवन्त । व्यत्यभवथाः । व्यत्यभवेथाम्‌ । व्यत्यभवध्वम्‌ । व्यत्यभवे । व्यत्यभवावहि । व्यत्यभवामहि । व्यतिभवेत । व्यतिभयेया- ताम्‌ । व्यतिभवेरन्‌ । व्यतिभवेथाः । ्यतिभवेयाथाम्‌ । व्यतिभवेध्वम्‌ । व्यतिभवेय । व्यति- भवेवहि । व्यतिभवेमहि ) । “ङिडः सीयुट्‌” इति जिङ्गादेशस्य सीयुत्वादादिः । “सुद्‌ तिथोः" । “लिडः सकोपः? । ““आदृगुणः१ । वङि खोपः। “स्य रन्‌” इति छिलो ञस्य रच्नि- त्यादेशः, “न विभक्तो” इति नेन्नकारः । *इटोतः इति िङ्गादेशस्येगोदादेशः । तकार उच्चा- रणार्था नादेशावयवः । यद्रादेशावयवत्वेपि “इदमस्थमुः इति थसुप्रत्ययस्य शप्राग्दिरो विभक्तिः इत्यतः परे दिक्शब्देभ्य इत्यतः पूवे प्रत्यया विभक्तय इति विभक्तित्वे तत्स्थत्येन मकारस्येत्संजानिषेधे सिद्धे तत्परित्राणायोकारासजनेन “न विभक्तौ", इत्यस्या नित्यत्वन्लाप- नादित्वं भ्यते । आशिषि । ( व्यतिमविषीष्ट । व्यतिभविषीयास्ताम्‌ । व्यतिभवीषिरन्‌ )

१६ धातुवृत्तो- [मू

` यतिभविषीष्ठाः । व्यतिभविषीयासूथाम्‌ । उयतिभविषीद्वम्‌ । व्यतिभविषीध्वम्‌ । ग्यतिभ- ` विषीय । उ्यतिभविषीवहि । यतिभविषीमहि ) । आ्धधातुकत्वादेषुःखिङः सरोपाभावः । अत्र सीयुट्‌ शयदागमास्तद्ग्रहणेन गृ्यन्तेः इति प्रत्ययग्रहणेन गृह्यते, तथा तदवयवमक्त सुडपि तत्समुदायमक्त इति योरपि सकारयोः प्रत्ययावयवत्वात्‌ ५अदेशप्रत्ययोः' इति षत्वम्‌ । यथा हि “रीड र्ट्‌” इति प्रत्ययावयवश्चकारादेशस्यातोपि रट्‌ समुदायभक्तत्मेन साक्धातुक ग्रहणेन गृह्यत इति शरत इत्यत्र “शीङः सार्वधातुक" इति गुणः प्रवत्तेते । ष्टुना ` ष्टुः । षकारटवर्गाभ्यां युक्तयोः सकारतवगंयोर्यथासंख्यं ष्टुरिति तकारथकारयोः षकार- खकारो । निमित्तिनिमित्तयो्यंथा संख्यं न्तोः पिश इति षकारे परे तवमस्य ष्टुत्वनिषेधान्न भवति “विभाषेटः इति मूदधन्यविकल्पः ! ( व्यत्यभविष्ट । व्यत्यभविषाताम्‌ । व्यत्यभ- विषत । व्यत्यभविष्ठाः । व्यत्यभविषाथाम्‌ । व्यत्यभविध्वम्‌ । व्यत्यभविषि । व्यत्यभवि- वहि । व्यत्यभविष्महि । सिचीडगुणावादेशषत्वानि यथायोगं ष्टुत्वं च । “आत्मनेपदेष्व- नतः इति श्स्याद्भावः । तकारस्य प्रयोजनाभावान्नेतत्वम्‌ , ध्वमि षत्वस्य पूरवश्रासिद्धत्वात्‌ “धि चः, इति सरोपे गुणः । इट्‌, इणः परत्वात्‌ “विभाषेट'” इति मदधेन्यविकल्प उदा- हायंः । ( व्यत्यभविष्यत ) । इत्यादि खङ्वत्‌ । अथ भावकमैणोरेकाराः प्रदरश्यन्ते ॥ तत्र *भावकमणोः+ इत्यनयोरँस्यात्मनेपदमेव । #स्वैधातुके यक्‌* इति भावकमैवाचिनि सार्वधातुके रुटि रोटि ड़ विध्यादिछिङि च यक्‌ । अन्यत्र सार्वधातुके स्यादिभिरस्य बाधः, लिाशीखिडोस्त्वारधधातुकल्वान्न प्रसङ्गः । यकः कित्त्वान्न गुणः । ( भूयते । भूयताम्‌ । अभूयत भूयेत भवता ) 1 अत्र प्रत्ययेन कक्तैरनभि- धानाक्ततीया । *कर्तैकरणयोस्तृतीया^ इति तिङ्छृत्तद्धितसमासेरनभिहतयोरनयोस्ततीयो- च्यते । तत्र भावस्य युष्मदसर्मदर्थाविशेष्यत्वात्प्रथमपुरुष एवात्र व्याख्याने, स्वतः क्रियाया निवृत्तमेदाया अभिधानादेकवचनमेवं भवति, ( भवदृभ्यां, वद्धिः, त्वया युवाभ्यां युष्मा- भिः, मया आवाभ्यामस्माभिभूयते ) इति । भवन्तीत्यादौ तु प्रत्ययेन कन्तँरभिधानात तत्छृतं बहूत्वम्‌ । ( भूयते मासः ) "कारूभावाध्वगन्तन्याः कमेसं्ञा ह्यकमेणां देदाश्चाकमे- गा! इति मासादयो ऽकमेकाणां कर्माणि । तत्र कमैणोऽभिधानात्‌ कमणि हितीया न भ- वति, सा च तिडादिभिरनसिषहिते विधीयते । ८ भूयते भवता मासम्‌ ) इत्यत्र भावे लवि- धानात्‌ कर्मणो ऽनभिधानाद्‌ द्वितीया । नलु सकमेकत्वात्कथं भावे लकारः ? । उच्यते । का- लादिभिै कश्िदप्यकर्मक इति तद्वयतिरिक्तेन कर्मणा ऽकमैकाणां भावे रविक्ञानात, कथं तर्हिं मासे लो, ऽकर्मकाणां भावकन्रोरुविधेः । उच्यते, एवंविधानां भावकर्मकतैषु लपिक्ता- नात्‌ । तथोक्तं “कालाध्वनोः” इत्यत्र मासादौ कर्मणि भावे च लकारं प्रस्तुत्य श्राकृतमेवेत- त्कम यथा कटं करोति, इति, पुनश्च तत्र "यदि प्राङ्तमेवेतत्कर्म अकमैकाणां भावे खो भवती- ति भावे खो न प्राप्नोति, इति चोदयित्वा “अभकमैकाणा मित्युच्यते, न च के चित्कालभा- वादिभिरकमैकास्तत एवं विज्ञास्यामः क वि्येऽक्मका इति । अथ वा येन कर्मणा सक्म- काश्चाकर्मकाश्च भवन्ति तेनाकमैकाणां न चैतेन कमणा कश्चिदप्यकर्मकः । अथ वा यत्कं भवति न च भवति तेनाकमेकाणां न चेतत्कमे क चिदपि न भवतिः इति। (अनुभूयते सुखम्‌ ) इत्यादौ संवेदनाद्थैत्वाद्‌ भुवः संत्रे्यादिभिरपि सकमैकल्वात्कर्मण्येव खः । ( भूयेते भूयन्ते ) ` इत्याखदाहायेम्‌ । तथा, ८ भरूयताम्‌ । अभूयत । भूयेत मासः ) इत्यादि च । रिटि न विशेषः । अत्र के चिदाहुः । “भवतेर'' इत्यत्वं रितपा ।निरदैशात्‌ भावकर्मणोनंति । अयम- स्यार्थेस्य कर्थं प्रतिपादक इति स एव प्रष्टव्यः । तस्य तु प्रयोजनं यङ्लुकि मन्त्रविषये आम- भावे रिट्परत्वे सत्यत्वनिन्रत्तिः । ८ भविता । भाविता ) शस्यसिच्‌ सीयुद्‌तासिषु भावक्म- ` णोरूपेशेज्ज्लनग्रहहशां वा चिण्वदिट्‌ च इत्यजन्तानां हनादीनां च धातूनामा्धधातुकेषु ` भावकमैविषयेषु स्यादिषु वा चिणोव . कायैमिर्‌ चेत्यभिधानात्‌. चिण्वत्पक्षे वृद्धिः । इरेडवि-

„ 9 । प्रथमगखः। १७.

धानमनिड्थं ण्यन्ताथं च । स्यसिजादीनामाधःधातुकत्वस्याव्यभिचारेपि तेन विदेषणं सीयु- रथम्‌ । तेन सार्वधातुके विध्यादिकिडिः सीयु टि चिण्वत्त्वस्याभावः । एवं स्यसिच्‌ सीयुड्विषये देरूप्यसुदाहार्थम्‌ । ( भविष्यते । भाविष्यते । अभविष्यत । अभाविष्यत । अभावि । ॐ- भाविषाताम्‌ । भविषी्ट । भाविषोष्ट ) इत्यादि । लङ्किडोध्वेमि चिण्वत्यक्षे “विभाषेटः इति मू्ध॑न्यविकल्पनाचात्रूप्यं नेयम्‌ । लुडि तशब्दे “चिण्‌ भावकमेणोः” इति चिण्‌ वि- धानात्‌ च्टेश्चिण्‌ ततः “चिणो लक्‌ इति तशब्दस्य लक्‌ ॥

अथ कमैकर्ताच्यते ॥ *क्मैवत्कर्मणा तुल्यक्रियः* ॥ “कत्तैरि रप्‌” इत्यतः कवग्रहण- मनुत प्रथमान्तमिह विपरिणम्यते । इह कम न पारिभाषिकं तेनात्यन्तविखक्षणेन क्रिया- याः सादृश्यायोगात्‌.। नापि क्रियामात्रं (१९)यथा कथं चन क्रियया क्रियायाः सादश्याव्य- भिचारात्‌। अतः कमेंह तत्स्याचत्क्िया, अनया तुल्यक्रियः कतां क्मेणा तुर्यसूतत्कार्याणि लभत इत्यथैः । तानि च यगात्मनेपदविण्चिण्वद्धावाः। एकस्मिश्च प्रयोगे कर्मणा तुल्यक्रि- यस्य कर्तुरसंभवात्‌ कमैत्वकवैत्वे प्रयोगभेदेन ज्ञेये । यदेवं पटं भावयतीत्यन्न कर्मस्था क्रियो- त्पत्तिरस्ति तया तुख्यक्रियत्वं पटो भवतीत्यत्र कुरिति यगादि कस्मान्न भवति । अर्थ॑स्व- भावादेवास्य योगस्य धातुविषयत्वे सिद्धे धातोरित्यनुचृत्तिसामथ्यांद्विभक्तिविपरिणामेन सक्षम्यन्तं विवक्षितैकत्वं विज्ञायत इत्येकस्मिन्‌ धातो कर्मेणा तुल्यक्रियस्य कर्तुः कमैवद्धावाद्‌ इह तु धातुभिद्यते । एवं च कमैव्यापारार्थो धातुरत्र सौकर्य तिदायप्रतिपादनाय कर्मव्यापार- मात्रे वतैते सोस्य विषयः संपन्नः । ततश्च शात्रुमभिभवतीत्यत्र न्यरभवनोपसर्जने न्यग्भावने वृत्तो भवतियैदा न्यरभवनमात्रे वत्तेते तदाभिभूयते शत्रुः स्वयमेवेति यगात्मनेपदे भवतः । नन्वत्र कर्मस्था क्रिया न्यरभवनं सेव कर्ठेस्थापीति क्रियाभेदाभावात्‌ कथं मेदनिबन्धनं सा- दृश्यमिति चेन्न । कमैकत्रैवस्थाभेदेन भिन्नकारकत्वेन भेदोपपत्तेः । नन्वत्रातिदेशेन यगादिवद्‌ द्वितीया कस्मान्न भवति । न च “अनभिहिते, इति निषेधोऽस्य कार्यातिदेशत्वाद्‌ अन्र च तदधिकाराभावात्‌ । उच्यते । “व्यत्ययो बहुलं, “खिडयाशिष्यङ्‌”' इति संहितया सूत्रपागद्‌ ` (२)द्विलकारको निदेशः, तत्रैकं लग्रहणमनुवत्तेते तच्चेह॒ षष्ठयन्तं सत्‌ तद्न्तत्वं प्रयोजयति, (३ )का्यप्रतीतिश्चाध्याददियत इति खान्तकायं विषयत्वादतिदैश्स्य द्वितीयायास्तथाभावाद्‌- प्रसङ्धः । एवं च कर्माश्रयाः छृत्यादयोपि न भवन्ति । नन्वभिभूयमानो देवदत्तो यक्ञदत्तमभि- मवतीत्यत्रापि(४) कर्मैवद्धावः प्राप्नोति, अत्र हि यत्ञदत्ते कर्मणि(९) दृष्टो न्यग्‌भाव इतर- स्मिन्‌ देववत्ते च कर्तरि दश्यते यदसोन्यग्‌ भवन्‌ न्यग्‌ भावयति । नैष दोषः । इह कर्मणा तुख्यक्रिय इति करममैस्थया क्रियया तुल्यायाः (६) प्रसङ्ात्क्तश्च क्रियापेक्षत्वात्‌ प्रत्यासत्त्या तदपेक्षयैव कर्तः कर्मवद्धावविन्ञानात्‌ । इह च न्यरभवनं न कवृत्व उपयुज्यते किं तु न्यग्भा- वनमेव, अन्यरभवतोपि न्यग्भावने कठेत्वसंभवात्‌ । वत्करणा(५)त्स्वाश्रयाकमंकलत्वनिबन्ध- नो भावे ख्कारोपि भवति । अभिभूयते श्चुणा स्वेनेवेति, तेन शत्रो(८)स्तृतीया भवति । सर्वत्र कर्मवदुदाहरणानि । लुडि तशब्दे तु “अचः क्मकतेरि” इति चिणादेशविकल्पनात्‌ पक्षे सिच्‌, तस्य पूवैवचिचण्वदिद्‌ तत्पक्षे बधो ( अभ्यभावि ) ( अभ्यमाविष्ट ) । ( अभ्य- भविष्ट ) इति त्रैरूप्यम्‌ 1 स्वाश्रयभावे खकारे “चिण्‌ भावकमेणोः,? इति चिणेव । ( अभ्य- भावि शाच्रुणा स्वेनेवेति ) ।

(३) यथा क्थाचन। (२) लिडिति। (३) कायप्रतीति श्वान्राध्या। (४ ) सकमकत्वात्‌ । (५) इष्टं न्यग्भवनं न्यम्भावायि्तरि देवदत्ते । ( ६ ) क्रियायाः । ( ७ ) स्वाश्रयणेन कर्मकर्तृत्व ।

( ८ ) द्विताया न भवति ।

:६८ धातुवृत्तो- | (भू

अथ पुरुषविषये किं चिद्‌ विचार्यते ॥ युष्मदल्मदन्येषु सह विवक्षितेषु त्यदादीनि सवैनि- त्यम्‌ । अन्येस्सहवचने त्यदादीनि शिष्यन्ते मिथस्तु पराणीति शिष्यमाणाभ्यां युष्मदस्मद्‌- अ्यामरिष्यमाणा्थाभिधानेपि स्वाथपिक्षौ मध्यमोत्तमायेव भवतः । न तु रिष्यमाणारि- -प्यमाणरूपस्यार्थस्य युष्मदस्मदर्थान्यत्वेन शेषत्वात्प्रथमः, यत्र युष्मदस्मदी समानाधिकरणे -न स्तः स शेष इत्युक्तत्वात्‌ । ( तेन देवदत्तश्च त्वं च युवां भवथः ) ( देवदत्तश्च स च त्वं च युयं भवथ ) । ( देवदन्तश्चाहं च आवां भवावः ) ८ देवदत्तश्च स चाहं च वयं भवामः ) -इति । युष्मदस्मदोः सहविवक्ाया८१)मस्मदा शिष्यमाणेन युष्मद्स्मदर्थाभिधानेपि परत्वा- -द्स्मद्थापिक्ष उत्तमो भवति । ८ त्वं चाहं च आवां भवाव ) इति । भवतापि युष्मदस्मदोः -सहवचने तस्य पर्वपायाश्रयेण तयोरेव शेषे ८ भवांश्च त्वं च युवां भवथः ) । ( भर्वांश्चाहं च -आवां भवाव ) इति । सहविवक्षां चानेकस्याथैस्येकगुणक्रियाभिनिवे्ाथं बुद्धया निरू- प्यमाणस्य क्रियायुणद्वारेणान्योन्यापेक्षया समुदायभावमापन्नस्य सहभावेन वक्तु मिच्छा, उद्‌भूतावयवभेदत्वाच्च द्विवचनबहुवचने । असहविवक्षायां द्वैतम्‌ । एक एव ख्कारो ऽनेकका- -रकार्थाभिधायी प्रतिकारकमावत्तेते वेति । तत्रा पक्षे युष्मदर्मदन्यानामशेषत्वाद्यथायोगं मध्योत्तमो भवतः । ८ स च त्वं च भवथः ) तथा मध्यमोत्तमयोर्युंगपत्प्रसद्धे परत्वादुत्तमः, (त्वं चाहं च भवाव) इति । पक्षान्तरे तु (३)अभिषेये तत्तत्कारकापेक्षया प्रथमादयो यथा- योगं भवन्तीति न विवादः । (८ भवान्‌ भवति, ) ८ त्वं भवसि, ) ( अहं भवामीति ) अ- खिङ्संबोधनेकविषयश्च युष्मदर्थ भवदथैस्त्वन्य इति तद्योगे प्रथमोक्तिः । यदा त्वस्मात्स- म्बोधनविभक्तिः तदा युष्मदथंयोगात्‌ मध्यमो भवति ( हे भवन्‌ भवसि इति । अतित्वं भव- ति अत्यं भवति इत्यादौ त्वामतिक्रान्तो मामतिक्रान्त इति “अत्यादयः कान्तारे द्विती- यया इति तत्पुरूषे त्वमतिक्रान्तो येनाहमतिक्रान्तो येनेति *“अनेकमन्यपदा्थे" इत्यनेकं सुब- न्तमन्यस्य पद्स्याथें वतमानं समर्थं समस्यत इति बहुनीहौ वा ऽतिक्रमितुः प्राधान्यात्त- स्यैव खान्ता्थविशोषणत्वान्न मध्यमोत्तम । यदा त्वतिशब्दः पूजितवचनः तदा “स्वती पू- जायाम्‌?” इति तत्पुरुषे युर्मदस्मदोरथस्य प्रधान्यात्तेन विशेष्यत्वाद्‌ (अतित्वं मवति अ- त्यहं भवामि) इति भवतः । त्वद्धवति मद्धवतीत्यत्र च्च्यन्तयोरेतयोस्त्वमिवाहमिवाथंस्वार्था- रोपेण व्तैमानत्वादमुख्या्थत्वात्‌ “गौणञुख्ययोर्यख्ये कार्यसंप्रत्यय, इति न्यायेन मध्यमोत्तमौ न स्तः । तथाहि । “अभूततदट्वावे कृभ्वस्तियोगे संपद्यकन्तैरि च्विः" इति कार्यात्मना ऽभूतस्य कारणस्य कार्यात्मना भावे विवक्षिते संपद्यमाने कार्यात्मना भवतिकत्तेरि वरत्तात्प्रातिपदिका- त्कृभ्वस्तियोगे च्विविधीयते। एतदुक्तं भवति । अभेदविवक्चया कारणव्र्तेः कायेशब्दात्‌ प्रत्यय इति । त्वत्कल्पो भवति मत्कल्पो भवतीत्यादावपि गौणार्भत्वाच्च न मध्यमोत्तम । तच्र *ैषदसमाक्षो कल्पन्देश्यदेश्ीयरः* संपूणेता पदार्थानां समासः, किं चिन्न्यूनतेषदसमासिः, एतदिरिष्टेथे वत्तेमानात्प्रातिपदिका *त्तिडश्चे* इति तिङन्ताच्च स्वां क्रल्पबादय इति प्रग त्यथैसद्यार्थान्तरव्रृत्तिभ्यो विधानात्‌ । यथा तु काखान्तरदष्टगुणेषदसमािविशिष्टस्वा्थ- चत्त प्रत्ययाः तदा न गौणा्थत्वमिति त्वत्कल्पो भवसि मत्कल्पो भवामीति भवतः। त्वमे- वेदानीं कि चिन्न्यूनगुणो भवसीत्यथैः । पूर्वत्र तु त्वत्सदृशोन्यो भवतीत्यथः।। ` अथ तिडन्तात्प्रत्ययाः प्रदकर्यन्ते ॥ +*अति्ायने तमबिष्ठनो ॥ अतिद्यायनं प्रकर्षोभिभ- वः ! एतदुपाधिका्थवृत्तेडरयाप्प्रातिपदिकादेतौ स्याताम्‌ । तथा ““तिडश्चइति तिडन्ताच्च । बहूनामेकस्य निर्धारणे दत्तौ द्विवचनभिज्योपपदे तरब्ीयसुनो* दयोरथ॑योर्वचने विभज्ये विभ- क्तव्ये चोपपदे तरबीयसुनोविधानात्‌ । तौ अजादी गुणवचनादेवेतीष्ठनीयसुनोगैणवचनादेव निय- मात्तिडन्तात्तरक्षमपावेव, एतदन्तात्‌ भकिमेत्तिङव्ययवादाम्बद्वन्यप्रकरषे* किमादिभ्यो यो घस्त-

८ १ ) परत्वात्‌ । ( २) लाभिषेये'

१ परथमगखः। ६९,

दन्तादूद्व्यप्रकरषे गम्थमाने आसुरित्यासुः । उकारोमकारस्यानन्त्यत्वेनेत्वनिवृत्तये हल््॑प्यते तत्र “स्वरादिनिपातमव्ययम्‌? तथा #तद्धितश्चासर्वैविभक्तिः* इत्यसवेविभक्तियुक्तं तद्धितौ न्तं, तथा “छ्ृन्मेजन्तः” इति (१) मेजन्तं, तथा ‹नत्कातोसुन्कसुन'? इति (२)तदन्तं, “अन्ययीभावश्चः" इत्यन्ययीभावश्व. “तरघ्षमपौ घः” । तत्राणि (३)परे, “यचि भम्‌, यकारादावजादौ च स्वा- दावसर्वनामस्थाने परतः पूवं भमिति धान्तस्य भसंज्ञा । इह स्वादयः स्वौजसमौडित्यारम्य कण्पयंन्ताः । घान्तस्य शयस्येति च# । इवर्णोवणैयोरीति भसंक्ञानिमित्ते तद्धिते च परे रोप इति लोपः, ( भवतितरां भवतितमां, ) तद्धिताश्च “तद्धिता” इत आरभ्य आपञ्चमाध्याय- समासेवक्ष्यमाणाः प्रत्ययाः, आमन्तं छत्तद्धितसमासाश्च कृदन्तं तद्धितान्तं समासश्च प्राति- पदिकमिति प्रातिपदिकं, कृतः समासाश्च वक्ष्यन्ते । प्रातिपदिकाक्च “इथापूप्रातिपदिकातः? “स्वौजसमोटख््ाभ्यांभिसङेभ्यांभ्यसूढसिभ्यांभ्यस्डसोसाम्‌्थोस्सुप्‌” इति विधीयमानेषु स्यादिषु एकत्वार्थैमेकवचनं सुः,। तम्य च अव्ययादाप्सुपः अव्ययाद्विहितस्यापः सुपश्च ल- गिति टुक्‌ । स्वरादिष्वामितिपाादयन्यत्वम्‌ , आबिति गप्‌डापृचापः शप्रशंसायां रूपम्‌+ प्रवसा स्तुतिः । एतदुपाधिकार्थान्‌ डाप्प्रातिपदिकात तिङन्ताच्च रूपप्‌ स्यात्‌ । स्वभावादेत- दन्तान्नपुंसक (४)प्रथमेकवचनमेव । तस्य ““स्वमोनैपुंसकात्‌” इति नुसकलिङ्गात्परत्बेन ठकि प्रापने “अतोमू्‌” इत्यम्‌भावे *अमि पूर्वः+ अकोमि परे पूठंपरयोः पूंरूपमेकादेश्च इति पू्वेरू- पत्वम्‌ , तेन(भवतिरूप) इत्यादि भवति । एवं कल्पवबाद्यनन्तादपि स्वभावान्नपुंसकात्स्वादिका यम्‌ “अन्ययसवैनाम्नामकच्‌ प्राक्‌ टेः”रित्यकच्‌ । तत्र “तिङ्श्च, इत्यनुचरत्तेरस्यापि टेः प्राग- जातादिषु प्रागिवीयेष्वर्थेषु भवति । अकार उच्चारणार्थः, चकारः “चितः, इति स्वराः । तत्र हि “चितः सप्रक्ृतेः, इत्युच्यते । ८ भवतकिं ) ।

अथ तिङो ऽन्ये खादेशा उच्यन्ते ॥ लटः शातृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे* ॥ खटः श्- वृ्चानचावादेशौ स्यातामप्रथमान्तेन वचेत्सामानाधिकरण्यं भवति । तत्र शेषत्वादस्य र्टः शता, तस्य शित्त्वात्सावेधातुकत्वे पूवेवच्छबाद्यः। शत्रन्तस्य “छरदतिङ्‌* इति तृतीयधात्व- धिकारविहितस्य प्रत्ययस्य कृत्संज्ञाविधानात्‌ छृदन्तत्वेन प्रातिपदिकत्वादविरशेषेण स्वादिप्र- सङ्खे कमैत्वादविशेषेण स्वादिप्रसङ्धे कमैत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ “कमणि द्वितीयाः इति द्वितीया । द्वितीयादिशब्दैः सुपां त्रिकाः पूर्वाचायप्रसिध््योच्यन्ते । तत्रापि सुपञ्नीणित्राणि पदानि त्वैकशो भूय थासंख्यमेकवचनादिखक्ञानीति तिङ्बदेकत्वादौ करमेणेकवचनादि भवति । तत्रमोयेः ॥ सुडनपुंसकस्य सुडिति प्रत्याहारेणादितः पञ्च वचनानि गृह्यन्ते । तन्यनपुंसकस्य संबन्धीनि सर्वनामस्थानत्वे उगिदचां सवेनामस्थाने धातोः*इति नुम्‌ । उगितामङ्ानां लक्ष नकारस्याञ्नतेः पूवंमधातोरगितः पश्चाद्धातोस्तस्मिन्ुम्‌। अच्चतिग्रहणादुगितो धातोयंदि भवति अञ्चतेरेवेति नियसार्थकाद्‌ ऽग्धातुग्रहणमधातुभूतपूवा्थ, नुमो मित्वात्‌*+मिदचोन्त्या- त्परः* इत्येकन्र संनिविष्टानामचामन्त्यादचः परः ॥ नश्चापदान्तस्य क्षखिन अपदान्तयोनैकार- मकारयोक्च॑ल्यनुस्वार इति नस्यानुस्वारः ॥ “अनुस्वारस्य ययि परसवणैः, ॥ स च “स्थाने- न्तरतमः” इति नासिक्यानुस्वारस्य तादशो नकारः। (भवन्तं पश्य) (९) भवतस्तानित्यत्वात्‌ “स्वादिष्वसवेनामस्थानेः इति पू्ंस्य प्राक्षायाः पदसंक्ञायाः “यचि भम्‌” इति भसंज्ञया परया ऽनवकादाया बाधात्‌ “क्लां जशोन्ते, इति जशुत्वं न भवति । केकरणविवक्षायां, “कर्ठैकरणयोस्तृतीयाः” उक्तः कर्ता ॥ *साधकतमे करणम क्रियाप्रसिद्धौ यत्कारकं कारका- न्तरापेक्षया प्रष्टं विवक्ष्यते यद्यापारान्तरं क्रियानिष्पत्तिविक्षयते तत्करणम्‌ । तदुक्तम्‌-

( १ ) मकारेजन्तम्‌ । (२) त्वदन्तम्‌। (३) अपिपरे। ( ४ ) प्रथमेति बहुषु पुस्तकेषु नास्ति । ( ५ ) भक्ते प्ररयति ।

२० धातुवृत्तो- [भू

` क्रियायाः परिनिष्पत्तियेद्यापारादनन्तरम्‌ । विवक्ष्यते यदा तत्र करणत्ं तदा सतम्‌ ॥ वस्तुतस्तदनिदेश्यं नहि वस्तु ठ्यवस्थितम्‌ । स्थाल्या पच्यत इत्येषा विवक्षा दश्यते यतः ॥ क्रियते येन येनैव तत्तत्करणमिष्यते । तेनाइवेन रथेनेति सिद्धं दीपिकयेति च ॥

इति । टाटकारष्टाङ्सीति विशेषणाथेः 'अन्यथा । “सुपां सुलग्‌"” इति विहितस्या- पि ग्रहणमापदयेत ८ भवता तेन । भवदूर्भ्यां ताभ्यां, भवद्धिस्तेः ) हरादौ पदत्वाजश्च- त्वम्‌ । सप्रदानविवक्षायां “चतुथं संप्रदाने” कृदाद्यनमिहित इति शेषः॥ *+कममणा मयभिपरेति स संप्रदानमू्‌# ददातिकम्मेणा करणभूतेन कर्ता यमभिप्रेति तदनिराकत्वे प्रेरयित्रनुमन्त कारके सम्प्रदानम्‌ । उक्तञ्च । अनिराकरणात्कतुंस्त्यागाङ्गं क्मणेप्सितम्‌ । परेरणाचुमतिभ्यां च रभते संप्रदानता ॥

इति । दानं च पुनररहणाय कि चिदुदिश्य स्वीयत्यागः ( भवते तस्मै ददाति । भव- दूभ्यां ताभ्यां ददाति । भवद्भ्यस्तेभ्यो ददाति ) अपादानविश्चायाम्‌ “अपादाने पञ्चमी? “श्रुवमपाये ऽपादानम्‌' सावधिकं गमनमपायः । तदुक्तम्‌ । सैयोगभेदाद्‌ भिन्नात्मा गतिरेव अमियेथा । ध्ववावधिरपायोपि समवेतस्तथा श्रुवः ॥ इति । ऽस्मिन्‌ साध्ये यद्‌ श्रुवमेतदनाविष्टं यत्कारकं तदपादानम्‌ । तथाहि । ` अपाये यदुदासीनं चलँ वा यदि वा ऽचलम्‌ । धुवमेवातदावेशात्तदपादानसुच्यते ॥ इति । त्रिविधं चेतत्‌ । यथाह । निदिंष्टविषयं किं चिदुपात्तविषयै तथा । अपेक्ितक्रियं चेति त्रिधा ऽपादानमुच्यते ॥ इति । तन्न प्रथमं धातुना ऽभिदहितापायविषयं । द्वितीयं (१) धात्वन्तराथत्वेनाभिहिता- पायविषयम्‌ । तृतीयं तु साम्यादिना प्रतीयमानापायविषयम््‌ ( भवतस्तस्मादागच्छति । भवतो मेघाद्विद्योतते विद्युत्‌ ) अत्र निःसरणाड्धं विद्ोतने विद्य॒तिवेत्तेते ( भवतस्तस्मादा- इ्यतरः ) अत्र प्रकरष॑प्रत्ययसा्याद्विभागकारणतया प्रकषंलशक्षणा क्रिया प्रतीयते, अत्रावधि- बिभक्तयोरेकीकारो विभागस्तद्धेतुरपकर्षणं च बौद्धम्‌ । तथा चाह । बुद्धया समीहितकत्वाच्‌ पञ्चालान्‌ ऊुरुभिथेदा । पुनविभजते वक्ता तदापायः प्रतीयते ॥ इति । तत्रतत्र ङसीत्यनुवादार्था ङ्कारेकारौ । विभागोपायः, अस्मिम्‌ साध्ये यद्‌ धुव- मेतद्धेतुभूतक्रियानाविष्टं तदपादानमिति सूत्राथैः। शेषविवक्षायाम्‌॥ षष्ठी रोष अनभिहित- इति शेषः । कर्मादिभ्यो ऽन्यः प्रातिपदिकाथेन्यतिरेकदेतुः स्वस्वामिसंबन्धादिः शेषः द्विष्ठो प्सो संबन्धो गुणभूतेन शब्देन प्रतिपाद्यत इति तस्मादेव षष्ठी न तु प्रधानात्‌ । द्िष्टोप्यसौ परार्थत्वाद्‌ गुणेषु व्यतिरिच्यते ।

इति । तथा वात्तिकमपि ८ उक्तं ूठेण ) इति । अस्याः प्रातिपदिकाथेसूत्रे यद

( १ ) धात्वथोङ्गाथत्वेन ।

१. प्रथमनगणः । २९१

८९) सामानाधिकरण्ये उपमंल्यातमधिकल्वादिति चोद्यस्य न वाक्याथेत्वादिति सामा- नाधिकरण्यप्रतीतेर्वाक्यात्येन पदसंस्कारेलायामभावात्‌ प्रातिपदिका्थंनिबन्धना प्रथमा ` यथा मवत्येवमत्रापि प्रधानगतदबन्धप्रतीतेर्वाक्यार्थत्मेन पदसस्कारेलायामभावान्न श्रसङ्कः ष्या इति, परिहारभाष्यं चार्थरूपमेेतदेवंजातीयकमिति ८ मवतो ऽस्य स्वं, मवतो- रनयोः, भवतामेषाम्‌ । ) अधिकरणविवक्षायाम्‌ ॥ “सतम्यधिकरणे च चकाराद्‌ द्‌ रान्ति- कारथम्यश्च ॥ आधारोधिकरणम्‌ ॥ कठैक्मणोः क्रियाश्रयभूतयोर्धारणक्रियां प्रति य आ- धारस्तत्कारकमधिकरणम्‌ । त्रिविधं चेतत्‌ । यदाह,

क्ठक्मन्यवहितामसाश्चाद धारयत्‌ क्रियाम्‌ ।

उपकुर्वन्‌ क्रियासिद्धौ शाखेऽधिकरणं रूग्रतम्‌ ।

ओपटेषिकमेकं स्यात्तथा वेषयिकं परम्‌ ।

अभिन्यापकमित्येवतत्रिधाधिकरणं मतम्‌ ॥

आस्ते कटे शकुन्तः खे तिले तें ञ्यवस्थितम्‌ ॥

क्रणेणाधारमेदानासुदाहरणदेनम्‌ ॥

इति ( भवति कटे शेते ! मेधच्छन्ने भवति खे बखाका । भवति तिलं तेले, भवतोरनयः, मवत्स्वेषु ) प्रथासामानाधिकरण्ये प्रथमासामानाधिकरण्या भावे च “नन्वोविभाषा” इत्य- तो विभाषनुवृत्तेविकसल्पेन भवतः ॥ “प्रातिपदिका्थलिङ्परिमाणवचनमात्रे प्रथमा?१॥ भवन्न- यम्‌ । “हल्ङ्याब्भ्यः” इति सुलोपः । तकारस्य संयोगान्तलोपः । तस्यासिद्धत्वात्‌ “न रोपः प्रातिपदिकान्तस्यः, इति विधीयमानो नलोपो न भवति । ( भवन्तौ (२) । भवन्तः ) जसो जकारो ऽसन्देहेन विभक्तिस्वरूपप्रतिपत्यथेः । ( भवत्तरः । भवत्तमः भवद्ूपः; । भवत्कर्पः ) इत्यादौ तरबादिविधिवत्‌। ८ भवत्कः ) । “प्रागिवात्कः, । “इवे प्रतिकृतौ", इत्यतः प्रा- -गितः परेष्वजातादिष्वथंषु योत्येषु कः प्रातिपदिकादिति (क्र) तद्धितत्वान्न ककारस्येत्वम्‌ । शत्रभावे भवतीत्यादि पूर्वमुक्तमेव । अत्र तिङः स्थानिवत्त्वेन रत्वाच्छत्रादेक्ञो न भवति, वा- ग्रहणस्य उ्यवस्थितविभाषाविज्ञानात्‌ । यदि हि स्यात्स्यानिवद्धावेन तिडन्तादस्माच् तरप्‌ किमेत्तिङ्ज्य' इत्याम्स्यात्‌ । ततश्च भवत्तरामिति तृतीयं रूपं स्यात्‌ । असामानाधिकरण्ये खल्वपि भवत इदं ८ भावतम्‌ ) *तस्येदम्‌५ षष्ठीसमर्थाद्‌ ङथापप्रातिपदिकात्संबन्धिन्यथ ऽणिति अण्‌ । *तद्धिते ष्वचामादेः* इति वृद्धिः जिति णिति तद्धिते परेऽङ्गस्याचामदेस्चो ब्द्धि- रिति । इयं च ‰+अत उपधाया* इति जिति णिति प्रत्ययमात्रे परे ऽङ्स्योपधाया अतो वि- धीयमानां बृद्धिमपवादत्वाद्वाधते । न च भवत इत्यस्य देवदत्तादिविश्ेषापेक्षत्वादस्तीहापि सामानाधिकरण्यमिति वाच्यम्‌ । तहि सापेक्षत्वादस्मात्प्रत्यय एव न स्यात्‌। *^समथे पदविधिः* इतीह शाखे पदविधिः सम्थेपदाश्रय इत्युक्तत्वात्‌ । इदमप्युदाहरणं, ( भवतो भक्तिभवद्क्तिरिति ) । *षष्ठी* षष्ठयन्तं समेन सुबन्तेन वा समस्यत इति समासः । *सुपो धातुप्रातिपदिकयोः* इति तद्धितान्तसमासप्रातिपदिकयोरन्तभरं तस्य सुपो लक्‌ । अश्र के चि- छडिति वत्तेमाने “र्टः शाक्शानचो इति पुनरुडग्रहणाद्‌ “नन्वोर्विभाषा” इति भूते वि- हितस्यापि ल्टोप्येतावादेश्ञौ भवत इति । एतद्धाष्यवार्तियोनाक्तं वृत्तिकारस्य च नेष्टम्‌ । यदाह रुडितिवसैमाने पुनरँडग्रहणात्‌ क्रचित्‌ प्रथमासामानाधिकरण्येपि भवतीति ॥ शसंबो- धने* च दतृशानचाविति शेषः । आभिमुख्यकरणं संबोधनम्‌ , तच्च स्वभावात्कचित्‌ कायं विनियोगार्थम्‌ । यदाह । ` | सिद्धस्याभिसुखीभावमात्रं संबोधनं विदुः । | प्राक्षाभिसुख्यो द्य्थांऽत्मा क्रियायां विनियुज्यते ॥

(१ ) पदस्मा। (२) न्तो । भवन्तस्त।

२ धातुचत्तौ-- [ भू

इति । हे सुखमनुभवन्नथैस्य *लक्षणरेत्वोः क्रियायाः* रक्षणं चिन्ह, हेतुः कारणं. क्रियाया लक्षणदेत्वोवेर्तमानाद्धातोखैटः शतृदानचो स्याताम्‌ , (शयनमनुभवन्‌ यवनो भुङ्क्ते) अत्र शायननुभवनं यवनभोजनस्योपरक्षणे, शुशरूषुभेवन्विद्यामधिगच्छति, अत्रापि शुश्षा- भवनं विद्याधिगमस्य हेतुः । योगद्वयमिदं प्रथमासमानाधिकरणे नित्यार्थम्‌ । प्रथमा च ““संबोधने च” इति संबोधनाधिकप्रातिपदिकाथं विहिता *माङ्याक्रोरो* आक्रोशः शपनम्‌ । अस्मिन्‌ गम्यमाने माङ्गुपपदे शतृशानचौ भवतः ८ मा भवन्‌ ) ^“माडि लुड्‌ इति प्रा अस्मादेवादेशवचनाल्लडनुमीयते । सुखमनुभवन्नित्यादौ ““कर्वकर्मेणोः कृति इत्यनयोः कृद्योगे विधीयमाना षष्टी न भवति, +न खोकाव्ययनिष्ठाखरथैतृनाम्‌# इति लादियोगे प्रति- षेधात्‌ । र इति शतृशानचौ कानच्‌ क्रसुकिकिनो चोच्यन्ते । उ इत्युवर्णान्ताः, उः, इच्छुः, उकः प्रत्यय एव । अव्यय इति “@ृन्मेजन्तः" । “क्त्वातोसुनूकसुनः इति उक्ता अव्ययक्तः । “क्तक्तवत्‌ निष्ठा” । खरथेः खर्‌ युच्‌ तुन्निति “पूङ्यजोः शानन्‌” इति शानन्नाद्य “तुन्‌” इति वृनूपर्यन्ताः प्रत्याहारेणोक्ताः । प्रत्याहारश्च “ख्टः शतृ" इति तशब्दस्य तृनो नकारेण । सुखस्यानुभवन्निति प्रयोगः शेषरश्षणषष्य्या, अच्र पष्टठीसमासः #पूरणगुणसहिता्थसदञ्ययत- व्यसमानाधिकरणेन^ इति पूरणादिंभिः षष्ठीसमासो न भवति तत्र पूरणा इति पूरणप्रत्य- यान्ताः । गुण इति गुणद्वारेण गुणिनि वत्तितुं शक्ता गुणगुणिनिष्ठाञ्यक्छादयः, ये तु गुणं स्व- निष्ठतयेवाभिदधति ते रसादयस्तत्स्थेश्च गुणेः षष्टी समस्यत इति तैः समास उक्तः । सुदहि- तार्थास्तृप्त्य्थाः । सदिति #तौ सत इति सत्सं्लौ शतृशानचौ । अन्यया उक्ताः । तव्यो न सानुबन्धकः । निरनुबन्धकग्रहणे न सानुबन्धकस्येति । समानाधिकरणमेकविभक्त्यन्तं विशे- षणं विश्ोष्यं च । 1 अथ शात्रन्तात्खीप्रत्यया इह प्रद्श्येन्ते । उगितश्च । यत्प्रातिपदिकमवयवद्वारेण सा- ्षाद्रोगित्‌ “येन विधिस्तदन्तस्यः इति तदन्तात्‌ , व्यपदेशिवद्‌भावेव केवलाच्च प्रातिपदि- कात सिया ङीप्स्यात्‌ । ङकारः सामान्यग्रहणाथैः, पकारस्तदविधाताथः । `ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिनेः 'व्यपदेशिवद्‌भावो ऽप्रातिपदिकेनः इति परिभाषे प्रातिपदिकस्य स्वरूपग्रहणेन प्रत्ययविधिविषये इति नेह स्तः । डीबन्तस्य भू स्त्रयाख्यो नदी । अन्यान- पेक्षया खियां वृत्तमीदृदन्तं नदी, नदीत्वे भशापृश्यनोनित्यमू* शपृश्योनिमित्तत्येन सबन्धिनः शतुनित्यं जुम्‌ शीनद्योः परयोः, युम्‌ मित्त्वादन्त्यादचः परः । इह नदीशब्दो नच्यवयवे वर्तत इति शतुैदीपरत्वम्‌ । ८ भवन्ती । अतिभवन्ती ) उ्यन्तत्वात्स्वादिषु सोहैल्ड्यादि रोपः । ( भवन्त्यो । भवन्त्यः ) अजादौ “इको यणचि?” इति संहितायां यण्‌ भवति । प्रथमयोः पूर्वसवणैः *इत्यकः प्रथमाद्वितीययोरजादौ विभक्तौ परतः पूवपरयोः पू्वसवणेदीषैः। एक इत्येत- दत्र न भवति, “दीर्घाजसि च इति निषेधाच्‌ चकारादिज्‌ गृह्यते । ( हे भवन्ति )। *+अ- ` म्बार्थनद्योैस्वः* इति हस्वः । अम्बार्था माच्र्थाः । ““एडहस्वात्संबुदधेः,, इति -संबुद्धेहेरो रोपः ॥ #एकवचनं सेब द्धिः ॥ संबोधने प्रथमाया इति शेषः । ( भवन्तीम्‌ ) (१) ५८२ “अमि पूर्वः? पूर्वस्वणेदुरधेश्च यणं बाधेते । डिद्भचनेषु *भाण्‌ नदाः* ` इति ` रित्वादादो- गमे “आटश्च इति ययायोगमेकार ओकारश्च वृद्धिः । ८ भवन्त्यौ, भवन्त्यः ) । आमि “हस्वनद्यापो नुट्‌” इति नुट्‌ रित््वादादौ, ( भवन्तीनाम्‌ ) सक्चम्येकवचनस्य “डराम्नद्याम्नी- भ्यः" इत्यामादेशे । ८ भवन्त्याम्‌ ) । नीशब्देन तदन्तो ग्रामण्यादिरूच्यते । ८ भवन्तितस भवन्तीतरा ) पू्ैवत्तरप्‌ । अत्र घरूपकर्पचेखड्रुवगोत्रमतहतेषु डथोनेकाचो हस्वः* इति घादिषु परेषु ङयन्तस्यानेकाचो विधीयमानो नित्यो हस्वः *+उगितश्च इत्युगितः परस्या नया उच्यमानेन हस्वविकल्पेन बाध्यते, अत्र घादयः प्रत्ययाश्चेख्डादीनि प्रातिपदिकानि ।

ति - = अ

( १) भवन्ती ।

„ कि ध्रथम्गरः । २३

अत्र हरदत्तः । चेरडादीनां वृत्तिविषये कुत्सनवचनत्वात्‌. तैः “कुत्सितानि कुत्सनैः इति समास इति । न्यासकारस्तु चेरडन्रुवगोत्राणामेवं समासमुक्त्वा मतहताभ्यां तु “विशेषणं विकष्येण' इत्याह । एदं तमबादिष्वप्युदाहायैम्‌ ॥ अथ नपुःसकप्रक्रिया ॥ (मवत्‌ ब्राह्म णङलं तिष्टति परयेति वा) “स्वमोनैषु'सकात्‌ इति

इति लुक्‌ । ( भवन्ती कुरे ) “नपुंसकाच्च त्योडः शीभावः । ओौङिति प्रथमाद्वितीययोदि वचनस्य पूर्वाचा्यैसं्ञा । शकारः “शीनद्योः” इति नि्द॑शाथैः । «“शपूक्यनोः इति नित्ये नुमागमः । ( भवन्ति कुखानि ) । *जरशसोः शिः इति नपुंसकाङ्गात्परत्वे जश्शसोः शिरा- देशः । शकारः शीति तत्रानुवादाथैः । ““शि सर्वनावस्थानम्‌"” इति शेः सर्वनामस्थानत्वे । #नुसकस्य इ्ख्चः* इति अलन्तस्याजन्तस्य नपु"सकाङ्स्य स्वेनामस्थाने नुमिति नुम्‌ । भवतेत्यादि पुंरिलिङ्गवत्‌ । ॑

अथ शानच्‌ ॥ ( व्यतिभावमानः) “आने मुक्‌" इत्यदन्तस्यानपरत्वेन सुक्कित्त्वादत्यः । ( व्यतिभवमानो ) “प्रयमयोः पूवैसवणेदीर्षैल्य “नादिचि” इति निपेधे “वृद्धिरेचि इति बुद्धिः, ८ व्यतिभवमानात्‌ ) । *+लस्माच्छसो नः पुःसि* इति तस्मात्प्रथमयोः पूवेसवणैदी- घत्‌ परस्य शसः सकारस्य न इतिं नकारादेशः ( व्यतिभवमानेन ) ॥ भगङ्सिङ्सामिना- त्स्याः ॥ अदन्तादङ्कात्परेषां यादीनां यथासंख्यमिनादय इति इनादेशे गुणः ( व्यतिमवमा- नाभ्याम्‌ ) *सुपि =* इत्यदन्ताङ्स्य दीं इति सुप्परत्वादधैः । (व्यतिभवमानेः ) *अतो भिस रेस्‌* इत्यदन्ताङ्गात्परत्वेन भिस रेसादेशः। (व्यतिभवमानाय) *ङेयैः इत्यदन्तादङ्ा- त्परत्वेन यादेशः । “कष्टाय, इति निरदशात्सन्निपातपरिभाषाया अनित्यत्वात्‌ “सुपि, दी्ैः (ग्यतिभवमानेभ्यः) । अत्र क्लादिबहुवचनसुप्परादन्ताङ्गत्वेन “बहुवचने क्षल्येत इति दोधे- श्च प्राप्नोति, तत्र विप्रतिषेधे परं कायैम्‌* द्वयोस्तुल्यबलविरोधे परस्य प्राप्यमाणत्वात्पर- मेत्वं प्रवत्तैते । ८ व्यतिभ वमानात्‌ । व्यतिभवमानस्य ) “राडसि, इत्यादिना सिङ्सो- रात्स्यो । ८ व्यतिभवमानयोः ) *भोसि =+ इत्यदन्तस्याङ्स्यौस्परत्येनेकारे ऽयादेशः । ( व्यतिभवमानानाम्‌ ) “'हस्वनद्ापो नुट्‌” इति ह स्वान्तस्याङ्स्य नाम्परत्वेन “नामि इति दीधः । “सुपि चः" इत्येव वा, (व्यतिभवमाने) । “आद्गुणः” । ८ व्यतिभ वमानेषु ) एत्वे षत्लं, व्यतिभवमानस्येदं ( व्यतिभवमानम्‌ ) । अच्रासामानधिकरण्ये शानच्‌ *त- स्ये इत्यण्यादिनृद्धिः । #न य्वाभ्यां पदान्ताभ्यां पूर्वो तु ताभ्यामेच्‌* इति पदान्ताभ्यां यकारवकाराभ्यां परस्याचामादेस्चो बृद्धिने भवति कि तु ताभ्यां पूवमेज्‌ (१)भवति तद्धिते ज्णिति किंति वा पर इत्येतस्य “न कमैव्यतिहारे” इति निषेधः ।

अथ च्ियाम्‌ ॥ ( व्यतिभवमाना ) ॥ *अजाचयतष्टाप्‌* ॥ अजादिगणपठितादकारान्ताच्च प्रातिपदिकात्‌ ख्यां टाबिति यप्‌ । पकारः समान्यग्रहणार्भः, टकारस्तदविधाता्थैः अत्र शानचः स्थानिवत्त्वेन रितत्वात्‌ *िड्डाणनुद्रयसनजदघ्लन्‌मात्रच्‌तयप्‌टक्‌ ठनकनक्तरप्‌ (२) ख्युनाम इति यथा कथं चित्‌.रितः प्रातिपदिकाडढा्न्ताचानुपसजैनात्‌ श्ियां विधीयमानो ङीप्‌, ट एव इद्‌ यस्य स ॒दिदित्यवधारणस्याश्रयणाछ्छटश्च व्यनुबन्धकल्वान्न भवति, सामगी- स्यादौ टको ऽनेकानुबन्धकत्येऽपिं एित्वसामर्थ्यात्‌ डीप्‌ , र्टस्तु रित्त्वमेत्वाचयर्थ॑तया सावका- शम्‌। हटडयादिना सुरोपः । ८ व्यतिभवमाने ) “आड आपः”? इत्यापः परत्वेनोडः शी- मावे गुणः $कारप्रत्ययपरत्येन “यस्थ इति रोपो न भवति । [“भौडः श्यां परे प्रतिषेधः] इति निषेधात्‌। ८ व्यतिभवमानाः ) । सव्णदीर्धैः । ( हे व्यतिभवमाने ) । “संबुद्धौ च! इत्याप एत्वम्‌ । एडः परत्वात्सोर्छपः। ८ व्यतिभवमानया ) । “आङि चापः” इत्येत्वे ऽयादेशः । आङिति ठृतीवेकवचनस्य पूर्वाचार्यसंना । चकारात्‌ “आसि च ( व्यतिभवमा-

( १ ) यथासंख्यप्रजागमो । (२) ख्युनामिति क्वचिन्नास्ति ।

२४ धातुवृत्तो-- | भू

नाये ) । श्याडापः# इति आपः परस्य डिद्रचनस्य याडागमष्टित्वादादिः । “वृद्धिरेचि” इति वृद्धिः । ८ व्यतिभवमानायाः ) । व्यतिभवमानयोः । “अङि चापः, इत्येत्वेऽयादेशः ॥

व्यतिभवमानानाम्‌ । “"हस्वनद्यापो चुद्‌ । व्यतिभवमानायाम्‌ । डरामादेश्चः, ८ व्यति- भवमानासु । )

` अथ नपुसकम्‌ ॥ ( व्यतिभवमानम्‌ ) “अतोम्‌” इत्यम्‌भावः । ( व्यतिभवमाने ) “नपुं

सकाः, इति शीभावे पूर्ववदौडः श्यामिति यस्येतिरोपनिषेधः । ८ व्यतिभवमानानि ) 1 “जशह्ञसोः शिः” ॥ “नपुंसकस्य इ्चलचः” इति नुम्‌ । *सवेनामस्थाने चासंडुद्धो* इति नान्त- स्याङ्गस्योपधाया दीः । हे व्यतिभवमानेत्यत्र “अतोम्‌ इत्यम्‌ भावेऽमि पूैत्वे “ए स्वात्‌" इति संबुद्धेहंरो मकारस्य रोपः! वतीयादि पुंछिङ्गवत्‌ । *ल्टः सद्रा* इति र्ट इव दोपि शतृशानचोविधानाद्‌ भविष्यन्नित्यादि र्डत्‌ सवेसुदाहार्थम्‌ । तत्र लिया नपुंसके द्विवचने. च *आच्छीनदोयम्‌* इति युम्‌विकल्पो विदोषः । अन्रानुव्रत्तं शतृग्रहणं स्वावयवे वते । तेना- वर्णान्तादङ्गात्‌ परो यः रात्रवयवस्तदन्तस्याङ्गस्य शीनद्योः परयो नुमिति सूत्रार्थः, अथ वाऽवर्णान्तादङ्गात्‌ शीनद्योः परयोः शत्रन्तस्य वा जुमिति। तत्र येन नाव्यवधानमिति तकारेण व्यवधानमाश्रयिष्यते, अवर्णान्तादङ्गात्परो यः इता तदन्तस्याङ्गस्येति सूत्रार्थो नोक्तः । अङ्गान्तस्य शात्रवयवस्य चान्तरङ्गत्वाञ्चमः पू्वेमेकादेशे व्यपवर्गाभावाद्वर्णान्ताङ्ञा- त्परस्य शतुरसंभवात्‌। न चान्तादिवद्धावः उभयत आश्रये नान्तादिवत्‌? इति निषेधात्‌, भूतपूेगत्याश्रयणे तु लुग्विकरणादावदयी श्नतीत्यादावपा स्यात्‌ । ( व्यतिभविष्यमाण ) इ- त्यादौ +अदूकुप्वाइनुमव्यवायेऽपि* इति णत्वम्‌ । अडादिभिन्यैवायेपि रषाभ्यां परस्य समा- नपदस्थस्य नो ण इति सूत्रार्थः । मविष्यतन्नित्यतु “पदान्तस्य, इति निषेधान्न मवति ॥

अथ सनादयः प्रदकष्येन्ते ॥ शधातोः कमणः समानकर्वकादिच्छायां वा* ॥ यो धातुरी- पिक समानकठैकश्चादरारेण तस्मादिच्छायां वा सन्‌ स्यात्‌, नकारो निदैलाद्य्थः ॥ +सनि ग्रहगुहोश्च ॥ प्रहिगुहिभ्यासुगन्तादेकाचश्च परस्य सनो नेडितीडनिषेधः । #+इको अल्‌+ इति उगन्ताद्धातोः परस्य क्रादेः सनः कित्वान्न गणः सन्यङो ९तदन्तस्य प्रथमेकाचो द्वे भवतो- ऽजादेस्तु द्वितीयस्येति दित्वेऽभ्यासकायम्‌ । *सना्यन्ता धातव इति सनादिणिङ्पर्न्तानां प्रत्ययन्तानां धातुत्वात्पूवे वह्छादिषु तिबादयः । बुभूषतीत्यादि । किटि कासप्रत्ययान्ताच् धा- ` तोखिटि पर आम्प्रत्यय इत्याम्‌। अकारो मकारपरित्राणाय । सूत्रे त्वत एव निद॑शात्पररूपम्‌ \ “अतोखोपः"आदूधे धातुक इति सनोऽकारस्य रोपः। “भाम” इत्यामः परस्य लेटैक्‌। प्रत्यय क्षणत्वेन कृदन्तात्वादुत्पन्नस्य सुपः स्वरादिष्वामिति पा खादन्ययत्वाट्लक्‌ । तन्न यद्यामा सा- हच्यादमपि तद्धित एवेत्युच्यते तहिं “आमइत्येव लुगभविष्यति । छिङ्ग्रहणं तु तन्न निवसति ष्यते । अत्रामन्तस्याव्यक्तपदाथेकत्वात्पदत्वाय प्रथमातिक्रमे कारणाभावोत्सुरेवोत्पद्यते ॥ तस्य हद्ृडयादिरोपः, सिद्ध इति किं लको विधानेतेति । यदा तु प्रयोगवश्चाद्‌ द्ित्वाद्यभि- व्यक्तौ द्विवचनायुत्पद्यते तदर्थं लगेषितव्यः॥ *छरन्‌ चानुप्रयुज्यते किटि ॥ आमन्तस्य पश्चा- द्ेवोध्यवहिता एव छृमभ्बस्तय एव छिट्पराः प्रयोक्तव्याः अत्र “अभूततद्धावे कृभ्वस्तिः,, इति करदाब्दस्य करना द्वितीयेति जकारेण प्रत्याहारनिदं शात्‌ कनिति कृम्वस्तय उच्यन्ते । ८ बुभूषां चकार >) बुभूषां बभूव अत्र *मोनुस्वारः* । पदान्तस्य मोनुस्वाये दलीत्यनुस्वारे तस्य श्वा पदान्तस्य इति यजि परे विधीयमानः प्रसवणेविकल्पो भवति । अनुस्वारः पश्च उदाहायैः । “आम्प्रत्ययवत्‌ कजोऽनुप्रयो गस्य, इत्यन्र पूवेवदित्यनुदत्त्या पूववत्‌ कुनोऽनुप्रयोगस्येति द्वि- तीयोऽपि योगः संपद्यते । तत्राद्य आमूप्रत्ययप्रकुतेरिवाकत्रेभिप्रायेष्यनुप्रयुज्यमा नस्य कुज आ- त्मनेपदं प्राकरणिकः विधत्त । द्वितीये त्वर्थात्‌ पू्वैस्येव कत्रेभिप्राये परस्मेपदमित्यत्र आमूपर- कुतेः शेषत्वेन नित्यपरस्मैपदित्वात्‌ कुजोऽपिं परस्मेषदमेव । इदमेव कन्‌ ग्रहणमनुयोगे कुजिति प्रत्याहारण्डणमिति ज्ञापयति । अन्यथाऽनुप्रयोगस्येत्त्येव ब्रूयात्‌ । ८ बुञुषामास ) अक्र `

अ] प्रथमगखः। २५

“अस्तेर्भूः? इत्यार्धधातुके विषये विधीयमानो भूमावोऽनुप्रयोगे प्रत्याहारग्रहणसामर्थ्यादचत्र भवति अन्यथा प्रतिपत्तिखाघवाय कुभ्वित्येव ब्रूयात्‌ । ( बुभषिता ) इव्यतो रोपो गुणं पर- त्वाद्‌ वार्णादाङ्मिति वा बाधते । ( उुमूष्यति ) बुभूषतु । अबुभूषत्‌ । बुभूषेत्‌ ।. आल्िषि (इभूष्यात्‌ ) “अतो येयः न भवति, उगद्धेधातुकत्वात्‌। अत्र अकृत्सावधातुकयोदीषः इति अक्रद्यकारेऽसार्वधातुके च परेऽजन्तस्याङ्गस्य विधीयमानो दधौ ([ण्य्लोपावियङ्यण॒गुण- रद्धिदीषेभ्यः पूेविप्रतिषेधेन] इत्यद्छोपेन बरीयस्त्वेन बाध्यते । (अवुभूषोत्‌) । “अस्तिसि- चोऽप्रक्ते” इति ईडागमे (इट ईटि इति सिचो रोपः । [सिजृखोप एकादेशे सिद्धो वक्तव्यः] हति सिजलोपस्य पूेत्रासिद्धत्वाभावात्सवणेदी्धः। ८ अबुभूषिषुः ) । “सिजञम्यस्त इति जस्‌ । अबुभू षिष्यत्‌ ।

अथात्मनेपदम्‌ ॥ ८ व्यतिब्ुभूषते । व्यतिबुभूषां चक्रे ) । “आमूप्रत्ययवत्‌, इति नि- त्यस्तङ्‌ करजः । ( ज्यतिबुभूषां बभृव । आसेति वा । व्यतिबुभूषिष्यते । व्यतिबुभूषिषीष्ट व्यत्यबुभूषिष्यत ) सर्वत्र *पूवेवत्सनः* इति तङ्‌ । सनः पूवां धातु्येन निमित्तनात्मनेपदी सन्नन्तमपि तेनैव तथेत्यथ : ॥ ` अथ भावकर्मणोः ॥ (उुभूष्यते त्वया अनुबुभूष्यते सुखम्‌ ) । यकि-“अङ्रत्सावैधातुकयो- दीर्घः इति दीर्घं बाधित्वा “अतो रोपः” पूवे विप्रतिषेधेन भवति (वुभूषां चक्रे भवता । अनु- बुभूषां चक्रे सुखम्‌ । बुभूषामास इति वा ) इहानुप्रयुज्यमानस्थामन्तार्थाभिव्यक्तिमात्रकर- त्वात्‌ करोतेभवि, इतराभ्यामकमेकत्वाद्‌ भाव उपपद्यते । प्रयुज्यते चैवं 'रोमन्थमन्थरचरूदगा- रुसास्नमासां चक्रे निमीर्दरसेक्षणमोश्षकेणः । श्रकारोनाकाशे दिनकरकरान्विक्षिपद्िस्मि- ` ताक्षैरमरेन्द्रेरौपेन्द्रं वपुरथ विशद्धाम वीक्षां बभूव, इति । #ह एति+ इत्यस्तेर्हत्वं तासिसाह- चर्यात्सार्वधातुको त्तमेकवचने एवेतीह “लिटस्तञ्चयोः” इति तशद्वस्येशीटश्चैत्वे न भवतीति । के चित्त तासेरुत्तमेकवचनमेकारः संभवतीत्येतावन्मात्रसाह चयाश्रयेण लिडुत्तमेकवचनेपि हत्वमिच्छन्ति । तत्र साहचयेसंकोचे कारणं न विद्मः । ल्ङ्टटोराशीखिडि लुडि च कर्तवदेव रूपम्‌ । न च चिण्वदिटि बद्धौ च *अतो युक्‌ चिण्ङृतोः* इत्याकारान्तस्य चिणि ज्णिति करति च परे युको विधानाद्रुपमेदप्रसङ्गः, श्यल्रोपोः इत्यादिना बृद्धेरतो रोपेन बाधस्योक्त- त्वात्‌ । लुङेकवचने तु चिणो विधानात्‌ तत्राबुभूषीति विशेषः । * तथा लोटि खड विध्यादि- लिङि करतैवत्‌ प्रक्रिया । यक्‌ तु विशेषः कम॑कत्तेरि [ भूषाकमैकिरादिसनां चोपसंख्यानम- स्यत्रात्मनेपदात्‌ ] इति यक्चिणोनिषेधात्सरवत्र कवृवद्रपम्‌ । वत्करणात्स्वाश्रये भाषे रुकार यक्‌चिणोविषये कमेवद्रपम्‌ 4 क्तरि तृतीया विशेषः । ( अभिनुभूष्यते राच्चणा स्वयमेवे- त्यादि ) । इच्छायाः कर्वस्थत्वेन क्मैस्थत्वाभावेऽपीष्यमाणस्य प्राधान्यात्तस्य च कर्मस्थ- त्वादस्ति कर्मवद्भावः । अत एव “भूषाक्मै,, इति यक चिणो निषिध्येते ॥

अथ यङ्‌ ॥ श्धातोरेकाचो हरादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌* ॥ पौनः पुन्यं श्रशार्थो वा ` क्रियायां समभिहारस्तत्र चोत्ये एवंविधाद्धातोयेङ्‌ स्यात्‌ ।'द्विवैचनादि पूर्ववत्‌ ॥ श्गुणो यङ्लकोः* ॥ यङ्लुकि चाभ्यासस्येको गुण इति गुणः । ( बोभूयते ) । “अनुदात्तङितः, इत्यादिना ऽऽत्मनेपदम्‌ । यडो डकारस्य गुणप्रतिषेधाथत्वेनावयवे चरितार्त्वान्न समुदाया - थैत्वमिति यडन्तस्य धातोरज्न्त्वात्कथमात्मनेपदमिति नाशङ्खयम्‌ , तत्र धातुग्रहणाभावात्‌ डिन्मात्रात्परस्य तस्य तद्विधेः । अनुदात्तेतो ये धातवो डितिश्चेति प्रायिकाभिप्रायं बृत्तिका- रचनम्‌ । अथ वा ““ङितङ्चः” इत्यत्र शब्दादित्यध्याहायम्‌ । अत एवानुदात्तेतो डितश्च रे श्रातव इति नोक्तम्‌ । चडन दिष्वतिप्रसङ्गपरिहारस्तत्र तत्र वक्ष्यते ( बोभूय्यते त्वया । -अनुबोभू्यते सुखमित्यादि ) सनन्तवत्प्रक्रिया । कमेवत्कमैकर्ता । लुडि तशब्दे "“अचःकर्म- कतरि” इति चिणो विकल्पनात्पक्षे सिजपि भवति । तेन ८ अभ्यबोभूयि शत्रुः स्वयमेव, अ- भ्यभृष्ट इति च ) वत्करणाद्धावे लकारे नित्यं चिणेव । अभ्यबोभूयि शच्रुणा स्वयमेवेति ॥

3३ मा० चार

२९ | धातुवृत्तो- [र

अथ यङ्‌ लुक्‌ ॥ श्यज्ञोऽचि*£ च ॥ यङोचि प्रत्यये नित्यं लुक्‌ । चकारेण बहुरुग्रहणाजुक- पणादयं वि कल्पेनानैमित्तिकोऽपि । प्रत्ययरक्षणेन यडन्तत्वाद्धातुत्वे ख्डादि । द्विवचनम्‌ । आत्मनेपदं तु डिन्मात्रात्तदिेः प्रत्ययरक्षणत्वाभावाज्न भवति। [चकेरीतं परस्मेपदि अदादि- वच्च] इति वच नाद्‌ #अदिप्रशतिभ्यः शापः । इत्यदादिभ्य उत्तरस्य शपो विधीयमानो दग्य- ङ्गन्तेऽपि भव ति । चकंरीतमिति यङ्लुगन्तस्य पूर्वाचायंव्यपदेशः । अन्न परस्मेपदीयानुवादो न विधिरित्याहुः ॥ श्यडोवाभ इति यङ्लगन्तात्परस्य हलादेः पितः सार्वधातुकस्य वा $डागमः ( बोभवीति । बोभोति ) । “भूसुबोस्तिडि” इति गुणनिषेधोत्र न भवति “दाधत्ति? सूत्रे बोभू त्विति (१)गुणाभावार्थान्निपातनाज्‌ ापकात्‌। इदमेव "प्रकृतिग्रहणे यजङ्लगन्त- स्यापि ग्रहणम्‌?इत्यत्रज्ञापकम्‌ 1 ( बोभूतः । बोुवति ) ॥ अदभ्यस्तात्‌ ॥ अभ्यस्ताद्‌- दवात्परस्य प्रत्ययादेक्षकारस्यादित्यदादेशे उवडादेशः ॥ +उभे अभ्यस्तम्‌ ॥ अस्मिन्प्रकरणे चे द्रे विहिते ते उभे अपि समुदिते अभ्यस्तम्‌ । तथा +जक्षित्यादयःषड्‌* इति । जश्च एत- दादयो जागरं दख शास दीङ्‌ वेवीङ्‌ चकास्‌ । (बोभवां चकार) पूर्ववत्‌ छृनोनुप्रयोगस्येति करमो नित्यं परस्मेपदम्‌ । (बोभविता । बोभविष्यति । बोभवोतु । बोभोतु) (बोभूतात्‌ ) इ- त्यत्र च डिदित्यादित्यनुव्र्तेस्तस्य च श्रूयमाणस्य पितश्चोदेश्योपादेयत्वन्यत्ययेन पिन्न ङिति डिन्न पिदित्य्थद्रयस्य भाष्ये समाश्रयणात्तातडः स्थानिवत्त्वप्रासं पित्त्वं डिन्त्वेनानवकाशेन निवार्यत इति ेडभावः ८ बोभूहि ) “सेद्येपिच इति पित्त्वनिषेधादीड्गुणो न भवतः । ( बोभूवानि । बोभवाव ) । आडुत्तमस्य पित्त्वात्‌ उवङ्‌ बाधित्वा परत्वादगुणो भवति । अहा दित्वादीडभावः । ( अबोभवीतत्‌ । अबोभोत्‌ । अबोभूताम्‌ । अबोभद्घः ) “सिज- भ्यस्त' इति जुति “जुसि चः इतीगन्तस्य गुणः । . ( बोभूयात्‌ ) यासुटो डिन्त्वेन पित्त्व- स्य निवरतनादीरोभावः । आशिषि त्वसावेधातुकत्वेन छिडः सरोपभावो विशेषः । बोभूयु- रित्यत्र जुस्‌ भावे “उस्यपदान्तात्‌” . इति पररूपत्वम्‌ । यासुटो ज॒ सुभक्तत्वेन “जलिः, इति गुणोच्र न भवति, येन ना प्रासिन्यायेन “सावेधातुकमपित्‌ इत्यदिष्टङन्त्वाश्चस्य निषेध- स्येव तेन बाधात्‌, तत्र “क्सस्याचि? इत्यतोचीत्यधिकारादजादो जसि तद्विधानाद्वा । ( अबोभोत्‌ । अबोभूवीत्‌ । अबोभूताम्‌ । अबोभूवन्‌ ) । “गातिस्था? इति सिचो लुक्‌ ॥ “भ्यो वा” इतीटो विकस्पः । सिचः प्रत्ययलक्षणेन “अस्तिसिचोः इति नित्यस्तु न भवति, श्रूयमाणे सिचीत्युक्तत्वात्‌ । दैदपक्षे “जुवो बुग्‌” इत्यजादिरक्षणो बुडनित्यत्वाद्गुणं बाधते । अ बोभू वन्नित्यत्र सिचः प्रत्ययलक्षणेन “सिजभ्यस्तः इति जसमावः (आतः? इति निय- मान्न भवति । अभ्यस्ताश्रयस्तु विदिसाहचर्याल्लङ्विषय इति नेह प्रसज्यते । विदेर्चव्य- वहितो क्षिरुड्येव संभवति । न च सिचा साहच्याल्लङविषयोपि स्यादिति वाच्यम्‌ । “वि~ प्रतिषेये परम्‌” इति परसाहचयंस्य बरीयस्त्वात्‌ । अबोभविष्यदित्यादि ॥

अ थात्मनेपदम्‌ ॥ ( व्यतिबोभूते । व्यतिबोश्ुवाते ) । अजादावुवङ्‌ । ८ व्यतिबोभवां - चक्रे । ठ्य तिबोभवां बभूव । ) “आम्प्रत्ययवत्‌? इति छरनो नित्यं तङ । ८ व्यतिबोभवि- तासे । ञ्यतिबोभविष्यते । व्यतिबोभूताम्‌ । व्यतिबो्रुवाताम्‌ ) अजादाढुवङ्‌ । उत्तमे पि- त्वाद्‌ गुणः । ( व्यतिबोभव । व्यत्यबोभूत । व्यत्यबोथुवाताम्‌ । व्यत्यबोशचुवि ) । पूर्वै व दुवड्जादौ । ( व्यतिबोभुवीत । व्यतिबोभरुवीयाताम्‌ । व्यतिबोभुवीय ) । पूवेवदजादा- दुङ्‌ । आग रिषि ८ व्यतिबोभिविषीष्ट ) । आद्धेधातुकत्वादिड्गुणो । ध्वमि “विभाषेटः” इति मू ड न्यविकल्पो द्रटव्यः । व्यत्यबोभविष्ट । ध्वमि पूवेवन्मृद्ध॑न्यविकल्पः। ८ व्यत्यबो- विष्यत ) भावक्मेणोः कमेकत्तेरि च ( बोभूयते त्वयेत्यादि ) सर्व प्र्तिवन्नेयम्‌, अभ्यास एको विरोषः ॥ | |

` (५) चन्दपि ।

(& क प्रथमगणः। २७

अथ सत्‌ । ८ बोथुवद्‌ ब्राह्यणः ) उगिल्लश्षणो नुम्‌ “नाभ्यसूतात्‌ इति निषिध्यते (बोभुवती खी । बोुवती (१) कुरे ) शिया नपुंसकद्विचनयोश्च नित्यत्वादन्तरङ्गत्वाच नुमः चूँ शपो लव यङ्गस्यानवर्णान्तत्वात्‌ “आच्छीनद्योः, इति विकल्पितो नुम्‌ भवति । नापि 4शापृश्यनोः' इति नित्यस्तस्यावर्णात्परशतृषिंषयत्वात्‌ । न च प्रत्यरक्षणेनात्परत्वं, तस्या- श्रत्ययक्षणत्वात्‌। ८ बोभुवति कुखानि बोभुवन्ति करानि ) इत्यत्र तु शो “नाभ्यस्तात्‌” इति निषेधस्य “वा नपुंसकस्यः इति विकल्पनात्‌ पक्षे नुम्‌ भवति । ( व्यतिबोभु बानः ) ख्डादेशस्य तु स्येन व्यवधानादभ्यस्तात्परत्वाभावात्‌ “नाभ्यस्तात्‌ इति निषधो न भवति । नापि “नपुंसकस्य, इति, सवं प्रकृतिवत्‌ ॥ ` . अथ णिच्‌ ॥ श्टेतुमति च ॥ स्वतन्त्रस्य कतुः प्रयोजको हेतुः तब्यापारः प्रेषणादिहेतु- मान्‌ स च कर्ता मा विरंसीदिति तत्र धातोणिच्‌ स्यात्‌। णकारो वृच्यथैः । चकारो णिच्‌- गिडोः सामान्यग्रहणाविधाताथैः । सना्यन्तत्तवाद्धातुत्मे ख्डादयः। तेषां शणिचश्च* इति क्रियाफलस्य कवेगामित्वे ' तङ्‌ । अन्यथा तु परस्मैपदम्‌ ८ भावयते सस्यम्‌ । भाव- यति सस्यम्‌ । ) यदा तु फटस्य कतृगा मित्वसुपपदेन प्रतीयते तदा “विभाषोपपदेन प्रतीयमाने" इति परस्मैपदमपि भवति, ८ स्वस्य खस्यं भावयतीति )। यदा चित्तवत्क्- कादकमेकादस्माण्णिच्‌ तदा क्रियाफलस्य कठेगामित्वेपि “अणावकरमकाचित्तवत्क्तैकात्‌? इति परस्मैपदम्‌ । ८ पुत्रं भावयतीति ) विभाषोपपेदादप्ययमेवविंप्रतिषेधेन ८ स्वं पुत्त्र भावयतीति ) गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थश्चब्दकर्माकर्मकाणामणि कत्ता स णौ* इत्यणौ कर्ता

कमे । ( मांवयांचक्रे, चकार, बभूव, आस ) “अयामन्ताल्वाय्येत्तििष्णुषु” इति आ मादिषु विधीयमानो णेरयादेशो *णेरनिरिभ इत्यनिडादावाड़धातुकरे विधीयमानं णिरोप- मपवादत्वाट्वाघते । यदायं ण्यन्तः चित्तवत्कतंकत्पेन नित्यं परस्मेपदी तदा तु प्रयुक्तः करोति रपि पूर्ववत्‌ कृजोनुप्रयोगस्येति भिन्नेन कल्पितेन योगेन परस्मेपदयेव । (भावयिता) इत्यादि ्रकृतिव॑त्‌ । आङीखिङडि “णेरनिटि” इति णिलोपः, स च “अक्ृत्सार्वेधातुकयोः'” इति दीर्घं भ्यल्लोपावित्यादिना बाधत इति भाव्यादित्यादि भवति ।. आत्मनेपदे त्विंडादित्जा- ण्णिरोपो नेति गणायादेशयोर्भावयिषीषटेत्यादि । धमि “विभाषेटः” इति मद्धन्यविक्रलर्यः । लुडि '"णिभिद्रखुभ्यः कर्तैरि च्‌» इति सिजपवादश्चङ। चकारडकांरौ विशेषणार्थ, णिलोपः । णौ चङ्युपधाया हस्वः* इति चङ परे णावङ्धस्योपधाया हस्वः । भचडिभः इत्यनम्यासस्य धातोः प्रथमस्येकाचो ऽजादेस्तु द्ितीयस्येति द्विवचने कत्तव्य णौ कृतं स्थानिवदिति रूप- स्थानिवत्वे भृशब्दो भोशब्दो वा द्विरुच्यते । तत्र भोशाब्दुस्य द्वि्वचनपश्षेऽपि “हस्वः इति भो शब्दस्य हस्वो भवत्येव । “एचदरघस्वादेशे* इति नियमादिगिभावान्नान्तरतम्यादु- कारः । तस्य च #ओः पुयणज्यपरे* इतीकारः । उवर्णान्तस्याभ्यासस्यावर्णेपरे पवग यणि जकारे च परत इकार इति सूत्राथैः । तस्य श्दीर्घो वोः इति दीर्धः ! चङ्परे णो यदं तद्‌- अ्यासस्य घोरधुनि धात्वक्षरे परे दीर्घा भवति अनग्कोप इति सूत्रार्थः । इदमेवेत्ववचनं णौ कतस्य स्थानिवत्त्रे । अन्यथोवर्णान्ताम्यासो न कश्चिदपि स्यात्‌ । नन्वत्र *सन्वल्ल- धुनि चङ्परे ऽनग्छोपे५” इति चङ्परे णो यदङ् तदृभ्याखस्य लघुनि परेऽनररोवे खन्व- त्कार्यातिदेशादित्वं सिद्धम्‌, सन्वत्कायं चेत्वमेव । *सन्यतः* इति सनि परेऽभ्यासाकारस्ये- त्वविधानात्किं णो कतस्य स्थानिवत्त्मेन येन पुयण्‌जीति वक्तव्यं स्यात्सत्यम्‌, अत्र सन्वद्धा- वेनापि सि्छति, ज॒हावयिषतीत्यादावप्येवं स्यात्‌| ८ अबीभवत्‌ ) । नन्वत्र यड इव चडो ङिन्त्वेन तङ. स्यादिति चेत्‌ , न । विकरणात्पव॒नियमाप्रवृत्तेः । अत्र च ज्ञापकं “वृदूड स्यसनोः” इति स्यसनोस्तङो विकल्पनम्‌ । पूर्वं त॒ विकरणे तेन व्यवधानान्नानुदात्तेनानन्त-

( १ ) ब्रह्मण ।

९८ धातुचबृत्तौ- [श

रस्तङस्ति। नापि शेषादित्यात्मनेपदपरस्मेपदनियमयोरत्राप्रसङ्गदेवात्मनेपदपरस्मेपदयोरँस्य तिबादय इति सामान्येन सिद्धेः किमनेन विकल्पवचनेन ॥

अथ कमणि ॥ ण्यन्तस्य सकमकत्वाद्धावासंभवः । तत्र॒ ख्द्रोट्खङविष्यादिलिड्षु यकि विकरणे णिरोपे (भाव्यते । भाग्यताम्‌ । अभाव्यत । भाव्येत इत्यादि ) । अतो ऽन्येषु लुङ््यतिरि्तेषु कतवैवदरपम्‌ । लृ तु कर्तरि चडो विधानात्सिजेव । तशब्दे तु चिणि ( अ- भावि । अभावयिषातामित्यादि ) । तत्र चिणि णिलोपः । अन्यत्र गुणायादेशौ, ध्वमि “वि- भाषेट” इति मृद्ध॑न्यविकल्पः । स्यादिषु चिण्वदिद्पक्े “असिद्धवदन्रा भातः” इति चिण्वदिटे ऽसिद्धत्वाण्णिरोपे ( भाविष्यते । अभाविष्यत। अभाविषाताम्‌। भाविषीष्ट । भाविता ) इत्याद्यपिद्ष्टन्यम्‌ । अत्रापि षीष्व॑लुज्ञोधेकारस्य पूर्ववद्रा मृद्ध॑न्यः । कमैकत्तैरि तु यक्रिचिणोः प्रतिषेधे [ णिश्रन्थिप्रन्थिन्रुनात्मनेपदाकमैकाणासमुपसह्ुःयानम्‌ ] इति यक््विणोनिषेधायथा- योगं सवेत्रकठेवदरुपं स्यादिषु तु कमेवत्‌ । वत्करणाद्धावे त॒(९) कर्मवदुदाहार्य, कत्तैरि तृतीया विशेषः । णिश्रन्थीति यक््विणोनिषेधः क्मकत्तेरीति कस्त(२) एव ॥

अथ कृतः प्रदश्यन्ते ॥ भव्यं भवता । अनुभन्यो धटः । “"अचोयत्‌, इति यत्‌ । अयं “क्तरि कृतः इति कततेरि प्राक्षोऽपि भ्कृत्याः प्राङ्‌ ण्वुलः# ॥ इति तव्यादीनां ण्वुलः प्राचां करृत्यसंक्ञाविधानात्‌ “तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः”, इति भावकर्मणोर्मियम्यते । “भव्यगेयप्रवच- नीयोपस्थानीयजन्याप्छाव्यापात्या वा” इतिनिपातनात्‌ कतरि अपि भवति । अच्र वाग्रह- णात्‌ “तयोरेव, इति सामान्यस्य बाधां विक्तापयति । उदाहरणेषु गुणे “वान्तो यि प्रत्यये? इत्यवादेशः । अत्र वान्त इति पूर्वसूत्रनिरिशाववावुच्येते, तौ च तत्र॒ यथासंल्यादोदौतो- रितीहापि तथेव । अनेन विशेषविहितेन यता सामान्यविहितानां तव्यत्तव्यानीयर न बाधः वाऽसरूपो ऽखियाम्‌ इत्यस्त्रयधिकारविहितस्यासरूपप्रत्ययस्य पक्षे बाधकत्ववचनात्‌ । तव्यतव्यतोः स्वरे षष्ठीसमासनिषेधे च विशेषः । (भवितव्यं, भवनीयम्‌ ) अनीयरो रेफ ““उ- पोत्तमेरिति"इत्युपोत्तमस्योदात्ताथैः । अवश्यभाग्यम्‌ । “ओरावश्यके” इत्यवश्यंभावे चयोत्ये उवर्णान्तरक्षणो ण्यत्‌ । ब्रद्धौ “वान्तो” इत्यावादेशः । पूवैवदनेनापि तव्यादीनां न बाधः । यत्त॒ सरूपत्वाद्राध्यते "नाचुबन्धक्तमसारूप्यम्‌”'इत्युक्तम्‌ । अवश्यमो मकारस्य शछम्पेद्वश्य- मः कृत्ये तुंकाममनसोरपि।इति समासे रोपः । समास्तु “म पा इति तत्पुरुषः+ मयूरव्यं सकादिराङ्ृतिगणः । देवभूयं गतः । देवत्वं गत॒ इत्यथः । “भब भावः इत्यनुपसगे सुबन्त उपपदे भुवः क्यप्‌ । कित्त्वान्न गुणः । अनुपपदादुपसुष्टाच्नाचो यदेव । +उपपदमतिङन इति तत्पुरुषो नित्यं समासः । उपपदं सुबन्तं समर्थन नित्यं समस्यते समासोतिङन्तरचेति सृत्राथैः । इदमेवातिङ्ग्रहणमन्र सुपेत्यस्यासम्बन्धे ज्ञापकम्‌ , तथा योगविभागेन “कुगति- ` प्रादयः" इत्यत्रापि सम्बध्यत इति तत्रापि सुपेत्यस्यासम्बन्धं जापयति । तन गतिकारको-

पपदानां कृद्धिः सह समासवचनं प्राक्‌ सुवुत्पत्तेः इति पूर्वाचार्यपरिभाषार्भैः संगृहीतो भव्‌- ति । अस्य प्रयोजनमुकत्तरत्र दशेयिष्यते । *तत्रोपपदं सक्चमीस्थम्‌# इति तृतीये धात्वधिकारे

सक्चम्या निदिषटस्योपपदसं्ञा । धात्वधिकोरादेव तृतीये धात्वधिकार इति सिद्धे तन्रग्रहणं योगविभागेनाधिङ्घतेन प्रत्ययपदेन सम्बध्यते । तेनायमथैस्तत्रोपपदे सत्येव प्रत्यय इति ¦ (अभिभावी) । अभिभूतवानित्य्ैः । (अभिभावीभूत इति) ग्रहादौ णिन्यन्तो निपातितः॥ ( परिभवी । परिभावी ) अत्रैव निपातनाण्णिनो पक्षे बृद्धयभावः ( अभावी ) “अचामचि- तकतृकाणाम्‌"” इति ग्रहादिपाखाण्णिनिः । अत्र प्रतिषिद्धानामित्यनुद्त्तेरयं प्रत्ययो नन.पूर्वा देव ॥ *नज.* ॥ नन्‌ समर्थन सुबन्तेन समस्यत इति तत्पुरुषसमासः । “न रोपो नजः" इति उत्तरपदे नलोपः । “सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ" इति नान्ताङ्गत्वादुपधादी्ैः सर्वत्र,

( १) लकारे । ( २ ) इस्त एव इति कचित्पाटः ।

च... ` भथमगखणः । २९

“इनूह पूषार्म्णां रौ, । “सौ चः, इति उपधारश्षणदी्षेमात्रस्य शौ सापरेवेति नियमादभि- माविनावित्यादौ न मवति । पदान्ते “न लोपः प्रातिपदिकान्तस्यः' इति नलोपः । संबुद्धौ ` च “न डिसंबुद्धयोः इति निषेधान्न भवति । परिपूर्वेतवे भप्रातिपदिकान्तनुम्‌विभक्तिषु च इति समासप्रातिपदिकान्तस्य नकारस्य नुम्‌विभक्तिस्थस्य पूर्वेपदस्थान्निमित्तादुत्तरस्य बा णत्वविधानात्‌ पक्षे परिभाविणाविति णकार उदाहार्यः । सम्बुद्धौ तु “पदान्तस्य इति निषेधः । ननु च विकल्पमपवादत्वाद्वाधित्वा “कृत्यचः”, इति उपखभैस्थान्निमित्तात्परस्य कतस्थस्याचः परस्य नकारस्य नित्यं विधीयमानं णत्वं स्यात्‌ तच्च सन्‌मानाऽनोयानीन्निष्ठा - देशाः इति प्रतिपदं परिगण्यते । न चापवादेषु पूर्त्रासिद्धत्वप्रसङ्ः । नेष दोषः । “कृत्यचः"' इत्यस्य “न भाभूपूकमिगमिप्यायीवेपाम्‌?” इति निषेधात्‌ ¦ खियाम्‌“वःल्नेभ्यो ङीप्‌” (अभि- भविनीत्यादि ) । नपुंसके स्वमोठकि नलोपः। संबुद्धौ तु “वा नैसकानाम्‌इति नलो- षः । ( अभिभाविन्नित्यादि ) शौतु “इनूहन्‌पूषार्यम्णां शोः इति दीघं (अभिभावीनोति) । वासरूपविधिना सर्वत्रात्र “्ुरतृचो?, अपि भवतः । ( अभिभावकः अभिभवितेत्यादिं ) तश्र (१)शुवोरनाको” इत्यकादेशः । यु बु इत्युत्खष्टानुबन्धयोः प्रतिज्ञातानुनासिकयणोः ्रत्यययोग्रंहणम्‌ । तृचि त॒ *वदुदानस्पुरदंसोनेहसां च* इति असंबुद्धौ सान्रकारान्तानासुश- नखादीनां चाङ्गानां विधीयमानोऽनङिन्त्वादन्त्यादेशः *अप्तृनूतचस्वखनप्तनेष्डुत्व्कषवरहो- तृपोतप्ररास्वृणाम्‌# इत्यवादीनामङ्गानासुपधायाः सम्बुद्धिवजिते सर्वनामस्थाने दी्विधा- नादी नरोपः । अत्र चासम्बुद्धौ “ नोपधाया, इति नान्तरक्षणो वा दीरषैः । द्विवचनादौ स- सर्वेनामस्थाने संजुद्धयेकवचने च “वरतो डि सर्वनामस्थानयोः इति गुणः । स च #उरण्‌ र- परः# ॥ ऋरवेणस्य स्थाने ऽण्‌ प्रसज्यमान एव रपर इति रपरः । तत्र सम्बुद्धौ “रात्सस्य, इति हल्ङ्यादिना वा.सुरोपे (हे अभिभविन्‌) अन्यत्र सर्वनामस्थानेऽपि “अपृतृन्‌” इतिदीें (आ- भिभवितारावित्यादिं ) अभिभवितुनित्यत्र पूैसवणैदीघे “तस्माच्छसोनः” इति नत्वे ““- दान्तस्यःइति णत्वनिषेधः ( अभिभवित्रा ) ( अभिभवितृभ्यामित्यादि ) अजादौ यग्‌ । ऊसिङ्सोस्तु तयोरकारस्य ऋकारस्य च “वरःत उत्‌, इति उकार उभयोः स्थाने भवन्नप्यसा- चकारस्थानिकोऽपीति पूजेवद्रपरत्वे सलोपः । अभिभवितृणामिति “श्रुम्नादिषु च, इति ण- त्वनिषेधे नृनमनतृप्नोतिग्रहणाद्‌ ऋवणैगतोऽपि रेफो णत्वनिमित्तमिति “रषाभ्याम्‌”, इति णत्वे “नामिः” इति दीः । अभिभवितरि । "्ररतोडिति गुणः । चियाम्‌ “ऋन्नेभ्यो ङीब्‌" इति डीप्‌ । अभिभविन्रीत्यादि । नपुंसके पूर्ववत्स्वमोटैक्‌ । अभिभविंत । ओडः शीभावे “इको- चि विभक्तो” इति जुम्‌ । अभिभवितृणी । शौ “नपुंसकस्य क्चरुचः,, इति नुमि “सर्बैनाम- स्थाने चासंबद्धो"" इति दीधे अभिभवितृणि । अयं नुपू [ बृद्ध्यौत्वतृज्वद्धावगुणेभ्यो जुम्‌ पू- वेविप्रतिषेधेन'" ] इति “कतो डि, इति गुणं बाधते । वृतीयाजादौ तृतीयादिषु भाषि- तपुंस्कं पैवद्राख्वस्यशति समानायामाकृतौ भाषितपस्कस्येगन्तस्य नपुःसकस्य पुंवद्धाव- विधानात्‌ पुं सीव पक्षे नुमभावात्‌ (अभिभवित्रा अभिभविवणा, इत्याद्युभयमपि ) । आमि [खिमचिरतृज्वद्धवेभ्यो नुट्‌ पूवेविप्रतिषेधेन] इति नुटि “नामिः, इति दी्धैः। भवतीति (भावः। { भवतेश्च] इति वक्तव्यात्पक्षे णः । तस्याभावेऽन्विधिः स्वैधातुभ्य इत्यपि । (८ भवः । आ- शितो भवत्यनेनेति आशितंभवः । ओदनः । आशितस्य भवनमारितंभवः ) “आरिते भुवः करणभावयोः" इति खच्‌ , उपपदसमासः । +अरुद्टिषदजन्तस्य मुम्‌* इति खिदन्त उत्तरपदे ऽजन्तस्य पूवंस्यान्त्यादचः परो मुमागमः ( आब्यम्भविष्णुः आढयंभावुकः ) अनाढ्य आढ्यो भवतीत्यथं “आढवसुभगस्थूलपलितनगनान्धग्रिये” इति व्यथे ष्वच्च्यन्तेषूपपदेषु “कतेरि अवः खिष्णुचखकनोः, इति कर्तरि कारके िष्णुच्खुकजो । उभयत्र खित्त्वात्‌ पूर्ववद्‌

( १ ) णलः ।

३० ` धातुवृत्तो- [श

सखम्‌ । खकनो जित्त्वादूब्रद्धिः । सुभगा दिष्वप्येवसुदाहारयम्‌ । भविष्णुः । भभुवश्च** इति तच्छीरुतद्ध्ैतत्साघ्कारिष्विष्णुच्‌ । अस्य भाषाविषयत्वं चान्द्रा इच्छन्ति । भाष्यादौ छान्दसत्वमेव स्पष्टम्‌ । तच्छीखादौ तच्छब्देन धात्व उच्यते । तत्र फलनिरयक्षप्रवृत्तिः त- च्छीलः धात्वर्थः कुर्क्रमागतो धमो यस्य स तद्धर्मा । धात्वर्थं सक्रदपि यः साधु करोति स तत्साधुकरी । ( भ ष्णुः ) । ““ग्खाजित्थश्च गृस्नुः"? इत्यत्र चकारादस्मादपि ग्स्नुः । गि- त्वान्न यणः । अत एव “श्रयुकः किति?” इतीटो निषेधः. ८ माघुकः ) । “लषपतपदस्थाभू- वृषहनकमगमशयभ्य उकञ्‌" इति तच्छीलादाबुकन. । जित्त्वादृब्द्धिः । ( परिभवी ) । ^“जि- इक्षिविश्रीण्वमाव्यथाम्यमपरिभूप्रसूम्यश्च” इति तच्छीरादाविनिः । इकारो नकारपरित्रा- णाय वासरूपविधिना परिपूर्वादप्युक्न. भवति । ( परिभावुक इति । विभूर्नाम कथित्‌ ) । 'प्र- तिभूधेनिकाधम्णयोमध्यस्थः । “सुवः संज्ञान्तरयोः” इत्यनयोर्गम्यमानयोः क्विप्‌ । अन्तरञ्- ब्देन धनिकाधमणेयोमेध्यस्थ उच्यते । संक्ान्तरे स्वभावादुपसगेनियमः, कित्त्वान्न गुणः । इकारो ^वेइति सामान्यग्रहणाथेः । पकारस्तदविधाताथैः । वकास्य “वेरपृक्तस्य, इति रोपः । (विसुवो)इत्यादौ .*भोः सुपि इति धातोरवयवः संयोगो यस्मादुवणात्पूवौ नास्ति- तदन्तस्यानेकाचोऽद्गस्याजादौ सुपि यणिति प्राप्तस्य यणो “न भूसुधियोः” इति निषेधादु- वङ्‌ । वर्षासु भवतीति .( वर्षाभुः वर्षाभ्वौ वर्षाभ्वः ) पूर्ववत्‌ क्रिप्‌ । भ्संक्ञायाम्‌ अस्यां सक्तम्यन्तं समस्यत इति तत्पुरुषः । “क्विप्‌ चः इति सोपपदनिरूपपदसाधा- रणे स्वधातुविषये क्रप्युपपद्रसमासो वा । “वर्षाभ्वश्च, इत्यजादौ यण्‌ । चदाब्दो इन्कार- पुनः पूवेम्य च जुवो यणथेः । दन्‌ भूशब्दो हनूभू इति निपातितः । अत्र तु भूशब्दस्यानथै- कत्वात्‌ “नमूसुधियोः” इ त्यत्र ग्रहणाभावः सिद्ध इति केये । ते न “ओः सुपि इत्यस्या- प्रवृत्तौ “इको यणचि” इत्येव यण्‌ सिद्ध इत्यथैः । दम्मू इति मान्तमेके पठन्ति । अनुरुष्टतो कारशब्दस्य स्थाने करशब्द्‌ः(१) पच्यते । इन्पुनः करवर्षासु अव॒ इति कारशब्दस्येकदेश्च- विङतस्यानन्यत्वात्‌ सिद्धमिति तद्विवृत्तो । अत्र क्षीरस्वामिसुभूतिचन्द्प्रश्तयो भेके वर्षा- भुशब्दं हस्वान्तं प्रतिपद्यन्ते । अत एव च्ियां “शिरी गण्डूपदी भेकी वर्षाभ्वी कमटी इकिः, इति “'भुवश्च? इति उकान्तरश्षणं ङीषं परन्ति । “वर्षाभ्वश्च, इति अत्र वर्षासु भवतीति ` वर्षा वा मवति प्राप्नोतीति वर्षाभूरोषधिविर्ँष इत्यथेविरेषमभिदधानस्य केयरस्याप्ययमेवाशयो

लक्ष्यते । तथा भागुरिरपि हस्वान्तं मन्यते । यथाह च । (:

भार्या भेकस्य वर्षाभ्वी गुड स्यान्मदृगुरस्य तु । |

` शिरी गण्ड्पदस्यापि कच्छपस्य इछि सुरता ॥ १

इति । यादवप्रकाशस्तु भेके ऽप्यूकारान्तमाह ) भेक्यां पुननेवायां स्त्री वर्षाभुदेदुरे(२) षणीति । तथा सुबोधनीकारोपि । अवश्चेत्युदन्तान्‌ डीष्विधानात्‌ वर्षाभ्वीति पाठोन युक्तः । युक्तस्तु पाटो वर्षाभूकमटी इखिरिति । एवमेवोक्तं प्रक्रियारत्नेपि । वर्षासु प्राश्रषि भवतीति वर्षाभूमण्डूकः पुखी, तेनास्त्रयख्यत्वादनर हस्वादय इति नदीसंायामाख्याग्रहणं नियतस्त्रीरिङ्परिग्रहा्मिति तन्मतम्‌ । केयटेऽप्येवसुक्तम्‌ । आख्याग्रहणसाम्यान्नियम आश्रीयते खियमेव यावा चक्चाते न तु लिङ्गान्तरयुक्तमपीत्यथे इति । उक्त च तन्र इष्वशनि- प्रभूतीनासुभयलिड्ध नां पद्‌बादीनां च गुणवचनत्वात्सवेखिङ्ानां स्त्रीविषयत्वाभावात्‌ शिया चत्तो नदीसंका न प्राप्नोति, एवं तहि “ङिति हस्वश्चः इत्यत्रैव विधो नियमो नाश्रीयते केवलस्य स्न्रीशन्दस्यानुवत्तनादित्यदोष इति । इरदन्तस्तु पदान्तरमनपेक्ष्य खीवचनानां

ग्रहणाथमाख्याम्रहणं न तु नियतद्ीवचनानामित्याह । यद्वा पदान्तरमनपेशष्य स्वयमेव्‌ यो खिच्माचक्षाते इत्याश्रीयते । इष्वशनिप्रश्तीनाञुभयलिङ्गानां शब्दाथे एव खीत्वमिति

( १) प्रयुज्यते । ( २ ) "षण्‌" इति क्वचित्‌ ।

१

4५१

1. -भ्थमगणः।

संज्ञा भवति । एवं पटुश्न्दप्रश्ठतीनां गुणवचनानामपि शब्दा एव स्त्रीत्वम्‌ । तथा च पटु- शनीयतामित्युक्ते खियमप्यानीय कृती भवतीति । पुनर्चेवमाह नियतसखीवचनानां म्रहणाथे- माख्याग्रहणमिति वदतां मते आङ्पूर्वाद्यायतेः क्षिपि संप्रसारणे आध्ये ब्राह्मण्ये अत्रापि आष्यकारोदाहते न स्यात्‌ तस्मात्पूवे एव प्रकार आश्रयणीयः । कथं तदहि प्रत्युदाहरणं ग्रामण्ये सिये खरुप्ये खिये इति, उच्यते । क्रियाान्दत्वेप्यनयोः पुंसि मुख्या वत्तिः, पुंसामेव खल्वि- दमुचितं यत्‌ मरामनयनं नाम । एवं खरुपवनमपि । आध्यानं तु खीपुंससाधारणमिति विष इति । न्यासे उद्योतादावप्येवमुक्तम्‌ । ब्रृत्तिकारस्याप्ययमेव पक्षोभिमतः । यदाह 1 आख्या- ग्रहणं शब्दां खीत्ये यथा स्यात्पदास्तरद्योत्ये मा भूदिति । प्रक्रियारत्ने त्वाधीशब्दो नित्य- खीवचन इति नदीसं्ञासिद्धिरूक्ता । एवं च हरदन्तादिमते वर्षाभूशब्दस्य भेकाभिधानेपि नदीसंजया भाग्यमिति तन्निबन्धनानि,हस्वादीनि भवन्ति । केयटसुमूतिचन्द्रादीनां मते नदी- संज्ञायां न विवादः, उक्रारान्तस्यौषधिविरोषवाचित्वेन नियतस्त्रीविषयत्वात्‌ । एवं च प्रक्रि- यारत्नेनोक्तो नदीसं रा भावः (त्यजेदेकं कुरुल्याथेः इति न्यायेन त्याज्यः । षष्टीबहुवचने तु परत्वान्नित्यत्वाच्च नुटि कृते तस्य विभक्तिस्थत्वात्‌ *एकाजत्तरपदेणः, इति णत्वम्‌ । एकाज्‌ उन्तरपदं यस्य तस्य प्रातिपदिकान्तनुम्‌विभक्तिस्थस्य पूेपदस्थान्निमित्तस्य णत्व- मिति सूराः ( विभुः प्रभुः सथुः) शषिप्रसंभ्यो इवसंज्ञायाम्‌# इति व्यादिभ्यः परस्माद्‌ ुवो इप्रत्ययः, इिन्त्वाद्िकोपः ८ शंभुः ) [मितद्रूवादिभ्य उपसंख्यानम्‌] इति डः । सुखरूपौ भवतीत्यथः । यद्वान्तभावितण्य्धा भवतिः । तेन सवेषां सूत्रं भावयतीत्यथैः । यद्भवा शमेण्यन्तात्‌ “अन्येभ्योऽपि ददयतः› इति विचि (शंशमयिता रोगाणां भवतीति शंभुः) श्रूयते च “भिषक्तमं त्वा भिषजां .श्णोमि 'त्वादत्तेमी रुद्र॒ शंतमेभिः । इतं हि मा . ज्यशोय भेषजेभिः । अध्यवोचदधि वक्ता प्रथमो दन्यो भिषगिति । शंभवत्यस्मादिति च्युत्पत्तिर- पादाने इप्रत्ययाभावाच््चिन्त्या ( विभ्वी प्रभ्वी संभ्वी ) भुवश्च . इति `भवतेर्‌- दन्तस्याजुपसजेनस्य स्त्रियां ङीष्‌ । उपसजेनत्वे त्वतिविभुर््राह्मणीति डीष्‌ न भवति । भवि- ष्यतीति ( भावी ) “सुवश्च इत्यौणादिक इनिर्णि्द्रा । तेन बृद्धि; । अयं च “भविष्यति गम्यादयः, इति गम्यादिषु पाठाद्‌ भविप्यत्कारुविषयः । . भावं, “भ्रिणीभुवोनुपसगं* इति अकन्तैरि च कारके भावे घन्‌ । उपसुश्टात्त॒ “ऋदोरप्‌” इत्यप्‌ ( प्रभव इति ) ऋदिति दकारो सखसुखाथे इत्योरित्युकार उकारमपि गृहणाति । प्रभाव इत्यत्र तु प्रकृष्टो भावः प्रभावे इति प्रत्ययाथे एव प्रशब्देन विशेष्यते न प्रकृत्य इति क्रियायोगाभावावनुपसर्मत्वाद्‌ घन्‌- सिद्धिः । विभावानुभावश्ञब्दौ विभावयतीति ण्यन्तादचि ध्युत्पाद्यौ ( परिभवः, परिभावः ) “परौ खवोवक्ाने, इति पक्षे घनपौ । *उपसर्गैस्य घज्यमनुष्ये बहुलम्‌ इति घजन्त उत्तरपदे पूर्वोपरसर्गेस्य वा दीर्घाऽमनुष्ये विषये । भूतिः #स्त्रियां क्तिन्‌# इत्यकर्तैरिं च कारके भाषे च स्वधातुभ्यः क्तिन्‌ । “मन्त्र बषः? इत्यादिना भुवः क्तिन्‌ , उदात्तवचनमस्य नितत्वात्‌ ^न्‌नि- त्यादिनित्यम्‌? इत्यादयुदात्तत्वव्युदासाथम्‌ , न तु भाषायां प्रयोगनिवृत्त्यथैम्‌ । प्रयुज्यते च भाष्ये “सव इमे स्वभूत्यथे प्रवत्तेन्तः इति ८ भूः ) [ संपदादिभ्यः क्रिग्वक्तव्यः ] इति क्विप्‌ । क्रिपः सर्वस्य रोपः । भवत्यस्मिन्ननेनेति वा भावः । पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण इति पुंलि- द्योः करणाधिकरणयोधैः। प्रायग्रहणं क ॒बचिदकसक्ञायामपि यथा स्यादिति । (अनाघ्येना(१) नायासेनाब्येन मूयते ईषदाच्यं भवं भवता, स्वाढ्यंभवं भवता । अनाब्येनाव्येन भूयते दुराख्यं- भवं भवता ) कठैकमेणोश्च ` मूङृनोः* । चृच्वथेव्रिषयकठेकमेणोरीषदादिषु चोपपदेषु मूङनोः खिति खल्‌ । तत्र भुवोऽकमेकत्वात्कत्तेरि उपपदे भावे प्रत्ययः करोतेश्च कमणि । स्वभावात्‌ छच्छ्रग्रहणं दुरो विदोषणम्‌ । अक्रच्छ्रग्रहणं त्वितरयोः । खित्त्वान्सुम्‌ । . नन्वत्र

( १) दुःखेन.

३२ धातुवृत्तो- [भू

धात्वथैमात्रं विरिषित षतो गत्योरपि सुदुरोश्च कथं ज्यवहितप्रयोगः । न च समर्थात्‌ खित्‌- करणादिति वाच्यम्‌ । “कित्यनन्ययस्यः, इत्यत्र कद्ग्रहणपरिभाषाया उपस्थानात्सगतिके खिदन्त उत्तरपदे सुमर्भत्वस्य संभवात्‌ । न चैवं वाच्यं “हृदयस्य इल्टेख'” इत्यत्राण्ग्रहणादे- वाणन्तस्य ग्रहणे सिद्धे पुनरंखग्रहादुत्तरपदाधिकारेपीह प्रत्ययग्रहणपरिभाषाया अप्रत्त कतापनात्तदभावात्तद्विषया इृदूम्रहणपरिभाषा कथ वत्तैत इति । यतो सुम्यब्ययात्परस्य खितो- ऽसंभवात्तदन्तस्य च संभवादनन्ययस्येति निषेधसामर्थ्यादुत्तरपदाधिकारेपीह प्रत्ययग्रहण- परिभाषया अवश्यसुपस्थातभ्यं ततश्च तद्विषया इद्ग्रहणपरिभाषाऽप्युपस्थास्यते । एवं तदि भाष्ये $षदाढ्यंभवमित्यादेख्दाहृतत्वात्‌ प्रयोगनियमः । अवत्सीयादौ प्रधानभुतच्छगप्रल्य- यार्थनान्वीयमानस्य नन. शब्दान्तेन समासवत्‌ खिदन्तार्थनान्वीयमानस्यापीषदादेः खिदन्ता . न्तेनापि८१) सः। कैयटे तु खित्करणादेव कतृ कमेणोः पूर्वैप्रयोग उक्तः । तस्यायं भावः ।

अनन्ययस्येति निषेधसामर््यादेव तदन्तत्वलाभः । नन्वस्मादेव प्रतिषेधादिहोत्तरपदाधिका- रेपि क्ापितया प्रत्ययग्रहणपरिभाषया यतस्तद्विषया छइद्ग्रहणपरिभाषा प्रवर्ततेति । ८ सुख-

तोभूत्वा, सुखतोभूय, सुखतोभावम्‌ ) । भस्वाङ्गे तमूप्रत्यये छृम्बोः* इति तसुप्रत्ययान्ते स्वाङ्ग उपपद्‌ क्त्वाणसुो, तत्र “तृतीयाप्रश्रतीन्यन्यतरस्याम्‌ः" इति “उपदंशस्तृतीयायाम्‌ इत्येतदारभ्योपपदानाममेव तेन चान्येन च तुल्यविधानानाममन्तेन समासविकल्पनान्मुख- तोभावमित्येकं पदं दवे वा पदे । कत्वान्तेनापिं तृतीयाप्रश्ठतीनासुपपदानां “क्त्वा चः" इति इति समासविकल्पनात्तत्पक्ने “समासेऽनन. पूं क्त्वो ल्यप्‌» इनि ल्यबादेशः । अत्रानजिति नन.सदरशमन्ययं परिगरद्यते । *कुन्मेजन्तः* “क्त्वा तोसुन्कसुनः इ ति णमुलुक्त्वान्तयोरव्यत्वा- तसुपो लक्‌ । स्थानिवत्त्वेन स्यबन्तमव्ययम्‌ । ८ विनाभूय, विनाभूत्वा, विनाभाव, नाना- भूय, नानाभूत्वा, नानाभावम्‌ । एकधाभूय एकधाभूत्वा, एकधाभावम्‌ ) । भ#नाधाथेप्रत्यये

च्व्यथ* इति नाधा्ैपरत्ययान्ते चव्यर्थविषये उपपदे कुथुवोः कत्वाणमुलाविति तौ । नशब्देन

“विनन.भ्यां नानानौ नसह» इति विहितौ नानानाबुच्येते । धाशब्देन “संख्याया विधार्थे

धा" “अधिकरणविचाले चः, इति विहितो धाप्रत्यय उच्यते । तत्र विधा नाम प्रकारः,

सामान्यस्य भेदको विशेषः । अधिकरणविचारोप्यधिकरणं द्रव्यं तस्य विचारः(२), एकल्या-

नेककरणमनेकस्यैकीकरणं वा । तदेकधाभूयेत्यादावयमथः । अनेकं दव्यमेकं भूत्वेति एकस्या- नेकीकरणे द्विधाभूयेत्यादो द्रष्टव्यम्‌ । ये तु धाप्रत्ययस्यादेश्ा एकाद्धो ध्यञुजन्यतरस्याम्‌#

नद्वित्योश्च धमुज.* शएधाच्चनइतिविहिता ध्यमुनादयस्तेषामपि स्थानिवत्ेन धाग्रहणेन ग्र- हणात्तद्न्ते वोपपदे अवः क्त्वाणसुरो भवत इत्थेकधाभूयेत्यादयदाहार्यम्‌ । “नाधाथै१ इत्य-

त्राथेग्रहणं तु ध्यु जन्तात्स्वाथे उदश्लैनमिति यदा उप्रत्ययः स्यात्‌ तदर्थ, सहि स्वाथिक- त्वात्‌ धाथैः । यथा नाजथेमपिं । अन्यथा सानुबन्धकत्वादपि नानाशब्दो न गद्यत ।

८ तूष्णींभूय, तुष्णीं भूत्वा तूप्णीं भावम्‌ । ) “तूष्णीमि युवः" इति क्त्वाणसुखो । (८ अन्व- गभूत्वा, अन्वग्भावम्‌ ) । “अन्वच्यानुलोम्ये” इति क्त्वाणञुरो । आनुलोम्यमनुक्ररुता ।

नाधेत्यादियोगत्रयविषयेपि “तृतीयाप्रश्ठतीनिः” इति समासविकल्पो द्रष्टव्यः । ( भूतो घटः । भूतं घटेन ) । अत्र “निष्ठा? इति भूते विहितस्य क्तस्य गत्यथादिपरत्मे भगत्यर्थांकमेकरिल- षञ्ञीङ्त्थासवसजनरहजीयंतिभ्यश्च* इति कत्तैरि चकाराद्ावकमेणोक्च विधानाद्‌ भुवकष्चा- क्मकत्वात्कतृ भावावर्थो, अयं च “नधुसके भावे क्तः “ल्युट्‌ च” इति क्तल्युटोौ न बाधते, यतस्तयोर्धात्वर्थैस्य सिद्धता विषयः । अस्य तु धात्वथमात्रम्‌ इति विषयभेदस्तेन घटस्य भूतं भवनमिति भवतः क्तयोगे क्तरि षष्ट्या “न लोकाव्यय, इति निषेधो न भवति (न्पु- सके भावे क्त उपसंख्यानम्‌ ) इति तद्विधानात्‌ शेषविधानाद्रा तत्सिद्धिः । इदमेषां भूतं

(१) समास इति क्वचित्‌ पाठः। ( २ ) संख्यान्तरापादनम्‌ ।

+ # (४ प्रथमगणः । ३३

“क्तक्तवत्‌ निष्ठा” “निष्ठा” इति धोव्यादिभ्ये विहितस्य क्तस्य “^क्तीधिकरणे च ध्रौव्य- गतिप्रत्यवसानार्थेभ्यः”, इत्यत्राधिकरणमथैः। चकारो यथाप्राक्षस्यानुक्ञाना्थैः । तेन धरौव्या- धिभ्यः कठभावाधिकरणेषु गत्यर्थेभ्यः कर्मैकत्त्रधिकरणेषु कर्मविवक्षायां भावे च प्रत्यवसा- नारभ्य: कर्माधिकरणयोः पूर्वैवदत्रापि भवति । ध्रोव्यार्था अकर्मकाः । प्रत्यवसानार्थां अभ्य- बहारार्थाः । *अधिकरणवाचिनन्च* इत्यधिकरणे क्तयोगे षष्ठी । “अधिकरणवाचिना च इत्यस्याः समासनिषेधः । भवत्यनेनात्रेति वा भवनम्‌ । “करणाधिकरणयोश्च” इति सामा- न्यविहितो ल्युट्‌ । अस्य कारसामान्यविषयत्वाद्‌ भूतविषयेणाधिकरणोक्तेन न बाधः । परि- भवनमित्यत्र *करत्यच* ई ति उपसमेस्थान्निमित्तादुत्तरस्य कृत्स्थस्याच उत्तरस्य नस्य विधीय- मानं णत्वे “न भाभूपूकमिगमिप्यायीवेपाम्‌? इति निषिध्यते । अत्र [ण्यन्तानां च भादीना- मपसंख्यानम्‌ ] इति वचनात्परिभावनमित्यत्रापि णत्व' न भवति । | ` ` अथोणादयः ॥ (हन्भूः । तरः.) सपेजातिभेद इति पुरुषकारे । '“अन्धृहम्भुभूजम्भूकफेल- ककैन्धूदिधिषूः", इति ढशब्द उपपदे कूप्रत्ययान्तो निपातितः । उपपदस्य च हंभावोऽस्मादेव निपातनात्‌ । के चिदुपपदं नान्तं पठन्ति । अजादावस्य यणिति वषांभृप्रस्तावेऽवोचाम । क चिदुणादिद्त्तो हभी ्रन्थ इत्यस्मात्छ्त्यये निपातनमित्युक्तम्‌ । तत्राप्ययमूकारो न धातो- सित्युवडोऽप्रसङ्गाद्यणेवेति न रूपभेदः । भवनं गृहम्‌ । “बहुलमन्यत्रापि, इति युच्‌ । भुवनम्‌ । “भूसुधू्रसजिभ्यःछन्दसिः, इति क्युन्‌, भाषायां बहू र्वचनात्साधुरिति वा भुवनमित्यत्र हरदत्तः 1 ८ भुमिः ) “भुवः कित्‌” इति मिनूप्रत्ययः । छष्णभूमः । उदग्भूमः । पाण्डुभूमः “अच्‌ प्रत्यन्ववपूर्वात्सामलोम्नः'” इत्यत्राजिति योगविभागादच्‌ समासान्तः । तथा च इरो- कवात्तिके । ['कृप्णोदक्पाण्डुपूर्वाया भूमेस्चप्रत्ययः स्त ] इति । ८ भूरिः ) । “दिक दिभूद्चमिभ्यः क्रिन्‌, इति करिन्‌ । ( भूवः । अन्तरिश्चरोको महाव्याहृतिश्च ।) “भूरन्जिम्यां कित्‌” इत्यसुन्‌ , कित्त्वान्न गुणः । (अदूमुतः) । ^अदि भुवो इतच्‌” इति इतच्‌ । ये प्रसिद्ध- योगा उणादिप्रत्ययान्ताः प्रदशिंताः, अतः परमप्येवं वक्ष्यन्ते ।

सूत्रवातिकभाष्येषु छान्दसावेव केवलम्‌ ।

कानचृक्छसू प्रतीयेते तेन नात्र प्रपञ्चित ॥

के चिदाहुः कसोः कित्त्वाज्‌ ज्ञापकादनुमीयते ।

अस्ति प्रयोगो भाषायामित्येवं प्राज्ञ मानिनः ॥

तथा हि छान्दसत्वे ऽस्य छन्दस्युभयथेत्यतः ।

सावधातुकसैक्तत्वान्‌डिन्तमे सिदधेऽतिदेशतः ॥

अनुनासिकलोपः स्यात्‌ संयोगान्तेषु धातुषु ।

अन्यत्रापि किटः किन्त्व संयोगाल्लिटिकदित्यतः ॥

सिद्धे इतः ककारो ऽसौ भाषायामर्थवानिति ।

तदसत्तरूरित्यादौ थथा किरि गुणः किति ॥

तच्छत्यृतामितीहापि तितीवति गुणो भवेत्‌ ।

स मा भूदिति किन्त्वस्य माध्य फरूममर्थनात्‌ ॥ १ ॥ `

एध बृद्धो ॥ (१)कत्थ्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । ( एधते । एधसे । एधे । एधमानः ।

एधां चक्रे । एधां बभूव । एधामास ) । “इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः,” इत्याम्‌ प्रत्ययः । न्द्ध चः, इति (२)दीर्घं गुरुस॑जम्‌ । करोतेः “आम्‌प्रत्ययवत्‌,' इति नित्यं तङ्‌ । ( एधिता । एधितासे । एधिताहे । एधिष्यते । एधिष्यसे । एधिष्ये । एधिष्यमाणः । ) “खटः सद्वा । ( एधताम्‌ । एधस्व । एधै ) । “सवाभ्यां वामो? । ^एत रे” । ( ेधत । ेधथाः । रेषे )।

(१) त्थन्ता । त्थान्ता इति वा पाठः । (२) दीरष्य गुरुषंन्ञा ।

३४ धातुबृत्तो-- [एव

आडजादीनाम्‌ इति अजादेरङ्गस्य छङ्लङ्लडश्यु आडागम इत्याट्‌ । रित्वादावो “आटश्च इति बुद्धिः । ८ रेधेत ) आशिषि (एधिषीष्ट । एधिषीष्ठाः । एधिषीय । रेषिष्ठ । एषधिष्ठाः । देधिध्वम्‌ । ठेधिषि ) । “धि च इति सरोपः । इणन्तमङ्गमिति “हणः षीध्वंलङ्ियां धोङ्गात' इति धकारस्य मूर्धन्यः । अत्र हरदत्तः एवं मूृद्धैन्यसुक्त्वोपायान्तरमाह :। अन्ये त्विटो विभाषाया वक्ष्यमाणत्वाद्‌ गोबलीवदेन्यायेन तदृञ्यतिरिक्तमिणन्तमिह गद्यत इति रेधिन्वमित्यादौ ढत्वं नेच्छन्ति । ( रेधिष्यते । एेधिष्यथाः । देधिष्ये ) । भावे ` रुटलोट्‌- खडविध्यादिकिङ्क्षु यगुदाहायेः । ८ एध्यते भवता ) इत्यादि । लृङि “विणो लुक्‌ इति तशब्दस्य लुकि (रेधि भवतेति) । शेषे तु ककेवद्रपम्‌ । सन्यजादित्वाद्‌ द्वितीयस्यैकाचो द्वि$चने ऽभ्यासकायैम्‌ । ^“पूतरेवत्सनः, इति तङ्‌ । (एदिधिषते)इत्यादि सर्वत्र प्रकृतिवत्‌ । (एदिधिष्यत)इत्यादि कठैवत्‌ । न च स्यादिषु चिण्वदिदपक्षे वृद्धौ पुकि रूपान्तरमपि स्या- दित्याशङ्कयम्‌ । ण्यल्लोपेत्यादिना ऽतो ोपेन वदध बाधस्योक्तत्वात्‌ । ( एधयते सस्यम्‌ । ) (णिचश्च इति कत्रभिप्राये तङ_। अस्मिन्नुपपदेन प्रतीयमाने “विभाषोपपदेन प्रतीयमाने? इति परस्मैपदमपि भवति । स्वं सस्यमेधयतीति । चित्तवत्कतैकेतु “अणावकर्मकाचिचनत्तव- ` त्ककैकात्‌ इति परस्मेपदमेव (पुत्रमेधयतीति) । विभाषोपपदादपि परत्वादिदमेव भवति, तेन स्वपुत्रमेधयतीत्येव । “गतिबुद्धि इति स्बेत्र प्रयोज्यकर्मत्वम्‌ । ८ एषयां चक्रे । चकार । बभूव । आस ) । “अयामन्तः, इति णेरयादेशः । अत्र यदा प्रकृतेः चित्तवत्क- ठैकत्येन नित्यं परस्मैपदं तदा कृनोऽनुप्रयोगस्येति कल्पितेन योगेन तथेव । ८ एधयितासि ¦

एधयितासे । एधयिष्यति । एधयिष्यते । एधयतु । एधयताम्‌ । रेधयत । रेधयत । एध- .

येत्‌ । एधयेत । आ्चिषि एध्यात्‌ । एधयिषीष्ट ) यासुख्यनिडाद्यार्ध॑धातुकत्वाण्णिलोपः “अ~ कत्सावेधातुकयोः इति दीधेस्य पूवेविग्रतिषेधेन बाधकः । ध्वमीटि गुणायादेशयोरिणः पर इरि “विभाषेटः” इति मृदधंन्यविकल्पः । ( एेदिधत्‌ । रेदिधत ) । “णि ननि" इति चडि, णिलोपस्य “द्विवचने ऽचि” इति द्िर्बचननिमित्ते ऽचि योजादेशः । स द्विर्वचने कर्तव्ये स्थानित्वं प्रतिपद्यत इति "4वडि,› इति द्विकचने स्थानिवत्त्वात्‌ “अजार्द्र॑तीयस्यः” इतिधि- शब्दो द्विरूच्यते । इदं च “णो चडि” इत्युपधाहस्वादबहिरङ्ादप्युत्तरकालं द्रष्टज्यम्‌ । तत्र च लिद्धमोणेक्रहदित्करणं तद्धि मा भवानोणिणदित्यत्र “नाग्लोपिः इति चङि हस्वस्य नि- पेधार्थ, पूरु द्विवचने हस्वमाव्युपधा नेति किं निषेधेन । तेन मा भवानिदिधदिति भवति, “न माङ्योगे इत्याटो निषेधः । कमेणि लड्ये कवचने चिण्‌ । अन्यत्र सिचीटगुणायादेशाः । ८ रेधि । एेधयिषातामित्यादि ) । ध्वमि “धि च” इति सरोषे गुणायादेश्ञयोरिणः परत्वा- दिटो “विभाषेटः” इति वा सुदधन्यः । अन्येषु रेषु ककैवदपम्‌ । छिव्यनुप्रयोगे नित्यं तङ. उदाहा्यैः । स्यादिषु पक्षे चिण्वदिटि तस्यासिद्धवदत्रेत्यसिद्धत्वाण्णिरोपे (एधिष्यत) इत्यादि परकतिवत्‌ रूपाण्यपि पक्षे द्रष्टव्यानि । न च ध्वमि णेरिणः पर इडिति तह्लोपात्पू्ं ^“विमा-

बेट इति रूपभेद्स्य प्रसङ्गः । नित्यत्वादन्तरङ्गत्वात्पर्वत्रा सिद्धत्वाच्च पूर्वमेव गेर्खछोपात. `

कर्मकर्तरि यक्चिणोविषये तयोः “णिश्चन्थि", इति निषेधाच्छप्सिचोः कतेवद्रपम्‌ । स्यादिषु कर्मवत्‌ । वत्करणात्स्वाश्रये भावे ककारे सर्वत्र क्मैवत्‌ । कत्तरि तृतीया विशेषः । (एधयते स्वेनेवेत्यादि । प्रेधते ।) *एत्येधत्यूटसु* इति वृद्धिः । एजादाविणि धातावेधतो ऊटि चाव- गात्‌ पूर्वपरयोरेकादेशो वृद्धिरिति सूत्राथेः । इयं च इद्धिरेत्येधत्योरेडि पररूपस्यापवाद इत्यवणान्तोपसर्मलाभः । उरि त्वादृगुणस्य । अत्र वृत्तौ एज्प्रहणमेतेरेव विशेषणं नेधतेर-

व्यभिचारादिति(९) अत्र प्रदीपक्घत्‌ प्रेदिधदित्यत्र्‌ व्यभिचारासम्भवान्नेतत्सारमित्याह ॥ इदमेव त्वसारं, ण्यन्तस्य शब्दान्तरत्वादेधतिग्रहणेनाग्रहणात्‌ । अत एव हि “न॒ भाभूपूक-

(१) वदत इत्यधिकं क्रचित्‌ ।

क. प्रथमगरः । २३५

मिः इत्यन्न [ण्यन्तानां च भादीनाञुपसंख्यानम्‌ ]इत्युक्तम्‌ । वक्ष्यन्ति च तत्र न्यासकाराद्यः शद्वान्तरत्वात्‌ ण्यन्तानां न प्राप्नोति तरूमादुपसंख्यानमिति । . स्वयं च तत्रैवं वक्ष्यतीति पूर्वापरविरोधं स एव प्रष्टव्यः । कि च ण्यधिकरस्यापि ग्रहणे “उपसर्गात्सुनोति इत्यत्राभि- सुषावयिषतीत्यत्र ण्यन्तेनाभेर्यागात्सुनोति प्रत्यनुपसगैत्वात्‌ षत्वं न स्यादिति चोदयित्वा परेषणादिरिहाभिषवे इति सुनोति प्रति उपसरग॑त्वात्‌ षत्वं सिद्धमिति भाष्यकारादीनां स- माधानमनुपपन्नं स्यात्‌ । अत एव हि वृद्धिविधौ हरदत्तः । एज्ग्रहणमेतेरेव विशोषणं न पुनरेधतेरिति बृत्तिमुपादाय बाइुस्याभिप्रायेणेतदुक्त मा प्रेदिधदित्यत्र व्यभिचारसम्भवा- दित्याहुरिति मतान्तरेणाह । ( एधितः । एधितमनेन । इदमेषामेधितम्‌ ) । “क्तोधिकरणे चः” इति क्तः । ( एधः ) । “असुन्‌? इत्यसुन्‌ ॥ २ ॥

स्पद्धं सङकछं ॥ सङ्घषेः पराभिभवेच्छा । पराभिभवस्य धात्वंनोपसंग्रहात्‌ अकर्म- त्वम्‌ । उक्तम्‌ च । ` धातोरर्थान्तरे बृत्तेर्धात्वर्थनोपसंग्रहात्‌ ।

प्रसिद्धेरविवक्षातः कमैणोऽकमिका क्रिया ॥

इति । ८ स्पद्धते । स्पद्धंसे । स्पद्धमानः । पस्पद्धं । परूपद्धिषे । पस्पध ॥ ) -शार- पूर्वाः खयः# ॥ अभ्यासस्य शापूर्वाः खयः शिष्यन्ते अन्ये हरो निवतेन्त इति पकारशेषः । ८ स्पद्धिता । स्पद्धितासे । स्पद्धिताहे । स्पद्धिष्यते । स्पद्धिष्थसे । स्पद्धिष्ये । स्पद्ध॑ताम्‌ । स्पदध॑स्व । स्पदधँ । अस्पद्धेत । अस्परथाः । अस्पद्धं । स्पद्धंेत । स्पद्धेथाः । स्पद्धंय । आशिषि । स्पद्धिषीष्ट । स्पद्धिषीष्ठाः । स्पद्धिषीय । अस्पद्धिष्ट । अस्पदधिष्टाः । अस्पद्धिषि । अस्पद्धिष्यत । अस्पद्धिष्यथाः । अस्पद्धिष्ये ) । भावे लट॒लोदलङविध्यादिचिङिश्चु यकर ( स्पद्ध्यंते । स्पद्ध्यताम्‌ । अस्पदृध्य॑त । स्पदृध्येतेत्यादि ) लंड. तशब्दे चिणि ८ अस्प- दति ) आ्लीरादिषु कतैवत्‌ । ( पिस्पद्धिषते । पिस्पद्धिषां चक्रे । पिस्पद्धिषितेत्यादि ) । “सन्यतः इ तीत्वमभ्यासस्य पूर्वेवत्‌ ““ूवैवत्सनः' इति तङ. 1 आधेधातुकेऽतो लोपः । विध्यादिलिङ्यतो खोपाभावाल्लिङः सखोपे गुणवलिखोपयोः । ८ पिस्पद्धिषेत ) । भावे यक्छृविणोविशेषः । (पिसूपद्धिष्यत इत्यादि पास्पदृध्येत) श्दी्घोकित* इत्यभ्यासस्याकारस्य दीघं यङि तल्लुकि च । (पास्पद्धा चक्रे, पास्पद्धितेत्यादि ) तत्राद्धेधातुके श्यस्य हलः* इति इर उत्तरस्य यस्य रोपः। स चादेः परस्येति यकारस्य । अकारस्य अतो लोपः , भाषे तादिषु यक्यप्यतो रोपयरोपयोः कठवत्सवेत्र रूपम्‌ (पास्पद्धंत इत्यादि) डि तु चिणि ८ अपास्पद्धीति ) भवति । सन्यडमस्तास्यादिषु चिण्वदिटि न विशेषः, अतो रोपेन बृद्धेर्बा- धादित्युक्तम्‌ । यङो लुक्यदादिवच्चेति शपो लकि *क्षषस्तथोर्घाधः* । षष उत्तरयोस्तका- रयकारयोर्दधाति वर्जयित्वा धकार इति धत्वे “इलां जल्‌ श्चदि? इतिजरत्वम्‌ । आन्तर- तम्याहकारः । पास्पद्धि, एवं वचनान्तरेषु । पास्पद्धं; । पार्पद्धंति । “अदभ्यस्तातः” इत्यद्धावः । ( पास्पत्सि ) । *खरि च । खरि परे क्षर चर इति चत्वं । ( पास्पद्ध॑ः ) । सर्वत्र हरादेः पितः सार्वधातुकस्य “यो वा” इति $डदाहायंः । ( पास्पद्धीतीत्यादि । पास्पद्धा' चकार ) । पूर्वत्‌ (कछरुनोनुप्रयोगस्यःइति नित्यं परस्मेपदम्‌ । (पास्पद्धिता। पास्प- द्धिष्यति । पास्पद्‌ थ । पास्पदधात्‌ ) तातङि डचि पिन्नेति स्थानिवत्त्वप्राक्चस्य पित्त्वस्य निषेधादीडभावः । ( पास्पर्ाम्‌ । पास्पद्धैतु 1 पास्पद्धि ) सेद्यादेशे “हुलभ्यो देद्धिः" इति धिभावः । देरपित्त्ववचनादिडभावः। ( अपास्यत्‌ ) । इतश्च रोपे हर्डयादिलोपे च “चलां जशोन्ते इति जरत्वे “वावसाने” इति चत्वं तकारः । तदभावे अपास्पद्‌ं । “रात्स- स्यः, इति नियमान्न संयोगान्तलोपः ( अपास्परढाम्‌ । अपास्पधः ) “सिजभ्यस्तः, इति जस्‌ । ८ अपास्यत्‌ । अपास्पदृ । अपास्याः ) सिपि हल्डयादिरोपे पूवेवज्नरत्वे चत्वे वा च तदभावे “दश्च इति सिपि परे वा रः । “ररि” इति पूवस्य रेफस्य रोपः । “दलोपे

३६ धातुद्त्तो-- | स्पधं

पूवस्य दीर्घोणः? इति पूर्वस्याणो दीर्ैः । द्रोप इति ठकार फयो्लोपनिमित्तो ठकाररफा- उच्येते । ( अपास्पदं । अपास्पतं । पास्पद्ध्ात्‌ । पास्पदधर्याताम्‌ । पास्पद्धयु; ) यासुटो ज्त्विनापित्तवादीडभावः । आरिषि ( पास्पद्धर्थात्‌ पास्पद्धर्थास्ताम्‌ । ) असावंधातुकत्वा- दीडभावः । (अपास्पर्त्‌ । अपास्पद्धिष्टाम्‌ । अपास्पद्धिषुः । अपास्पद्धौः अपास्पद्धिंषम्‌ ) “अस्तिसिच” इति पितो नित्यमीद्‌ । “इट $» इति सिचो रोपे. [ सिजृल्ोप. एकादेशे सिद्धः ] इति सवर्णदीर्घः , ““वद््जहलन्तस्या चः, इति परस्मेपदपरे सिचि विहिता बृद्धिः “नेटि” इति निषिष्यते । (अपास्पद्धिष्यद्‌ इत्यादि ।) भावे सवत्र यङन्तवद्रुपम्‌ । (पास्प- दृध्यैते ) इत्यादि, णौ ८ स्पर्धयतोत्यादि ) एधतिबदुदाहार्यम्‌ । लड्यनजादित्वात्प्रथम- स्थैकाचो द्विर्वचनम्‌ । भ्स॑योगे गुरू इति संयोगपरस्य हस्वस्य गुरुखन्ता विधानात्‌ ““सन्व- लरघुनि" इति इत्वम्‌ , “दीर्घो धोः” इति दीरधश्च न॒ भवति गुरसंकया आकडारीयतयान्‌- वकाशया लबुसंक्ञा बाध्यते, कर्मणि यक्चिणोर्विषये णिक्ोपे ८ स्पध्यैते ) इत्यादि, प्रकृतौ भाववद्रूपाणि उदाहा्याणि । अन्यत्र ( स्पधैयां चक्रे ) इत्यादि कवत्‌ । लड़ चिण्‌ । द्विवचनादौ सिच्‌ । ( अस्पद्धि अस्पद्ध॑यिषातामित्यादयदाहार्यम्‌ ) ध्वमि “विभाषेटः” इति मूदधैन्यविकल्पः । स्यादिषु चिण्वदिटि तस्यासिद्धवदत्ेत्यसिद्धत्वाण्णिलोपे ( स्पद्धि- ष्यते ) इत्यादि ्रहृतिवद्रूपम्‌ । कमैकतैरि यच्चिणोनिंषेधात्‌ शपि स्पधेयत्‌ इत्यादि कतृ- वन्नेयम्‌ । अत्रापि स्यादिषु, चिण्वत्पक्षे कर्मवत्‌। वत्करणात्‌ स्वाश्रये भावे ककारे सर्वं कमेवत्‌ । कर्तरि तृतीया विदोषः । ( स्पर्धनः ) । “अनुदाोतश्च हलादेः” इति तच्छीलादौ युच्‌ । स्पद्धा । भ्गुरोश्च हरः इति गरुमतो. हलन्तात्‌ श्ियामकारप्रत्ययः । वासरूपेण क्तिचख्ियामिति निषेधान्न भवति । ८ इदमेषां स्पर्धितम्‌ । स्पद्धि तमनेन । स्पद्धिःतः ) ।

“^क्तोधिकरणे च” इति ककभावाधिकरणेषु क्तः । स्पर्धाटुप्रयोगश्िन्त्यः ॥ ३ ॥

गाध प्रतिष्ठाछिन्सयोभरन्थे च ॥ स्थापना तत्स्थापनं वा प्रतिष्ठा । लब्धुमिच्छा लि- प्सा । एकन्र स्थापनं संदर्भो वा ग्रन्थः । तत्रा ऽकमैकः, इतरयोः सकर्मैकः, ८ गाधते । गाधसे । गाधे । गाधमानः । जगाघे । गाधिता । गाधितासे । गाधिताहे । गाधिष्यते । गाधिष्यमाणः । गाधताम्‌ । गाधस्व । गाध । अगाधत । अगाधथाः । अगाधे । गाधेत । गाधेथाः । गाघेय । आशिषि गाधिषीष्ट । अगाधिष्ट । अगाधिष्ठाः । अगाधिवि । अगा- ` धिष्यतेत्यादि ) भावकमैकैषु रूट्रोदर्ख्ङ्विध्यादिरिडश्चु यक्‌ । ८ गाध्यते। गाध्यते । गाध्यताम्‌ । अगाध्यत । गाध्येतेत्यादि) (अन्येषु ेषु कठैवत्‌ , लुडथेकवचने तु चिणि (अ- गाधीति ।) किप्सायामप्यारथेन न्यायेनेष्यमाणप्रधानत्वात्तस्य च कर्मस्थत्वात्सनन्तवत्‌ कमेकवैत्वोवपलिः ८ जिगाधिषते । जिगाधिषां चक्र । जिगाधिषिता । जिगाधिषिष्यते । जिगाधिषाताम्‌ । अजिगाधिषत । जिगाधिषेत ) आल्िषि ( जिगाधिषिषीष्ट । अनजिगा- धिषिष्ट । अजिगाधिषिष्यतेत्यादि ) सर्व्राभ्यासकायेम्‌ । आर्षधातुकेऽतो रोपः, भाव- कर्मेणोर्यकूचिणविषये ८ जिगाधिष्यते ) अजिगाधिषीत्यादि । कर्मकैरि यक्चिणोनिषेधात्‌ कतौवदेव ( जागाध्यते ) जागाधां चक्रे । जागाधिता । जागाधिष्यते । जागाध्यताम्‌ । अजागाध्यत । जागाध्येत ) आ्चिषि ( जागाधिषीष्ट । अजागाधिष्ट । अजागाधिष्यत ) सर्वैत्राभ्यासस्य दीर्घोऽकितः? । आधधातुके “अतो लोपः", “यस्य हलः इति `यलोपा- लोपौ । भावादिषु यक्यप्यह्ोपयलोषयोः स्तर कठैवदूपम्‌ । लडयेकवचने त्वजागाधीति चिण्विशेषः । सन्यङोश्चिण्वदिव्यतोरोपेन ब्द्धिबाधाद्‌ न विशेष इत्युक्तम्‌ । यङ्लुकि “ज्ञषस्तथोधो ऽधः" । “खां जश्‌ सशि" ( जागाद्धीत्येवं ) सिपि एकाचो ब्यों भष्‌ इषन्तस्य स्ध्वोः इति धातोरवयवस्य इषन्तस्यैकाचो बशः स्थाने भषादेश्ञः सकारादौ प्रत्यये ध्वे च परे पदान्ते च विषे . इत्यान्तरम्यात्‌ गकारस्य घकारि

6 8 प्रथमगणः। ३७

“खरि चः, इति धकारस्य तकारे ८ जाधात्सीति । जागाधां चकार ) । ““पूवेवत्कृजः, इति परस्मैपदम्‌ । (जागाधिता । जागाधिष्यति । जागाद । जागाद्धात्‌ । जागाधानि । ऽ्जा- घाव अजाधाद्‌ ) हल्ङ्यादिरोपे पदान्ते चेति बरो भषादेशो जरत्वे च चत्वैम्‌ । सिपि तु "दश्चः!इति वा सत्वे ( अजाधा इत्यपि । जागाध्यात्‌ । जागाध्यावाम्‌ । आशिषि जागा- ध्यात्‌ । जागाध्यास्ताम्‌ । अजागाधीत्‌ । अजागाधिष्टाम्‌ । अजागाधिष्यदित्यादि) सवत्र यङ्लगन्तात्परस्य हत्छादैः पितः सार्वधातुकस्य पक्षे $इदाहायेः । लडिति "'अस्तिसिचो? इति नित्यः ! भावादौ यडन्तवत्‌. ८ गाधयति । गाधायां चकार । गाधयिता । गाधयिष्य- ति । गाधयतु । अगाधयत्‌ । गाधयेत्‌ ) आरिष्यनिडाचयाधेधातुकत्वाण्णिरोपे ( गाध्यात्‌। अजगाधत्‌ ) अत्रास्य चरदित्त्वात्‌ “नाग्खोपिशास्ठृदिताम्‌” इति णौ चड़ हस्वे निषिद्धे भ्यासस्यारघुपरत्वात्सन्वदित्वरघुदी्ेत्वे न भवतः (गाधयत) इत्यादयुदाहाथेम्‌, प्रतिष्टा- याम्‌ ^“अणावकमेकातः' इति चित्तवत्कन्त्‌ कत्वे परस्मेपदमेव । भावकमैणोथक्‌चिणोपिषये णिरोपे गाधतिवद्रपम्‌ । स्यादिषु त॒ ण्यन्ते कतृ वत्‌ । चिण्वदिटि तु णिलोपे गाधितेत्यादि प्रकृतिवदेव । कमेकतेरि यक्चिणोनिषेधान्नवसु रकारेषु कतृ वत्‌ । (गाधनः) । \ “अनुदात्तेत? इति युच्‌ । (गाधा । ) “गुरोश्च हलः” इत्यकारः, प्रतिष्ठायां स्पद्धिवत्‌, भावकर््रैधिकरणेषु क्त उदाहारः, इतरयोस्तु “तयोरेव, नियमात्कमेणि ॥ ४ ॥ ¦

बाध रोडने ॥ रोडनं प्रतिधातः । गाधिवत्‌ । बाहुः । “अजिदशिकम्पमिपंसिवाधाग- जिपरितग्धु्दीधेहकाराश्चः इति कप्रत्यये घातोहेकारः ( भद्रबाहूः ) चतुष्पाद्विशेषः । “बा- हन्तात्यंक्ायाम्‌” इति ख्ियाम्‌ङ्‌ प्रत्ययः । सुबाहुर्नाम कश्चित्‌ , तस्यापत्यं ( सौबाहविः ) “बाह्वादिभ्यश्च, इति षष्ठयन्ताद्पत्य इन. । *#आओग्‌। णः* । उवर्णान्तभस्याङ्गस्य तद्धिते गुण इति गुणेऽवादेशः, यद्यपि बाह्वादिषु केवरो बाहशब्दः पट्यते, [ समासप्रत्ययविधौ तदन्त- विधेः प्रतिषेधः ] इति तदन्तविधिश्च प्रतिषिध्यते, तथापि केवरस्यापत्येनायोगात्तदन्तत्व- राभ, संज्ञात्वेन विनियुक्ताद्‌ बाहोस्तु प्रत्ययो नेष्यते । यदाह ॥ -

अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा लोकविश्चुताः । शाखाथेस्तेषु कत्ेन्यः शब्देषु न तदुक्तिषु ॥ ।

इति । ^राजश्वस्यरायद्‌ इत्यत्र माष्यादो चोक्त (संजया श्व्रानन'इति । (उभावाड, उभयाबाडइू प्रहरति ।) “द्विदण्डया दिभ्यश्च", इतीच्‌ समासान्तः । तस्य च द्विदण्डयादिष्येव पाठाल्लोपः, प्रत्ययलक्षणेन तदन्तत्वात्‌ तिष्ठदगुप्रश्ठतिष्िचः पाठात्तदन्तस्याव्ययीभावत्व- विधानात्‌ “अव्ययीभावश्च” इत्यन्ययत्वे सुपो लक्‌ । उभयवाद्ित्यन्न “उभादुदात्तो नि- त्यम्‌” इत्यत्रास्वरितत्वादेव वाग्रहणानुवृत्तेनित्यमयचि सिद्धे नित्यग्रहणं योगभेदेन वृत्तौ नित्यमयजन्तस्य प्रयोगाथेमित्युभरब्दस्योभयादेशः, अयम्थैः सर्वादिसूत्रे केयटादौ स्फो- स्तिः । तथा च तन्न वात्तिकमपि [उभस्य सवेनामत्वेऽकज्थैः पाठः । अन्याभावो द्विवचनटा- बृविंषयत्वाद्‌ उभयोन्यत्रेति । ] उभाबाह्वित्यत्र तु द्विदण्ड्यादिपादाद्‌ उभयाभावः ॥ ९॥ `

ना नाथ याञ्चोपतापेश्वयांशीःु ॥ उपतापो रोग इति वृत्तौ । उपघात इति तरङ्धि- ण्याम्‌ । आद्यो धान्तः, अपरस्थान्तः । अस्य थान्तस्य धान्तकाण्ड पाटोऽथ॑साम्यात्‌ । उभा- बपि दन्त्यादी । सर्वं गाधतिवत्‌ । द्वितीयस्य तु विशेषः ! “आशिषि नाथः इत्या शिष्येवा- त्मनेपदं, कर्मणि शेषत्वेन बिवश्विते षष्टी च ! (सपिषो नाथत इत्यादि) । “ष्ठी शेष” इत्ये- वात्र षष्ठीसिद्धौ वचनमिदं सपिषो नाथनमित्यादो समासनिदरत्य्थं षष्टी श्रूयत एव न लप्यत. ` इति, स (\९)खोपश्च समासे । उक्तं च ।

८ १) षष्टीलोपश्च समासे" इति कववित्पाटः । माध

५६१ %

धातुवृत्तो-- [ नाधृ

साधनेन्यैपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः । प्रोक्ता प्रतिपदं षष्टी समासस्य निवृत्तये ॥ इति । न तहीदानीमिदं सम्भवति सर्पिनाथनमिति । भवति यदा छद्योगक्षणा षष्टी । --तथा च वार्तिकं, [ प्रतिपदविधाना च षष्ठी न समस्यते कृद्योगा च षष्ठो समस्यत इति ] न चैवं सति समासनिषेधस्य वैय्यमितिःवाच्यम्‌ । यतः शेषषष्य्याः समासे “समासस्य, इ- त्यन्तोदात्तत्वेन भाव्यम्‌ , अन्यस्यास्तु भगतिकेरकोपपदात्‌ कृत्‌ गत्यादिभ्यः परं कदन्त- सृत्तरपदं प्रकृतिस्वरमित्युत्तरपदप्रकृतिस्वरेण भाव्यं, स च किति प्रत्यये पूवैमुदात्तत्वम्‌ । अ- नाशिषि पररूमेपदं द्रष्टव्यम्‌ ८ नाथति । ननाथ । नाथिता । नाथिष्यति । नाथतु । अनाथ- दू । नाथेत्‌। नाथ्यात्‌ । अनाथीत्‌ । अनाथिष्यत्‌। निनाथिषतीत्यादि ) यङ्लक्यञ्षषन्त- त्वात्‌ ““श्षर्तथोधों धः इति धत्वाभावे “खरि च, इति चत्त्वं ( नानात्ति । नानात्तः । ना- नात्थ इत्यादि) विशेषः । अत्र मेत्रेयाभरणकारावादं णोपदेल्ं पटन्तौ “णो नः" इति धात्वा- दित्वाण्णकारस्य नकारं विधाय “उपसर्गादसमासेपि णोपदेशस्य" इति उपसर्मस्थान्निमिता- -त्परस्य णोपदेशनकारस्य समासासमासयोणैत्वविधानात्‌ (प्रणाधत) इत्यादौ णत्वप्रयोजनमा- , हतुः । सवं नादयो णोपदेशा इत्यस्य पयदासे रृतिनन्दिनिदिनक्िनटिनाष्टनाथवजैमित्यत्र च न पेतुः । अत्र काश्यपः । नाघतेणौपदेश्चत्वमयुक्तं, गणकारव्रत्तिकारादीनामनिषटत्वादिति । न- तिनन्दीत्यादिवाक्ये ना्टनृवजं नृत्यादीन्‌ परित्वितान्सक्च वजैयित्वेति वदन्‌ श्रीकरोप्यत्रेवा- नुकूलः । तथापययदासवाक्ये नदैतिवजं सर्वानेतान्‌ पठतः शाकटायनन्यासङ्ृतोप्ययमेव पक्षोभि- मतः । ०5 धान्तप्रकरणविरोधान्नादाक्यः । इमौ याञ्चायामकथितेप्सितत- मा कमइ हेयाचिदधिच्छभििविनादुयोग निमिषो ब्रुविशासिगुणेन च यत्सचते तदकीर्तितमाचरितं कविना ॥ इत्यत्र भिक्षरथपरत्वात्‌ । "उक्तं च केयटे । दुद्यादीनां चार्थोपलक्षणायोपादानात्‌ पर्याय- ` प्रयोगेपि क्मैसं्ञा भवतीति । अर्थाश्रया चेयं संज्ञा न दुद्यादिवत्स्वरूपाश्रयेति भिक्षि प्रस्तु- त्य वदतो हरदत्तस्यापि मते ऽत्र न विवादः । इरोकाथस्तु उपयुज्यत इत्युपयोगः, वयःप्रश्रति प्रधानं कमै, तस्य निमित्तं गवादि तच्च यच ब्रुविास्योगणेन प्रधानकमैणा धर्मादिना क्रि- यां प्रति साधनत्वेन गुणत्वात्‌ ब्धगुणव्यपदेशेन सचते सम्बन्धमुपेति माणवकादि, 'तदुभयं ` कारकं पूर्वविधौ विशेषेणाविवक्षितत्वादपादानादिसंक्ञाभाषे कविना क्रान्तदरशिना सूत्रकार- णाकथितं क्मोक्तमिति । याचिरिहानुनया्थैः । याचना्थेस्य तु भिक्षिणेव सिद्धम्‌ । अथान्येपि . द्विकर्मकाः प्रसङ्गात्‌ प्रदश्येन्ते । यदाह । | नीवद्योहैरतेश्चापि गत्यर्थानां तथेव च । द्विकमेकेषु ग्रहणं कत्तव्यमिति निश्चयः ॥ गत्यथग्रहणं गत्यादिसुन्रोपात्तानासुपलक्षणम्‌ , जयतेः कषतरमन्थेुेर्दण्डयतेः पचेः । तरेर हेस्तथा मो चेस्त्याजेदीपेश्च संग्रहः ॥ कारिकायां चशब्देन सुधाकरमुखैः करतः । ग्राहेरिंह म्रहो नेव हरदत्तस्य संमतः ॥ . . ` यदसौ “गतिङुद्धिः' इत्यत्राथ कथम्‌ "अयाचितारं नहि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक . इति स्वतन्त्राः कवयः । यद्वा सुतां प्ति न किचिदुद्राह विषयं ग्राहयितुं बोधयितुं शशाकेत्येवं व्याख्येयम्‌ । अत्र बुद्धयधेत्वात्‌ द्विकमेकत्वं सिद्धमिति समर्थयते इतीयं च निर्व्वाहणा दिक्‌ । ` प्रतिग्रहणस्य ममेदमिति बुद्धिविशेषनिरूप्यत्वात्‌ सुतां ग्राहयितुं ममेयमिति बोधयितुं न श- शाक इत्येवं व्याख्यातुसुचितत्वात्‌ । इदानीं न किचिदुद्भाहिषयमित्या्यध्याह व्यं भवति ।

नाथु ] प्रथमगखः | २३२.

तथा श्रीकराचार्थस्याप्यमिमतसुपादानाथेस्य द्विकमैकत्वम्‌ । | अजिग्रहत्तं जनको धनुर्तद्येना दिदद्देत्यपुरः पिनाकी । जिक्ञासमानो बलमस्य बाह्वोहेसन्नताक्षद्रघुनन्दनस्तत्‌ ॥ इति भटटिरोकं विव्रृण्वन्यदाह तद्ध नुरुतं रामं जनकोऽजिग्रहत्‌ बोधितवान्‌ अनेन धनुषा तरिपुरं दग्धमिति, ग्रेश्च बुद्धयैत्वात्‌ “गतिबुद्धि '” इत्यादिना रामस्य कमेसं्ञा, धनुषस्तु “(कर्तुरीप्सिततमम्‌ः” इति ग्रहिष्ठिकर्मकः । उपादाना्ैत्वे तु ग्रहि्मत्यादिष्वेकोऽपि न भवती- ति कथं तमितीति । अत एव । तमादौ कर्विद्यानामर्भमभेविदां वरः । पश्चात्पाथिवकन्यानां पाणिमग्राहयत पिता ॥ इत्यर्थमबोधयदित्य्थैः । बुध्यथेत्वाद्‌ द्विकमेकत्वसुक्ता पाणिमग्राहयदित्यत्र तेनेत्यध्या - हारेण व्याख्यानात्‌ प्रङृत्युपरलेषेण जुद्धयपादानयोग्रहणे, कि चास्य द्विकमेकत्मे अथ प्रजाना- मधिपः प्रभाते जायाप्रतिप्राहितगन्धमाल्यामित्यत्र "यन्ते कतुश्च कर्मेण, इति प्रयोज्याया वेनोरभिधानेन भाव्यं, ततश्च जायया गन्धमाल्ये या धेनुः प्रतिग्राहितेति विग्रहीतव्यम्‌ , अत्र च प्रथमार्थं वर्जयित्वा सवेविभक्त्यथषु बहुव्रीहि रित्युक्तत्वात्समासो न स्यात्‌ , सत्यपि समासते समानाधिकरणोत्तरपदाभावात्‌ ““खियाः पुंवत्‌? इति पुंबद्धावो न स्यात्‌। पक्षान्तरे त॒ गन्धमाल्ययोरेव कमैत्वात्तयोरेव क्तस्तेनाभिधानात्‌ जायया प्रतिग्राहिते गन्धमाल्ये यया घन्वेत्यूढस्थादिवव्‌ तृतीयार्थन समासः सिध्यतीति गतमदः । इषिशकी च द्विकमैकौ . माष्य- उक्तौ । एवं चायाचितारं नहि देवदेवमित्यत्रापिं देवः शक्यपेश्षया कर्म सुता प्रहि गहापेश्चयेति - न संकरं कि चित्‌ ॥ । अथ द्विक्मकसाधारणमिदं विचायते ॥ किमेते खादयः प्रधाने कर्मणि भवन्ति अथाप्रधा - ने । न चानयोयुंगपदभिधानसंभवो भिन्नकक्चत्वात्‌ । अत्राह । प्रधानममेण्याख्येये छादीनाहद्विक्मेणाम्‌ । अप्रधाने दुहादीनां ण्यन्ते कतुश्च कमणः ॥ इति । अभिधान इति शेषः । अत्र द्विकमणामित्यनेन "नीवह्योरैरतेश्चः इति च शब्द. समुचितः कृषिः नयत्यादयश्च त्रय उच्यन्ते । अन्येषां विरोषस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । तथा दुद्या- दीना मित्यनेन कारिकोपात्ताश्चरब्दससुचितेष्वरेतुमण॒ण्यन्तादज॒ण्याद्यश्चोच्यन्ते, ण्यन्त इ- त्यनेन तु गत्यादिसूत्रोपाताश्चशब्दसमुचचि तास्तार्यादयश्च । अक्ष बुद्धि प्रत्यवसानार्थशब्दकमकेषु प्राक्रते वा कमणि प्रयोज्ये वा खादयः । यदाह । कथितेभिदहिते त्वविधिस्त्वमतिगुणकमैणि खादिविधिः सपरे । भरुवचेशितयुक्तिघु चाप्यगुणे तदनल्पमतेवेचनं स्मरति ॥ अस्यार्थः । तत्र प्रथमः पादः प्रधानकर्मणि खादिभिरभिहिते गुणकर्मणि षष्ठीत्येकोयमत- दुषणपर इति इहानुपयोगात्‌. न व्याख्यायते । सपर गत्यादिसृत्रोपात्तसहिते दुद्यादौ गुणक- मेणि खादयः । गुणकमेति पुरुषप्रद्तेः पयः प्र्त्यथेत्वात्‌ दुद्यादावप्रधान गवाचच्युते । ण्य. न्ते तु शब्दतः प्रयोजकव्यापारस्य प्राधान्यं प्रयोज्यव्यापारस्य त्वप्राधान्यमिति तदाप्यध- मादयच्यते । धुवयु क्तयोऽकमेकाः, चेष्टितयुक्तयो गत्यर्थाः एष्वगुणे प्रयोज्ये, तदेतदनल्पमतेमे- ध्राविन आचार्यस्य वचनमिति । अत्र स्मरतोत्यनेनागमस्या विच्छेदं दशयति । एवं चात्रापि याचनस्य धनादरथेत्वात्तस्यैव प्राधान्यादन्यद्राजादि कमाँप्रधानमिति तत्रैव खादयो भवन्ती- ति (नाथ्यते राजा धनं नाथ्यः नाथितः सुनाथ) इत्यादि भवति । नाथिता धनस्य राज्ञ इत्यत्र च क्मेणि षष्ठयुभयत्र भवति । गुणकमेण्युभयथा (गोणिकापुच्र) इति भाष्ये उक्तत्वात्‌ द्विती - यापि द्रष्टव्या । (नाथिता धनस्य राजानमिति) भाष्ये नयतेसदाहरणं प्रदरौनमात्र, स्पष्टं चैतत पदमज्ज्यादिषु। ( नाथितन्यो राजा धनं देवदत्तेनेत्यत्र ककैकमेणा ) प्राप्ता करद्योगरश्षणा षष्ठी

४० धातुवरृत्तो- [ नाथ

कृत्यानां कर्तरि वा इत्यत्र कृत्यानामिति योगं विभस्य प्राकषौ नेति चानुवत्त्य उमयप्राक्षो नेति चानुवत्त्यै उभयप्राप्तौ छत्ये बष्व्याभावस्य भाश्ये प्रतिपादितत्वाच्च भवति । स्पष्टं चैत- त्यगदो । यत्त कृत्यानां, इत्यत्रोभयग्राक्षौ क्त्ये षष्ठी प्रतिषेध इति वृत्तिमुपा द्राय प्रति- -षेधो ऽयं कत्तेरि षष्टयाः कमणि षष्टी तु प्रधानस्प्र कमेः कृत्वेनाभिधानाइन्यस्याप्राधान्या- दप्रसङ् इति न्यासे ऽथेसत्वमुक्तं तद्वि तीयाव प्रधाने षष्ठी नि गाय्यंति यति्किञचित्‌। कतेरि च इति विधीयमानषष्टीविकल्प उमयप्रा्िभ्यतिरिक्तङ्घत्यविषयः । (नाथितव्यं सपिद वदत्तेन देवदत्तस्येति वा) ६-७ ॥ द्ध धारणे ॥ डान इति के चित्‌ पठन्ति, दद दान इत्यत्र धारण इति । तदयुकछम्‌। तद्रेषोखहशोन्याभिस्छीभिमेधुरताश्तः । दधते सुखभां शोभां तदीया विश्रमा इव ॥ पिबति च पाति च यासकौ रहस्त्वाम्‌ । व्रज विटपममुं ददस्व तस्यै । दादद्रो दुद्‌दुदादी दादादो दृददीदरोः । दं दददे दुद्दे ददाददददो ऽददः ॥ इत्यादौ दधो धारणाथैत्वस्यान्यस्य दानारथैत्वस्य च व्यवस्थितत्वात्‌ ( दधते । दरे । ` दधन्ते । दधसे । दधाव । दधाम । देधे । देधाते । देधिरे । देधिषे । दषे । देधिवेे) अत एकह ल्मध्येनादेशादेखिटि । किति छिटि परत्रावस्थिते यस्यादिरादेशो नास्ति तस्या सहाय- योहंरोमेध्यगतस्याकारस्येकारो ऽभ्यासस्य रोप इत्येत्वाभ्यासखोपौ । अयं शिदिति सर्वा देशः । नन्वभ्यासादेदेकारस्य जगात्वेन प्रक्ृतिजशां प्रकृतिजश इति दत्वे कथमनादेशादि त्वम्‌ । न च पूत्रासिद्धत्वम्‌ । ““तुफलभजत्रपदचः” इति फलभजिग्रहणात्‌ । असिद्धत्वे ह्यनादेशादित्वेनेवेत्वाभ्यासलोपयोः सिद्धत्वान्न तत्छुर्यात्‌। एवं तहिं #न शशददवादिगुणा- नामू* इति शसददयोरेत्वाम्याखरोपनिषेधाद्रपाभेदे आदेशादित्वं नाश्रयिष्यते । तथा च वातिकम्‌ । [ प्रथमतृतीयादीनामादेशादित्वादेशादित्वादेत्वाभाव इति चेच्छसिददिप्र- तिषेधो ज्ञापको रूपाभेदे एत्वविक्ञानस्येति ] ८ दधिता । दधितासे । दधिताहे । दधिष्यते । दधिष्यमाणः । दधताम्‌ । दधस्व । दधे । अदधत । अदधेताम्‌ । उद्धन्त । अद्धथाः । अदधे । अदधावहि । दधेत । दधेयाताम्‌ । दधेथाः । दधेय । आशिषि । दधिषीष्ट । अद्‌ पिष्ट । अदधिषाताम्‌ । अदधिष्ठाः । अदधिषि । अदधिष्यत ) इत्यादि । कमैक््रोयैक्चि- ण्विषये ( दध्यताम्‌ । अदध्यत । दध्येत । अदाधीत्यादि ) ऽन्यत्र केवेवत्‌ ८ दिदधिषते । दिदधिषां चक्रे । दिदधिषिता 1 दिदधिषिष्यते । दिदधिषताम्‌ । अद्िदधिषत । दिदधियेत ) आशिषि ( दिदधिषिषी् । अदिदधिषिष्ट । अदिदधिषिष्यत ) इत्यादि । कमेणि यक्चि- ण्विषये दिदधिष्यतदहत्यादि ) अन्यत्र कठैवत्‌ । क्मकत्तैरि तु यक्वचिणोनिषेधात्सर्ैत्र कतैवत्‌। अतो रोप आद्धेधातुके ८ दादध्यते । दादधां चक्रे । दादधितां । दादधिष्यते । दादध्यताम्‌ । अदादध्यत । दादध्येत । आशिषि । दादधिषीष्ट । अदादधिष्ट । अदादधिष्यत ) (दीघो कितः”, इत्यभ्यासदी्षैः । सर्वत्रार्धधातुके “यस्य हलः “अतो रोपः” इति यलोपाल्लोपौ । कमेकनत्रायेडन्तेऽपि विषो नेति गाधताेवोपपादितम्‌ । ( दादद्धि । दादद्धः । दाधत्सि । दादभ्मि ) “दधस्तथोश्च, इत्यत्र छरतद्धि्चनस्य दधातेयर््रहणात्‌ तकारथकारादो चकारात्‌ सकारादोध्वे पदान्ते बलो विधीयमानो भषभावोऽस्य न मवति “ एकाचः ” इति सादौ ध्वे पदान्ते च विधीयमानः सामान्य एव भवति ( दादधां चकार । दादधिता । दादधिष्यति । ड । दादद्धात्‌ । दादद्धि । दादधानि । अदाधत्‌ । अदाधद्‌ । अदादद्धाम्‌ । अदादघुः। अदाधाः । -अदाधत्‌ । अदाधद्‌ । अदादद्ध । अदादधम्‌ ) अत्र “हल्ङ्याब्भ्यः, इति तिष्तिपोछपि पदान्तत्वात “एकाच” इति मषभाप्रे जश्त्वे वा चत्वेम्‌ । सिपि तु “दश्च

देव } प्रथमगणः । ४१

इति वा रुत्वं च । जादौ “अलं जग्‌ क्षिः, इति धकारस्य दकारः (दादध्यातं । दादध्या- ताभ्‌ । आशिषि दादध्यात्‌, दादध्यास्तामित्यादि । अदादधीत्‌. । अदादाधीत्‌ ) *+अतो इरदेकघोः* इति हरादेहलन्तस्य र्घोरतः स्थाने वा बरद्धिरिडादौ परस्मेपदपरे सिचि एवै (अदादादधिष्टाम्‌ 1 अदादाधिष्टामिव्यादि । अदादधिष्यदित्यादि) सर्वत्र यडलुकः परस्य हलादेः पितः सार्वधातुकस्य पश्च $डइदाहायैः । कर्मणि यडन्तवदिति बाधताबुपपादितम्‌ । दाधायतीत्यादि बाधयतिवत्‌ । णौ चडि तु “णो चङ्यु, इति हस्वत्वे सन्वदित्वदीैत्व विशेषः । अदीदधदित्यादि (दधनः ।) अनुदात्तेतश्च, इति युच्‌ ॥ ८ ॥ स्कुदि अप्रवणे ॥ आप्रणमुतप्लवनमुत्ट्त्य गमनं वेति तरद्धिणी । उद्धरणमिति मोजः । अत्र सकभैकः । “इदितो नुम्‌ धातोः इत्यन्तेदित्त्वान्नुमागम उपदेशिवद्वचनाद्‌- पदेश्ञावस्थायाम्‌ ( स्कन्दते । स्छुन्दसे । स्कन्दे । चुस्कुन्दिषे । च॒स्कुन्दिवदे ““शापूर्वाः” इति खयः रोषः । शकुहोश्डुः* । अभ्यासकवगेहकारयोश्चवगे इत्यान्तर्यात्‌ ककारस्य चकारः (स्कुन्दिता 1 स्कन्दिष्यते । स्कन्दताम्‌ । अस्कन्दत । स्कुन्देत । आशिषि । स्ुन्दिषीष्ट । अस्कुन्दिष्ट । अस्कुन्दिष्यत ) भावादिषु यक्चिणौ । (स्कुन्यते । स्न्यताम्‌ । अस्छुन्द्यत । स्कुन्येत । अस्कुन्दीत्यादि । चुस्कुन्दिषते । चुस्कुन्दिषाज्चक्रे ! चुस्कुन्दिषिता । चुस्कुन्दि- पिष्यते । चुस्कुन्दिषताम्‌ । अचुस्कुन्दिषत । चुस्कन्दिषेत । आशिषि । चस्कुन्दिषिषीष्ट । अचुस्कुन्दिषिष्ट । अचुस्कुन्दिषिष्यत । चोस्कुन्यते । चोस्कन्दाज्चक्रे । चोस्कुन्दिता । चोस्कुन्दिष्यते । चोस्कुन्यताम्‌ । अचोस्कुन्द्यत । चोस्कुन्येत । चोस्कुन्दिषीष्ट । अचोस्कु- न्दिष्ट । अचोस्कुन्दिष्यत ) भावादौ न विशेष इति गाधतो प्रतिपादितम्‌ । ( चोस्कन्दीति । चोस्कुन्ति । चोस्न्दाञ्चकारेत्यादि ) लड़ तिप्सिपोहेर्ङ्यादिसंयोगान्तरोपयोः अचोस्कु- न्‌ ।) भावादौ यडन्तवदित्युक्तम्‌ (स्कुन्दयति । स्कुन्दयतदत्यादि । स्कुन्दनः । युच स्कृन्दा). उपदेश्चावस्थायां जमो विधानाद्‌ धातोगुरुत्वाद्‌ “शरोश्च हरः इति खियामकारो रधुपध- गुणाभावश्च ॥ ९ ॥ र स्विदि शवेत्ये ॥ अकमेकः । इवेतस्य गृणस्यापि धातुना साध्यतया कमिकतया वाभि- धानात्‌ क्रियात्वम्‌ । यदाह । श्वेततेः श्वेत इत्येतत्‌ इवेतत्वेन प्रकाश्यते । आश्ितक्रमरूपत्वादभिधानं प्रवत्तेते ॥ इति । पूवेवन्नुमागमः ( रिवन्दते ) इत्यादि स्कुन्दिवत्‌ ॥ १० ॥ वदि अभिवादनस्तुत्योः ॥ प्रणतिपूवेमारिषो वाचनमभिवादनं, तथा च प्रयोगः । अभि- वदति नाभिवादयतेष्याचा्यं इवञ्युरं राजानमिति । ८ वन्दते । ववन्दे । वन्दितेत्यादि ) पूर्वै- वन्नुमि कृते ऽकारम्यासहायहलमध्यगतत्वाभावान्नेत्वाभ्यासरोपौ । “न शसददवादिगु- णानां» इतिनिषेधाद्वा । गुण इति तद्भावितोकार उच्यते ( बन्दा ) “चन्धोरारः” इति तच्छीलादिकवरष्वारंप्रत्ययः ( वन्दना ) “धदि वन्दिविदिभ्यश्चः, इति खियां युच्‌ । वन्दा बृक्षरहा । बाहुलकात्‌ ख्यां संायासुकारः। वन्दा ब्रृक्चादनी शरक्चरुहाजीवन्तिकेत्यपि, इत्य- मरः । ( बन्दीति । ) स्तोतर्यांवरयकणिन्यन्तः । "ह्हूतमदहिरायां त्वन्‌, इति स्ेधातु- विषयेन्नन्तात्‌ ( सवैतोऽक्तित्र्थादित्येके इति डीषि । अयं बरादिरपशंशः । यदाह राजानकः संदिग्धस्योदाहरणे । ८ आखिद्बितस्तत्रेभवान्संपराये जयश्चिया । | आशीः परपरां वन्द्यां कणे कृत्वा कृपां कुर्‌ ॥ अत्र वन्द्यामिति # इरदूतमहिखायामुत नमस्यामिति सन्देह इति ८ वन्द्रः ) पूजकः । ““्फायितन्चिवन्चिशकिक्षिपिश्ुदिर्‌ पितृपिदपिवन्न्दुन्दििवतिवरृत्यजिनी पदिमदिसुदिखि- दिच्छिदिभिदिमन्दिवन्दिचन्दिदहिदसिदम्भिवसिवािशीङहसिसिधिद्यभिभ्यो रक्‌" इति.

४२ धातुचृत्तौ- [वदि रक प्रत्ययः ॥ ११ ॥

भदि कल्याणे सुखे च ॥ कल्याणं मङ्गलं सुखमात्मगुणः । (भन्दते । बभन्दे । भन्दिते- त्यादि स्कुन्दिवत्‌ । देवदत्ताय भद्रं भूयादेवदत्तस्येति वा) । “कजेन्द्रायवनरविप्रकु्रचुबक्षुर- खुरमद्रोप्मद्रभेरमेरखयकल्कलवत्रेरामाला?› इति रक्यनुनासिकलोपे भद्रशब्दो निपातितः । तदक्तात्‌ भचतुथि चारिष्यायुष्यमद्रभद्रकरसुखार्भहितैः+* इत्याशिषि गम्यमानग्यां चतुथी - षष्टयो । अत्रायुष्यादयोऽ्थपराः । (भद्राकरोति मुण्डयतात्यर्थैः 1) [मद्राच्चेति वक्तव्यम्‌ ] इति परिवापणे सुण्डने क्रनो योगे डाच्‌ प्रत्ययः । अस्य “ऊरयादिच्विडाचश्च* इति गतित्वा- तपूव प्रयोगः । अत एव निपातत्वेनाज्ययत्वात्सोर्लक्‌ ॥ १२ ॥ |

मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ॥ कान्तिगतिष्वित्येके । मोदो हः । मदो गैः । स्वप्न आलस्यम्‌ । चन्द्रस्तु मदि जय इत्यपि पपाठ । स्तुतिगतिभ्यामन्यत्राकमेकः (मन्दते । ममन्द । मन्दितेत्यादि पूवेवत्‌ । मन्दुरा ) ^मन्दिवा शिमथिचतिव ्यङ्किभ्य उरच्‌ (मन्दिरम्‌) “इषिमदिमुदि-खिदिच्छिदिभिदिमन्धिचन्दितिमिमुहिमिदिसुचिरचिरुधिद्यपिवन्धिभ्यः किर- च्‌” इति किरच्‌ । ( मन्दरम्‌ ) “सूफापितज्चीतिः, भादटिना रक्‌ (मन्दारः) *अगिमदिमन्दि- भ्य आरन्‌” इत्यारन्‌ । मन्दरः । बाहुरुकादरः । यद्वा मन्दं रातीति मन्द्रः । अयं मदी इषं दिवादौ । मद ह्षग्टेपनयो्धटादौ । मद तृसियोग इति चुरादौ ॥१३॥ ¦

स्पदि किञ्चिच्चरने ॥ चलनं कम्पनम्‌ । अकमैकः ( स्पन्दते । पस्पन्दे । स्पन्दितेत्यादि

पूववत्‌ । स्पन्द्यति ) “"निगरणचलनार्थेभ्यश्चः, इति ण्यन्तात्परस्मेपदमेव । निगरण- मभ्यवहारः ॥ १४ ॥ |

क्लिदि परिदेवने ॥ परिदेवनं शोचनम्‌ ।. सकमैकः ( क्लिन्दते देवदत्तम्‌ । चिकिछिन्दे । क्लिन्दितेत्यादि भूरवेवत्‌ । क्लेद) कटेदौ षधिदशाङयोः” इति यावप्रकाशः । “उवन्नुक्षनपू- षनप्टलीहन्‌क्टमनूरनेहन्‌म्‌दधैनूमज्जन्नर्यमन्‌ विदवप्सनूपरिन्मन्‌मववन्‌ इति कनिनि गुणनुम- भावयोनिपातितः । “सर्वनामस्थाने चासंबुद्धौ, इति नान्ततत्वादुपधाया दीर्ैः । हल्ङ्यारिखोपे प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वात्पदत्वा्चरोपः “प्रातिपदिकात्‌, इति प्राक्षो नखोपो “न डिसंबुद्धोः" इति निषिध्यते, भंज्ञायामलोपे (क्लेद) इत्यादि, सक्चम्येकवचने “विभाषा ङ्यः” इत्यल्लोपस्य विकल्पनात्‌ (क्ठेद्‌नि कलेदनि इत्यपि भवति.। हलादौ पदत्वान्नरो पेक्ठेदभ्यामित्यादि । नरोपस्य पूेत्रासिद्धत्वात्‌ “सुपि च “अतो भिस रस्‌” “बहुवचने ल्येत्‌"' इत्येते विधयो न भवन्ति । स्ङुन्यादय एतदृन्ताः मक्च इदितः । अयं परस्मेपदादि- ष्वपि पष्प्यिते । ऊदिदार्दीभाषे दिवादौ ॥ १९ ॥

सखद हषे (मोदते । मोदते । मोदे । खधृपधत्वादृगुणः । सुसुदेः । खस॒दाते । सुख॒दिषे । सुखुदिवे “असंयोगाल्लिटिकत्‌” इति कित्त्वान्न गुणः ( मोदिता । मोदिष्यते । मोदताम्‌ । अमोदत । मोदेत । आदिषि । मोदिषीष्ट । अमोदिष्ट । अमोदिष्यत ) इत्यादि । भावे < सुचते । असुत । सुत । अमोदि । शेषं कवत्‌ । ४ हेषते, . मुमोदिषते ) “रो व्युप- धाद्धखादेः संश्च" रलन्ताद्धखादेरकारेकारोपधात्‌ .परौ सेटो त्कासमो वा कितौ भवत इति किनत्वपक्षे न गुणः । ( सुमुदिषां चकर इत्युदाहार्यम्‌ । मोमुद्यते । मोमुदां चक्रे । मोुदिते- त्यादि ) अजार्धधातुके यलोपाल्लोपयोरेघूपधगुणो न भवति । “न धातुरोप आधधातुके" इति धात्येकदेशखोपनिमित्ता्धातुकनिमित्तयोणव्रचोनिषेधाद्‌ “अचः परस्मिन्‌ पू्ैविधो” इत्यलकोपस्य स्थानिवत्त्वादूढा ( मोमोत्ति । मोसुत्तः । मोदति । मोमोत्सि । मोखदोषि । मोमोद्धि । मोसुदीमि । मोमुद्रः) यङ्ल्कोऽने मित्तिकत्वात्‌ “नधातुखोपः” इति निषेधो न भव- ति । ईर तु “^नाम्यास्तस्याचि पिति सार्वधातुके” इति निषेधः। ८ मोमोदां चकार । मो- मोदिता । मोमोदिष्यति । मोमोत्त । मोसुत्तात्‌ । मोखदीतु । मोुद्धि ) । देरपित्त्वान्न -गुणः। ८ मोुदानि । मोुदाव ) आव्वजादिपित्सावेधातुकत्वात्‌ “नाभ्यस्तः इति गुण-

ऋ अथमगखः । ७दः

निषेधः । रडीडभाववक्षे तिण्सिपोहेख्ङ्यादिोपे “वावसाने”, इति ` पन्ने चर्त्वम्‌ । सिपि तु शदुङ्च इति वा त्वमपि । ( अमोमोत्‌ । अमोमोद्‌ । आमोसुत्ताम्‌। अमोमोत्‌ । अमो- मोद्‌ । अमोमोः । अमोमुदम्‌ ) । टि अमोसुदीत्‌ । अमोस॒दीः । मोसु्यात्‌ ) । आदिषि । ( मोञ्यास्ताम्‌ ) यासुटो जिन्त्वकित्त्वाभ्यान्न गुणः । ८ अमोमोदीत्‌ ) सिज्‌ोपस्यासिद्ध- त्वाद्वा प्रत्ययलगेन वा गुणः । (अमोमोषिष्टाम्‌) । हरन्तलक्षणा वृद्धिः “नेटि” इति निषिध्य- ते । (अमोमोदिष्यदित्यादि । मोदयति । मोदयां चकार इत्यादि पूर्वैवत्‌ । लंडि (अम्‌ सदत्‌ । “दीर्घो लघोः” इति दी्धैः ( सुदित्वा मोदित्वा ) उक्तः कित्वविकलपः । (मुदितमनेन । मोदितमनेन) । “निष्ठा? इति भूते यः क्तः स “तयोरेव क्त्य? इत्युक्तनियमादकर्मकादस्माद्‌ भावे, ८ प्रसुद्वितमनेन । प्रमोदितमनेन प्रमुदितः प्रमोदितः ) अत्रादिक्रियालक्षणस्य भूत- त्वाश्रये “निष्टा? इति क्तः । स च “आदिकर्मणि क्तः करतैरि चः” इति भावकत्रोदेयोरपि भवति ८ प्रसुदितवान्‌ । प्रमोदितवान्‌ ) “उदुपधाद्धावादिकरमणोरन्यतरस्याम्‌" इति सेटो निष्ठायाः पक्षे कित्त्वनिषेधाद्‌ गुणः । भावादिकर्मभ्यामन्यत्र (सुदिते देवदत्तः सुदितवानित्येव ।) प्रोग्यार्थत्वात्कचैरि क्तः । मुदितवानित्यत्र +अत्वसन्तस्य चाधतोः+ इत्यात्वं तस्याधातोर- सन्तस्य चोपधाया; सम्बुद्धिवजिते सौ विहिताद्रर्घादनन्तरे क्तवतोरुदित्त्वेन चुमि दट्ङ्या- दिसंयोगान्तलोपौ । पूर्वं नुमि न दीर्षस्य प्रसङ्ः उपधाभावात्‌ । न च संयोगान्तरोपादन- न्तरमुपधात्वे भूतपूवंगत्याऽत्वन्ताश्रयस्य दीर्धस्य प्रसङ्कः। नापि नान्तत्वेन “स्वेनामस्थाने” इति दी्धेस्य । यतस्तयोः संयोगान्तलोपोऽसिद्ध ( मोदनः ) युच्‌ । (खत्‌ 1)

[संपदादिभ्यः क्किप्‌ ] इति ख्यां क्रिप्‌ । (सदिरः) !इषिमदिः त्यादिना किरच्‌ ( सुद्र; ) “सुदि्रोगैग्गाक्‌› इति गक्‌ । कित्त्वान्न गुणः । मुदगेन संखष्टं मोदम्‌ । *सद्रादण्‌ इति तृतीयान्ताद्स्मात्संसष्टऽण प्रत्ययः । सुद्रा । “सूफायितच्चि इत्यादिना रक । संसर्गार्थायं

चुरादौ ॥ १६ ॥ ४. (: द्द्‌ दाने ॥ किं चिदुदिश्यापुनघ्र॑हणाय स्वीयत्यागो दानम्‌ । ( ददते । ददसे । ददे ।

दददे । दददाते । ददविषे । दददे ) ^न शसदद्‌, इत्येत्वाभ्यासखोपनिषेधः ८ ददिंता । ददिष्यते । ददताम्‌ 1 अददत । ददेत । आरिषि । ददिषीष्ट । अददिष्ट । अददिष्यत । कर्मा- दौ द्यते । दद्यताम्‌ । अद्यत । अदयेत । अदादि ) शेषं कठैवत्‌.। ८ दिददिषते । दादद्ते । दाददीति । दादत्ति । दादयते ) शेषं मुदिवन्नेयम्‌ ॥ १७ ॥ | |

ष्वद स्वद आस्वादने ॥ संवरण इति क्षीरस्वामी । आस्वादनमनुभवः। अत्रायं सकमेकः स्वदन्ति देवा उपा निहव्येति दर्शानात्‌ । छान्दसं परस्मैपदम्‌ । तथा स्वादन इति ण्यन्तेना्थ- निदश्च सकमैकोऽयम्‌ । यद्वक्ष्यति चुरादावास्वादने सकमैक इति । अस्याथेस्तत्र प्रपत्रचयि- ष्यते । यदायमनेका्थां धावत इति रुचो वत्तते तदाऽकमैकः । आद्यः षोपदेशः। तदुक्तं भाष्ये । “अज्‌दन्त्यपराः सादयः षोपदेशाः स्मिङस्विदिस्वदिस्वञ्ञिस्वपयश्च'इति । प्रायेणायमाङ्‌पूवेः। (गस्वदतेरसम्‌। स्वदिता) इत्यादि ददिवत्‌ । रुच्यथेत्वे खल्व पि। (दधि स्वदते देवदत्ताय ।) >#रुूच्यर्यानां प्रीयमाणः* इति त्यमाणस्थेषां प्रयोगे संप्रदानत्वादेवत्ताचचतुर्थी । अन्यकठेकोऽ- मिलखाषो रचिरिति वृत्तिः । अत्र हरदत्तः । योभिखाषास्याश्चयः प्रीयमाणः ततोऽन्यकवक इत्यथैः । कथं पुनरन्याश्रयस्याभिलाषस्यान्यः कर्ता भवति, यावता यदाश्रयव्यापारं धातुः प्राधान्येनाचष्टे स कर्ता ) नेदं कर्वैलक्षणं किं तहि स्वातन्त्र्यमेव, तच्च क्रचिद्‌द्रार्तवं क्र चि. ट्वेवक्षिकम्‌ । तत्र माधुर्यातिकयेन ह्यविषयं देवदत्ताश्रयमभिराषं जनयद्‌ दधि तत्र कत्तंति गीयत इति । अत्र *सात्पदाद्योः* इति सातिप्रत्ययपदाद्योः सकारस्य षत्वनिषेधादिणः पर- त्वेपि न षत्वम्‌ । कर्मादौ स्वद्यत इत्यादि, सिस्वदिषते । *+स्तोतिण्योरेव षण्यभ्यात्‌+ इति षत्वं, कृतषत्े सति यदि भवति स्तोतिण्यन्तानामेवेति सूत्रैः ८ सास्वद्यते । सास्वदीति । सास्वत्ति । स्वादयति । स्वाद्यते । असिष्वदत ) शेषं पूवैवत । ण्यन्तात्सनि “स्तोतिण्यो.-

भ धातुचत्तो-- , [ष्वद

रेव” इति नियमात्‌. षत्वे प्रापे तदपवादः “सः स्विदिस्वदिसहीनां च» इति सकारो विधीयत इति ८ सिस्वादयिषतीति भवति ) ये त्वमुं दन्त्यादि पठन्ति, तेषामिदं सत्ववचनं कथमथै- वदिति ज्ञ एव प्रष्टव्याः ८ स्वडते । सस्व ) इत्यादि स्वदिवत्‌ । अजैदन्त्येति षोपदेक्चलक्षणं केवरुदन्त्यविषयमिति दन्त्यो्यपरोयं न षोपदेशः । अत एव दन्त्योष्ठयपराः ष्विद्यादयः स्व- दीत्यादिना पुनः पटान्ते । ( स्वादुः । ) ““@वापाजिस्वदिसाध्यशम्य उण्‌"? इत्युणुप्रत्ययः । स्वाद्‌ आस्वादन इत्यत्रेवागरे ॥ १९ ॥ | उँ माने कीडायां च ॥ करीडायामकर्मकः । चकारादास्वादने । इह मानं सुखमिति संम- तायाम्‌ ( ऊर्ते । ऊर्दाचक्रे । ऊर्दिता । ऊर्दिष्यते । उरदैताम्‌ ओर्देत । उदेत । आशिषि । उर्िषी्ट । ओरदिष्ट । ओदिष्यत ) । “उपधायां चः इ ति धातोरुपधाभूतरेफात्‌ पूर्वत्वादिकों दीर्धैः सर्वत्न। यथायोगं भावकमेकमेकवैपूद्येत इत्यादि । (उदिदिषते।) #न न्द्राः संयोगादयः# इति द्वितीयस्यैकाचो नद्राणां संयोगादीनां द्विकचननिषेधा हकारा दिद्विरुच्यते । ( ऊर्दयति । ओदिदत्‌ ) ॥ २० ॥ कुदं खुरई गुद गुद कीडायामेव ॥ अचर केयटपुरुषकारमेत्रेयादिषु तृतीयो न पठ्यते । संमता- मोधाविस्तारचान्द्रेषु तु त्रयोपि पन्ते । गुदकीडा गुदविहार इति चरके । मत्रेयकाश्यपौ गुद इत्यपि पृथक्‌ धातुरिति । अत्रेवकारो धातूनामनेका्त्वे . जापक इत्युक्तम्‌ । स्पूनर्दीधो- पदेशात्‌ “उपधायां च” इति दी एषां न इति चन्द्रः । मेत्रेयसंमतामोधाविस्तारकारादयस्तं दीषेत्वमिच्छन्ति । ( कृदैते । चुकृदं । कूदिता । कूर्दिष्यते । कृताम्‌ । अकू्देत । कूर्देत । आशिषि । फदिषीष्ट । अकूदिष्ट ) । भावे । ( कूयते ) इत्यादि । ८ चुकूदिषते । चोक्ते । चोकूति । चोदीति । चोक्तः । चोकू्दा' चकार । चो्दितेत्यादि) । लड़ तिम्तिपोहैल्डया- दिरोपे “वाऽसाने” इति चततवंविकल्पः । ८ अचोकृदीत्‌ । अचोकूरवं । अचोकृद ) । सिपि तु “दश्च, इति वा त्वमपि । (अचोः) चान्द्रेपि मते “रो रि” रोपे “दलोपे इति दीर्धस्य विद्यमानत्वादत्रन विशेषः । ( इदैयति । अचुकृदैत्‌ ) । एवमितरयोरप्युदाहा्थम्‌ । ` गुदेः । (गोदते । जगुदे । गोदितेत्यादि । ज्ञगुदिषते । जगोदिषते । गदित्वा, गोदित्व ) इत्यादि सुदिवन्नेयम्‌ । ८ गुदम्‌ ) । इगुपधलक्षणः कः । गोद इति पचाद्यजिति मेत्रेयः ॥ २४ ॥ घूद्‌ क्षरणे ॥ क्षरणं निःसारणम्‌ । अत्रायमकमैकः, हिसायामपि वर्तेते, (मधुसूदनः इति । अत्रायं सकर्मकः । ण्यन्तोयं संस्कारेपि वत्तैते । "अभिहैव्यं शमिता सूद्यतः इति । हव्यं हव- नार्हपरोहंदयादि शमिता शमित्रोभिः सुदयति संस्करोतीति । श्षरणस्वादुकरणनार्थैत्वमंे रा- त्राणि मरुतो विरि सूदन्त्वित्यत्राह भटभास्करः । तथा हि अहोरात्राणि मरुतश्च तद्विषं विनाशितं विष्टपं वा सूदयन्तु क्षारयन्तु यद्विषं स्वादु कुवेन्तु वा । यद्वा यद्विलि्टं यागायोग्यं यद्विरूपं विसित तद्विनाशयन्त्विति । क्षरे तु तत्र विरिष्टं न्यूनं पूरयन्त्विति पूरणाथैत्वं ह- वयते । (सूदते । सुद । सूदिता) इत्यादि । भावादौ ८ सूद्यते ) इत्यादि । (सुसूदिषते ) । ““स्तोतिण्योरेव इति, नियमान्न षत्वम्‌ । (सोसूदयते । सोसत्ति। सूदयति।सूदयते । असूषुदत्‌ )। “णो चडि" इति हस्वत्वम्‌ ( सूदिता ) “सूददीपदीक्षश्च, इत्यनुदात्तेल्लश्षणस्य युचो निषे- धात्‌ “तृन्‌, इति सामान्यस्ताच्छीिकस्तन्‌ । ( मधुसूदनः ) । “नन्दियहिपचादिभ्यो ल्यु- णिन्यचः' इति ल्युः । क्षरति क्षारयति रसानिति च, सूदः पक्तः पाचकश्च । “इगुपधन्ताप्रीकिरः कः इति इगुपधत्वात्‌ कत्तैरि कः । अयं चुरादावपि ॥ २९॥ | हाद अव्यक्तं शाब्दे ॥ अव्यक्तशब्दो वाद्यादिघोषः । ८ हयादते । जहादे ) । “कुहोश्चुः? इत्यभ्या सह कारस्यान्तरतम्यात्‌ क्षकारकचुत्वं, तस्य “अभ्यासे चच, इति जत्वं जकारः । ८ हादितेत्यादि ) । भावे (हाद्यत इत्यादि । अहादिं । जिहयादिषते। जाहा्यते । जाहादी- ति । जाहात्तीत्यादि, ह्ादयति । हादयते । अजिदत्‌ ) “अत्स्छद्‌ इत्वरप्रथ्रद्स्तृस्पदाम्‌” इति स्मरत्यादीनां चङ्परे णौ खघुनि धात्वक्षरे पर इत्वापवादात्वविधानान्‌ ज्ञापकादित्व-

हाद | प्रथमगणः । ४५

विधौ येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेपि भवतीति त्वियमनाश्रयणादभ्यासस्येत्वम्‌ । दीर्स्त॒ न भवति संयोगपरत्वेनारघुत्वात्‌ । हदः । पचाद्यचि पृषोदरादित्वात्‌ हस्वः । महिक्िददो नाम वाहीकग्रामविशोषः, तत्र भवादिमेहिक्हिदीयः “कन्थापल्दनगरग्रामहदोत्तरपदातः” इति शेषे “छो वाहिकग्रामेभ्यश्चः इति प्राप्तयोः उञ्चिठयोरपवादः, आयनेयीनीयियः फटखच्छघां प्रत्ययादीनाम्‌* इति प्रत्ययादीनां फादीनां यथा संख्यमायन्नादि विधानात्‌ छस्येयादेशः । छ- विधो निपातनाद्वा हस्वः ॥ २६ ॥

ह्लादी सुखे च ॥ चकारादठ्यक्तशब्दे च । ह्ादत इत्यादि हादिवत्‌ । विशेषस्त्वीदित्वात्‌ “ङइवीदिितो निष्ठायाम्‌? इतीडभावो “ह्वादो निष्ठायाम्‌? इत्युपधाहस्वश्च । तथा शरदाभ्यां निष्ठातो नः पूवस्य च दद्वः इति निष्ठातकारस्य पूवैकारस्य च नकारः, आह्लन्नः । आ- हज्नदबान्‌ ॥ २७ ॥

स्वाद आस्वदने ॥ स्वादत इत्यादि स्वदिवत्‌। अषोपदेशत्वादसिस्वदद्‌ इत्यादौ न षत्वम्‌ । स्वदिना समानार्थोप्ययमाकारोपधसाम्यादिह पठितः । अज्‌दन्त्येति षोपदेशलक्षणे दन्त्यग्रहणेन केवरो दन्त्यो गृह्यते न तु दन्त्योष्ठयोपीत्ययमषोपदेशः स्वधिवत्‌ ॥ २८ ॥

पदै कुत्सिते शब्दे ॥ रेफवहान्तः । संयोगान्तेषु्दादिष्वयं न पठितः । शब्द्विशोषार्थेन द्वाधादिनापि साम्यात्‌ । स्वादिस्त्वाकारवत्संयोगादित्वेन हाद्यनुरोधेन मध्ये पितः । इह कुत्सितः शब्दो गुदरवः। तदाह केशवस्वामी कोक्षे करति पर्दते गुद्रव इति । ८ पर्दते । पपदं । पदिता । पदिष्यते । पदैताम्‌ । अपरत । परद॑त । पर्दिषीष्ट । अपर्दिष्ट । भावे परैत इत्यादि । पिपदिषते । पाप्ेते । पापद्यते । पापर्दीति । पापर्तीत्यादि )। कडि तिपसिपो- देर्ड्थादिलोपे वा चत्वम्‌ । सिपि तु पके “दश्च इति रुत्वं चोदाहाथम्‌ । (प्रदाः ।) “प- दनित्‌ संप्रसारणमल्रोपश्च" इति काकुप्रत्ययो रोपः प्रसारणं च ॥ २९॥

यती प्रयत्ने ॥ ( यतते । येते । येतिषे ) । एत्वाभ्यासलोपौ । ८ यतिता । यतिष्यते । यतताम्‌ । अयतत । यतेत्‌ । आशिषि यतीषीष्ट ! अयतिष्ट । अयतिष्यत्‌ ) । भावे । (यत्य- ते ) इत्यादि । ( यियतिषते । यायत्यते । यायतीति । यायत्तीत्यादि ) । लङि तिप्सि- पोहेखड्थादिलोपे जकत्मे वा चतत्वेम्‌। सिपि तु “दश्च'"इति वा रत्वमपि । ८ यातयति । अयीयतत्‌ । यत्यम्‌ । [ तकिंशसियतिजनीनासुपसंख्यानम्‌ ] इति भावे यत्‌। ( आयत्तः । आयत्तवान्‌ , ) ईदित्वात्‌ ““श्वीदितो निष्ठायाम्‌” इतीडमावः । यत्नः । "“"यजयाचयतविच्छ- प्रच्छरक्षो नङ्‌* इति भावादो नङ । ८ यतिः ) “इन्‌ सवेधातुम्यः” इतीन्‌ । यत्‌ निकारोप- स्कारयोरिति चुरादौ ॥ ३० ॥ |

युत जत भासने ॥ ८ योतते । युयुते । .योतितेत्यादि ) । भावे ८ युत्यते ) इत्यादि । ८ युयुतिषते । युयोतिषते । “^ररो व्युपधात्‌, इति वा कि्त्वेम्‌ । ८ योयुयते । योयुतीति । योयोत्तीत्यादि ) । ईट्पक्षे ““नाभ्यस्यस्य” इति गुणनिषेधः । ८ योतयति । अयुयोतत्‌ ) । दित्वात्‌ “नागोपि" इत्यपघाहस्वनिषेधः । ८ युतित्वा । योतित्वा ) । सन्वत्कित्ववि- कल्पः । “उदुपधाद्वावादिकमेणोरन्यतरस्याम्‌ इति निष्ठायां मुदिवत्‌. कित्वविकल्प उदा- हायेः । (यु तितमनेन योतितमनेनेत्यादि । जोतत इत्यादि ) युतिचत्‌ ॥ ३२ ॥ |

विथ वेश याचने ॥ द्वितीयान्तो । आद्यो धान्त इति कोरिकः । श्षीरस्वामिना त्वयं पक्षो दूषितः । (वेथते । विविधे) । “असंयोगाद्िर्‌ कितः, इति कित्त्वान्न गुणः । वेथिता । बेथिष्यते । बेथताम्‌ । अवेथत । वेथेत । आशिषि । वेथिषीष्ट । अवेथिष्ट । अबेधिष्यत । विविथिषते । विवेथिषते । पेषेभ्यते । वेविथीति ) । “नाभ्यस्तस्य इति गुणनिषेधः । € बेवे्ति। वेथयति । अविवेथत्‌ ) । ऋदित्त्वात्‌ “नारलोपि? इत्युपधाहस्वनिषेधः । द्विती- यस्य विशेषो ( विवे, वेथ्यते । विवेथिषते ( वेतरथ्यते ¦ वेवेथीति । वेवेत्ते ) इत्यादावगुण- विषय एकारश्रवणम्‌ । अस्य चरदित्करणमुपधाहस्वनिन्र्यथम्‌ । इमो द्विकमेको । दद्यादि.

४द धातुवृत्तो- ह [ विथ

त्वादप्रधाने कमणि खादयः । षष्ठी तु द्वितीयावदुभयत्र । गुणकर्मणि तु विकल्पेन, अप्रधाने ` कृत्येनामिहिते कर्ठकर्मणोर्नैव षष्ठी । सर्वमेतन्नाथतावुपपादितं तत एवावगन्तव्यम्‌ ॥ ३४ ॥ ` श्रय शैथिल्ये ॥ देधथिल्यं विरिल्ष्टता गाधतो च । इदित्त्ं नुमर्भम्‌ । अत एव किति नलो- पामावः | ( भरन्ते । शश्रन्थे । श्रन्थिष्यते । श्रन्थिता । अश्रन्थत । अरन्धेत्‌ । आशिषि। अन्थिषीष्ट । अश्रन्थिष्ट । अश्रन्थिष्यत )। भावे । ( ्रनूथ्यते ) इत्यादि । ८ शिश्रन्थि- षते । राश्नन्थ्यते । दाश्चन्थीति । शाश्चन्थि ) । “खरि च” इति चत्व लड़ तिपूसिपोहेल- ङथादिलोपे संयोगान्तलोपे च ( अश्चाश्चनृश्रन्थयति । श्रन्थयते । अशञश्रन्थत्‌ । ्रन्था )। “शुरोश्च हः” इत्यकारः, “ण्यासश्रन्थो युचः इत्यत्र लाक्चणिकत्वान्नास्य ग्रहः । ( प्रश्रथः । हिमश्रथः ) । “अवोदैधोद्यप्रश्रथहिमश्रथाः* इति. धनि नरोपव्ृद्धयभावयोनिपातनम्‌ । गणान्तरपव्तिसय वा निपातनम्‌ । श्रन्थ विमोचनप्रतिहषयोरिति कथादिः श्न्थ ग्रन्थ सन्दर्भ इति च, इमावाष्टषीयावपि, श्नथ प्रयत्न इति चुरादिः । दोबैल्ये कथादिराश्टषीयो मोश्चणे॥३९॥ ` भ्रथि कौटिल्ये ॥ कोटियं शाब्यं वक्रता वा । ८ ग्रन्थते ) इत्यादि श्न्थिवत्‌। अभ्या- सकार्यविरोषः । के चिदिमावनिदितौ सानुषड्ौ षटन्तः, किति नरोपमिच्छन्ति । अत्र तर- द्विणी इदित्त्वादनुनासिकलोपाभावात्‌. श्नोथे भ्ये इत्युदाहरन्‌ वृत्तिकारो आन्त इति, अत्र वृत्तिकार इति धातुचरत्तिदुच्यते । तथा सानुषड्धपाटः करिकावरृत्तिकारस्याऽप्यनभिमतः ! ` यतः । [श्नन्थिग्रन्थिद्म्िस्वज्ञीनाम्‌ ] इति छिटः कित्त्वविधौ श्रथतु्ंथतुरिति परस्मेपदि- नावेवोदाजहार । ग्रन्य संदर्भ इति क्थादौ यजादौ च । ग्रन्थ बन्धन इति च यजादौ ॥३६॥ कत्थ इाघायाम्‌ कत्थते । चकत्थे । कत्थितेत्यादि । क्नैणि (कत्थ्यत इत्यादि, चिक- त्थिषते चाकत्थ्यते । चाकत्थीतीत्यादि पू्वैवत्‌ । विकत्थी ।) श्वौ कषरसकत्थखम्भः* इति वावुपपदे तच्छीराषटिषु धिनुण्‌ । वासरूपेण युच्‌ , (विकत्थनः) ॥ ३७ ॥ एधादय उदात्ता अनुदात्ततः ॥ | अथ तवीयान्ताः परस्मैपदिनः ॥ :। अत सातत्यगमने ॥ सातत्यगमनं सन्ततगमतम्‌ । म्राममतति । ग्रामादायाति । अत- सि । अतामि । अतन्ति । गत्यर्थकर्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यौ चेष्टायामनध्वनि* इति कर्मणि दितीयाचतुथ्योः । चेष्टायामिति वचनान्मनसातति ग्राममित्यत्र द्वितीयैव । अध्वन्यरथग्रह- गान्मागमततीत्यादावपि द्वितीयेव ( आत । आततुः । आतिथ । आतिव ) “अत आदेः” इत्यभ्यासादेदीर्घा किटि । (अतिता । अतिष्यतिः। अततु । आतत्‌। आरि ब्द्धिः । अतेत्‌ । आशिषि । अत्यात्‌ । मा भवानतीन्‌ ) “वद्ब्रजहलन्तस्यः' इति बद्धः “नरि, इति निषेधः ( आतिष्यत्‌ । कमणि अत्यते । आते । अतिता । अतिष्यते । अत्यताम्‌ । आत्यत । अत्येत । आशिषि । अतिषीष्ट । आतिष्ट । आतिषाताम्‌ । आतिषत्‌ ) गत्यर्थानां कतृस्थ- क्रियत्वान्न कमैकर्लास्ति । कर्मव्यतिहारे तडस्य नास्ति, “न गतिहिं सा्भ्यः इति निषे- धात्‌ ( व्यत्यततीत्यादि । अतितिषति आतयति देवदत्तं ग्रामम्‌ ) “गतिबुद्धि” इति प्रयोज्यस्य कमैत्वम्‌ ( अतितो ग्रामम्‌ । अतितो ग्रामः । अतितं देवदत्तेन, इदमेषामतितम्‌ ) “गत्यर्थाकर्मक” इति “क्तोधिकरणे च” इति योगद्वयेन कृकरं भावाधिकरणेषु क्तः । (अक्त आसत्तः । “इणमभीकापाश्ल्यकिमचिभ्यः कन्‌"दति कन्‌ । आतिः गन्तापक्षिविशेषश्च । “अल्यतिभ्यां चः इतोणुप्रत्ययः । पादाभ्यामततीति पदातिः । * पादस्य पदाज्यातिगोप हतेषुशदत्याज्यादिषत्तरपदेषु पदादेशः । शोभनमततीति (स्वातिः नक्षत्र, स्वाती ।) “सवेतो- क्तिन्न्थां” इति वा ङीष्‌ । स्वात्यां जातो माणवकः स्वातिः । अत्र ““संधिवेलादयृतुनक्षत्र- भ्योण्‌» इति शेषिकोण्‌ । यदा जातां तदा तस्य “श्रविष्ठाफल्गुन्यनुराधास्वातितिष्यपुन- वेसुहस्तविशाखाषाठाबहुलाल्लक्‌” इति लकि “लुक्तद्धितलकि'” इति स्त्रीप्रत्ययस्य लुक्‌ । स्वातीति डीषन्तस्य ग्रहणादडीषन्तादणो लङ्गास्ति, तेन भन य्वाभ्यां पादान्ताभ्यां पवौ

जत +: - प्रथमगणः । ४७

तु ताभ्यामैच्‌; इति यथासंख्यादिह वकारात्पू्मोकारे वृद्धिनिषेधे च सौवात इति भवति । बृद्धिनिषेधस्य प्रयोजनमन्यत्र, अस्तु चेहापि ““टिडढाणन्‌” इत्यादिना ख्यां डीपि “यस्येति च» इत्यकारलोपे सोवाती भायां यस्येति बहवीहौ “ख्ियाः पुंवद्धाषितपुंरुकादन्‌इ समाना- धिकरणे ख्ियामपूरणीप्रियादिषुः इति प्राप्तस्य पुंवद्धावस्य भवरृद्धिनिमित्तस्य च तद्धितस्या- रक्तविकारे* इति रक्तविकारादतिरिक्तार्थस्य च ब्द्धिनिमित्ततद्धितान्तस्य पुंवद्धावो नेति विधीयमानो निषेध इहारो बृद्धिनिमित्तत्वाभानान्नेति पुंवद्वावे सौवातभाय्य इति भवति । #ख्ियाः पुंवत्‌ *इति सूत्रस्या्थः । स्त्र्यर्थस्य शब्दस्य श्ियां वत्तमाने समानाधिकरणे पूरणी- प्रियाद्विवजित उत्तरपदे पुंस इव रूपं भवति स चेत्‌ सख्रीरा्दौ भाषितधुस्कादनूङ भवतीति । पूरणीति पूरणप्रत्ययान्तः स्रीखिङ्खपञ्चम्यादिशब्द्‌ उच्यते । भाषितः पुमान्‌ यस्मिन्न प्रवृत्ति- निमित्ते स भाषितपुंस्कः, इह तु शब्दस्तद्योगात्तथोक्तः, अङो ऽभावो ऽनूङ्‌ भाषितपुंस्कात्प- रोन्‌ड निपातनात्पञ्चम्यल्क्‌ । अतिथिः, “श्रःतन्यनिवन्यज्ज्यपिमदत्यङ्धिङुयुकृरिम्यः कत्निच्यतुजलिजिष्टर जिष्टजिसन्‌स्यनिथिनुल्यसा सान्‌क› इत्यत्त्यादिम्यो द्वादशम्यः कल्न्या- दयो द्वादश प्रत्यया यथा रख्यमित्यतेरिथिन्‌ । अतिथौ साधुरातिथेयः । “पथ्यतिथिवसति- स्वपतेढेज्‌” इति सप्तम्यन्तात्साध्वित्यथें ठज. । ढस्य “आयनेयीनीयःत्येयादेशः । अति- थय इदमातिथ्यम्‌ 1 *अतिथे्यः+ इति चतुर्थ्यन्तात्ताद््ये ज्यः । अतसः क्षौमं प्रहरणं वायुश्च । “अत्यविचमितमिनमिरभिखभिनसितपिपति पनिपणिमहिभ्योऽसच्‌” इत्यसच्‌ । अतसी उमा, “षिद्गौरादिभ्यश्च, इति च्ियां डीष्‌ । सातयतीति सातयः । “अनुपमर्गा- दिम्पविन्दधारिपाखिदयदेजिचेतिसातिसाहिभ्यश्च› इति कर्तरि शे शपि गुणायो, सातिः सोत्रो धातुरिति वृत्तौ । बौधिन्यासेपि सातिः सुखे वर्तते सौखे इति जिनेन्द्रहरदत्तौ साति-

हेंतुमण्ण्यन्त इति । इदिद्न्धना्थं उत्तरत्र भविष्यति ॥ ३८॥

, चिती संज्ञाने ॥ स्॑ञानं चेतन्यम्‌ ८ चेतति । चिचेत । चिचिततुः । चिचेतिथ । चिचिते । चिचेत । चिचितिव । चिचितिम । चेतिता । चोतिष्यति । चेततु । अचेतत्‌ । चेतेत्‌ । आशिषि चित्यात्‌ । अचेतीत्‌ । अचेतिष्यत्‌ ) भावे ( चित्यतदत्याद्वि, चिचितिषति । चिचं- तिषति । चितित्वा । चेतित्वा ) “रलो व्युपधात्‌” इति किंत्विविकल्पः (चेचित्यते । चेचि- तीति ) "नाभ्यस्तस्यः इति गुणनिषेजः ८ चेचेत्ति । चेतयति देवदत्तम्‌ । अचीचितत्‌ ) "'अणोवकमेकात्‌?' इति परस्मैपक्ष्मेव । “गतिबुद्धि” इति प्रयोज्यं कमै । ८ चित्तः । चित्तवान्‌) “श्वीदितः इति (चितः) इगुपधलक्षणः कः । (चेतनः) बाहुरुकात्कत्तैरि ल्युरत्वम्‌ ल्युः (चित्‌. चैतन्यम्‌ ) संपदरादित्वाद्धावे क्किप्‌ (चेतः) *-असुनू्‌ इत्यसुन्‌ । (सुचेतीकरोति ) *"अस्मनश्चक्चुरचेतोरहोरजसां खोपश्च, इति ““छरम्बस्तियोगे च्चिः सरोपश्च,, । “अस्य च्चौः' इतीकारो ऽकारस्य । अत्र मेत्रेयः “कणः करचः, इति चितेः कणप्रत्यये धातोरन्त्यस्य ककारे चिक्कण इति । बहुरखुवचनादृगुणाभावः प्रत्ययकस्येत्संज्ाऽभावरचेति । हरदन्तस्तु चिनोतेः किप्‌ चित्‌, कणतेरच्‌ कणः, तकारस्य ककारशिक्कणा दिपाठात्‌ । के चित्त चिक्णादिषु तकार- मेव पठन्ति । न्यासकारो ऽप्येवं निर्वाह । स्मरणां ऽप्ययम्‌ । चेतन्ती सुमतीनामिति दशनात्‌ । “अधीगथेदयेशां कमणि" इति कमणः शेषत्वे षष्टी । अधीगर्थाः स्मरणार्थाः । तथा संधानार्था ऽपि । यदाह श्रीरामस्वामी । प्रायो विनाशः चित्तं सन्धानं विनष्टस्य संधानं प्रायरिचत्तमिति । “प्रायस्य चिलति चित्तयोः", इति पारस्करादिपाटात्‌ सुद्‌ । चिति स्णृत्यामिति चुरादौ । चित सचेतन इति तत्रेवात्मनेपदी ॥ ३९ ॥ | .. ` च्युतिरासेचने ॥ “उपदेशेजनुनासिक इतः “हलन्त्यम्‌” इतीकाररेफयोरित्ये । सेचनमा- व्रीभावनम्‌ । यदाह हरदत्तः, सिचिः कर्मस्थक्रियः, आ्द्रीभावनं द्यत्र प्रधानं तदथत्वात्कारक- व्यापारस्येति ! आङीषदर्थे ऽभिव्याक्तौ वा ( उयोतति । चुच्योत । चुच्योतिथ । चुच्युतिव । च्योतिता । च्योतिज्यति । अच््रोतत्‌ । च्योतेत्‌.अशिषि । च्युत्यात्‌ ) लङि “रितो वा

चट धातुवृत्तो-- | च्युतिर्‌

इति च्लेः परस्मैपदे ष्वेडादेशविधानान्‌ डिन्त्वन्न गुणः ८ अच्युतत्‌ । अच्युततामित्यादि ।) अङभाषे अच्योतीदित्यादि, कर्मादौ च्युत्यत इत्यादि । चुच्युतिषति । चुच्योतिषति । च्यो -तित्वा । च्य॒तित्वा पूर्ववत्‌ कित्त्वविकल्पः ८ चोच्युत्यते । चोच्युतीति । चोच्योत्ति ) टि “नाभ्यर्तस्य'' इ तिगुणनिषेधः ( च्योतयति । अचुच्युतत्‌ ) निष्ठायाम्‌ ““उदुपधाद्धावादिक अणो इति कित्वविकल्प उदाहारः । ( च्युतितमनेन । ` च्योतितमनेनेत्यादि ) कर्मा विवक्षायां कमेकर्चरि भावसम्भवः ॥ ४० ॥

श्च्युतिर्‌ क्षरणे ॥ क्षरणं तिः ( इच्योयति । चु्च्योतेत्यादि ) च्युतिवत्‌ । अभ्यासे खंयः शेषः । सकारादिरयं, निरंशः श्चुत्वेन । सकारादित्वे प्रयोजनं मधु शच्योततीतिं -( मघुरच्युत्‌ ) क्विप्‌ अस्मात्‌* "तत्करोति तदाचष्टे, इ ति णिचि [ णाविष्ठवत्प्रातिपदि कस्य ] इष्ठनीव कायविधानाद्िखोपे मधुशुच्यायतेः कप्‌ । तस्य रोपे प्रत्ययलक्षणेन “^गेरनिट” इति णेश्च रोपे यकारान्ताद्‌ अस्मात्‌ छदढन्तात्‌ प्रातिपदिकात्सौ तस्य इ्डथादिरोपे प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वेन पदत्वे “संयोगान्तस्य इति यलोपे श्चत्वस्य पूर्वत्रा सिद्धत्वात्‌ “स्कोः” इति सखोपे “चोः कुः, इति चकारस्य पदास्तस्य कृत्वे तस्य जशत्वे मधुगिति रूपसिद्धिरिति कृत्तिन्यासपदमन्जरीसंमताकारमेत्रेयादिभिरूक्तत्‌। यद्येवमं उतीत्यर , अट्‌ इच्योततोत्यत्रापि श्चुत्वस्यासिद्धत्वात्सकारपरत्वात्‌ “डः सि धुट्‌” इति धुट्‌ प्राप्नोति, नेतत्‌ । [ इचुत्वं धुदृत्वे सिद्धं वक्तव्यम्‌ ] इत्युक्तत्वात्‌ । अत एन वृत्ति कारादिविरोधाव्‌ तार्व्योष्मादिवादिनौ स्वामिकाश्यापावुपेक्ष्यौ । यद्यपि तयोरद शश्चो- तीतितस्यत्न धुडभावः सिद्धः, मध्रुगित्यत्र “सयोगान्तस्य, इति यकारवकारयो्लोपे श्वश्च अ्रस्जग्रजयजराजश्ाजच्छलां षः इति वश्वादीनां छकारशकारान्तानां च स्षल्ि पदान्ते च षत्वविधानाच्‌ शकारस्य षकारे “क्ख जश्‌"? इति जग्‌त्वे मधुडिति स्थात्‌ । अत्र शति रित्ययकारमपि पठन्ति । तथा च मधुश्चुतं घृतमिव सुपूतं श्चोतन्ति ते इत्यादौ मदटभास्करः। अत्र मैत्रेयोपि । श्चुतिरित्यभ्येके परन्ति, चुतिर्‌ हसन इति च ॥ ४१॥

मन्थ विरोडने ॥ विरोडनं क्षोभणम्‌ ८ मन्थति । ममन्थ । ममन्थिथ } मंन्थिता । म- न्थिष्यति । मन्तु 1 अमन्थत्‌ । मन्थेत्‌ 1 आशिषि । मध्यात्‌ ) यासुटः किंत्वान्नलोपः “अ निदितं हर उपधायाः किति" इति (अमन्थीत । अमन्थिष्यत्‌ ।) कर्मादौ (मथ्यत (इत्यादि। मिमन्थिषति । मामथ्यते । मामेन्थीति । मामन्थि) ख्डस्तिप्‌ सिपोहेल्ञ्यादविरोपे संयोगा- न्तरोपे ( असामन्‌ मन्थयति । अममन्थत्‌ । मथित्वा । मन्थित्वा ) नोपधात्परस्य नोप धात्थफान्ताद्रा* इति थकारफकारान्तात्सेटः क्त्वः कित्वविकल्पनात्‌ पके नलोपः ८ मन्थः ) “"हरश्च' इति करणे घञ्‌ । (मन्थती) “करणाधिकरणयोश्च, इति अधिकरणे ल्युडन्तात्‌ “टि- डढाणन्‌" इति डीप्‌ ( मन्थानः ) “सम्यानच्‌ स्तुव इत्यानज्बाहुल्कादस्मादपि । अत्रा यं धातुयेदयपि क्षीरस्वाभ्यादिभिने प्यते तथापि मेत्रेयचन्द्र दुर्गः पठितत्वात्‌ शामीगमादग्नि मन्थति ततो यथा प्राञ्यु मन्थति यदि मथ्यमानो न जायेतेत्यादिदशेनादस्त्येव । अयं द्विक- मैकः । दुहादित्वादप्रधाने कर्मणि खादयः । अश्तमम्बुनिधिमथ्यत इति । द्वितीयावत्‌ कृद्योगः लक्षणा षषटूयु भयत्र, कमेणि गुणे तूमयथा गोणिकापुत्र इति वचनात्‌ द्वितीयापि । अख्सस्या- म्बुनिवेमेन्थिता । अम्बुनिधिमिति च । अतं मन्थितव्योऽम्बुधिदं वेरित्यत्र “कृत्यानाम्‌” इति योगविभागेन करवैकर्मणोः षष्टी निषिध्यते । नाथतौ सरवैमेतदू उपपादितम्‌ । अयं क्स्यादावपि । इह चाग्रे निरनुषड् एदित्‌ ॥४२॥ `

कुथि पुथि लुधथि मथि हिसासंक्टेदानयोः । ( कन्थति । चुङन्थेत्यादि ) मन्थिवत्‌ । वि- श्ञेषस्त्विदित्वात्‌ ङ्किति नरोपाभावः ( ऊुनथ्यत इत्यादि ) तथा हिंसा्थैत्वात्‌ “नगतिहि- स» इति कमज्यतिहारे हिंसायां तडनिषेधश्च । एवं पुन्थतिलन्थमन्थतयो ऽपि । मन्थतिस्तु सेत्र मन्थतिवत्‌ । अच्र च क्षीरस्वामी मन्थं सानुषड्धसंनिदितं परित्वा मथ्यतदति चोदात्यहू

कथि] ` प्रथम्रगरः। ४९.

मथीति दौरा मन्यन्त इत्याह । संमतायां तु द्वावपि पच्येते । खडगोपठुन्धं शत्रं, मारयति । खड्गोपकुन्थमिति वा। #हिसाथनां च समानकमेकाणासू* इति अचुप्रयोगधातुना समान- कर्मैकाणां हिंसार्थानां ठेतीयान्त उपपदे वा णसुकिति णमुल्‌ । “तृतीयाप्रभृतीनि” इति समासविकल्पः । स्वैस्मिन्तेवात्र णमुखप्रकरणे क्रियाभेदे सति वासरूपेण क्त्वापीति छ्तावुक्तम्‌ । तेन खड्गेनोपकुन्ध्येति “समानकतृकयोः पूवेकाले,, इति क्त्वापि भवति । एवं खड्गोपकुन्थमित्यप्युदाहार्यम्‌ । कुन्थ संश्लेषण इति ऋयादौ । कुथ पूतीभावे । पुथ हिसायामिति दिवादौ । पुथ भाषा्थैशचुरादो ॥ ४६ ॥ षिध गत्याम्‌ ॥ के चिदुदितं परन्ति । यदाह कायपः, उकार “उदितो वा इति विशे- चणाथे इति, तरज्ञिणी चायसुदिदिति, तदृव्ृत्तिविरोधादुपेक्ष्य, यदाह ततः परं सिध्यतिरेव नेतर इत्यनिट्‌कारिकायां सिध्यतिदुध्यत्योः शयना निरदैशादन्यविकरणयोवैधिसिष्योरिड भवत्येव । बोधिता । सेधिता । निष्ठायामपि प्रतिषेधाभावाद्‌ बुधितं सिधितमित्येव भव- तीति । उदित्तवे हि “उदितो वा? इति क्त्वायां विकल्पस्योक्तत्वाद्‌ श्यस्य विभाषा यस्य धातोः कं चिद्विभाषेड्क्तस्तस्य निष्ठायामिण नेति प्रतिषेधेन भाव्यमिति कथमेवं ब्रूयात्‌ । तत्र न्यासपदमन्जर्योरपि सिघेरुदित्त्वमनाषेमित्युक्तम्‌ । अत एव क्षीरस्वामी सिद्धमित्युदाह- त्य निरनुबन्धपाये तु सिधित इत्यपरितष्यन्नुदाजहार । अथोदाहरणानि “धात्वादेः षः सः» ॥ (सेधति । सिषेध । सिषेधिथ । सिषिधिव) ““भदेशप्रत्यययोः? इति षत्वं, (सेधिता । सेधिष्यति । सेधतु । असेधत्‌ । सेधेत्‌ । आशिषि । सिध्यात्‌ । असेधीत्‌ । असेधिष्यत्‌ । कर्मणि सिध्यत इत्यादि ) गत्यथेत्वेन कतेस्थक्रियत्वाद्‌ न कमेकर्तास्ति ( सिसेधिषति । सिसिथिषति । सिधित्वा । सेधित्वा ) ^“रखो व्युपधात्‌, इति कित्त्वविकल्पः । ““स्तौति- ण्योरेव षणी? इति नियमान्न षत्वम्‌ ८ सेषिध्यते ) कुटिरं गच्छतीत्यथेः । “नित्यं कोरिल्ये गतौ इति यड । नित्यग्रहणं क्रियासमभिहारे यजो निन्रत्तय इति वृत्तो प्रतिपादितम्‌ (सेषि- धीति । सेषेद्धि ) “क्षषर्तथोः"” इति धत्वे जरत्वम्‌ । ( सेधयति । असीषिधत्‌ ) “दीर्घो ` रघोः” इति दीधः, “सिध्यतेरपारलोकिके” इति णावात्वं श्यना निदैशादस्य न भवति । ` (प्रतिषेधति) । *उपसरगात्सुनोतिसुवतिस्यतिरुतोतिस्तोभतिरुथासेनयसेधसिचसन्जस्वन्जामू* इति उपसर्गस्यान्निमित्तात्परस्य सुनोत्यादिसकारस्य षत्वविधानात्‌ “सात्पदाद्योः, इति निषेधं बाधित्वा सिधिस्कारस्य पत्वं, सेधतीति शपा निदो यङ्टडनिवृत्त्यथर्चेति हर- द॒त्तः, तेन प्रतिसेषिधीतीत्यत्र अभ्यासे न षत्ं, परस्य “आदेशप्रत्यययोः” इति षत्वं अस्त्विह शपा निर्दैशोयं सिध्यतेरेव निबृ््यर्थो न यङलुकः, तेनेह षत्वं भवत्येव, एवं हि ““सेधतर्भतोः, इति निषेधे शापा निरं शो ऽथेवान्‌ अन्यथा यङ्लुकि षत्वस्थैवाप्रसङ्गात्‌ फिम- नेनेति, प्रत्यपेधदित्यादौ उपसगेस्थान्निमित्तात्परत्वाभावेऽपि भ्राक्‌ सितादड््यवाये ऽपि# इति षत्वम्‌ । प्राक्‌ सितादिति उपसगेस्थात्सुनोतीत्यादयः परिनिविभ्यः सेवत्यन्ता उच्य- न्ते । प्रतिषिषिधिषतीत्यत्र “स्तौतिण्योरेव, इति नियमं बाधित्वा ““स्थादिष्वभ्यासेन चाभ्यासस्य इति अभ्यासात्परस्य षत्वं, प्रक्ृतेतु “उपसर्गात्‌ इति । इई षत्वमपो- पदेज्ा्मवर्णान्ताभ्यासार्थं ““स्तोतिण्योरेवः, इति नियमवाधनार्थं चेत्युक्तम्‌ । सूत्रार्थस्तु स्थादिषु प्राक्सितीयेषु उपसर्गादिति अभ्यासेन उ्यवहितस्य च भवति । अत्राभ्यासस्योप- सर्गादित्येव सिद्धे ऽभ्यासग्रहणं योगभेदेन प्राकसितीयेषु स्थादिष्वेवाभ्यासस्य षत्वं न त्व- न्यत्रेति निषेधप्रतिपादनार्थम्‌ , इदै च “उपसर्गाद्‌? इति षत्वं “तेधतेगैतौ, निषेधात्‌ (्रतिसेधति गा) इत्यादौ गत्य्थत्वे न भवति। (सुषेधः, दुःषेधः, निःेधः) । “सुषामादिषु चः” इति षत्वम्‌ । नन्वच्ना्य उपसर्गस्थान्निमित्तात्परत्वादेव सिद्धम्‌ › इतरयोरपि ५नुमूविसजेनीय- द्य॑वायेपि” इति किमेषां गणे पाठेन । अत्र वृत्तिः । सुराब्दस्य कमेप्रवचनीयत्वान्निदु इशा- द्योः क्रियान्तरविषथत्वोदनुपसर्गत्वे सति पाठोयं, “सेधतेर्गतौ, इति प्रतिषेधवबाधनार्थ ५ माघम्‌

५० धातुवृत्तो- [ षिध

` चेति । सिध्रः साधुपर्यायः सिध्यते्वायम्‌ । “स्फायितञ्चि, इत्यादिना रक्‌ । सिधरको बृक्ष- विशेषः । संज्ञायां कन्‌ । सिध्रकप्रचुरो वनविशेषः, सिध्रकावणप्‌ । वनगिर्योः संज्ञायां कोटर- किञ्यलुकादीनाम्‌ इति कोटरादित्वाद्रन उत्तरपदे दीधे: । श्वनं पुरगामिश्रकातिध्रकासार्किा - कोटरामेभ्यः* इति वननकारस्य णत्वम्‌ , वनमिति षष्टयथं प्रथमा । इदं णत्वं संज्ञायामग्रा- त्परत्वे ऽसंज्ञायामपीति स्थितम्‌ । सिध्य, बाहुरुकान्मन्‌ । ( सिध्मलः ) “सिध्मादिभ्यश्च, इतिप्रथमान्तादस्त्युपाधिकादस्त्यथं खच्‌ ॥ ४७॥ विध शाख माङ्गल्ये च ॥ शाखं शासनमिति मेत्रेयशाकटायनौ, रिष्टा वित्येव चन्द्रः । शाखं शाख्रविषयं शासनम्‌ । माङ्गल्यं मङ्लक्रियेति क्षीरस्वामी । एवं तरद्धिण्यामपि ८ से - धतीत्यादि ) पूर्ववत । विशेषस्तदित्त्वाद्रलादावाधेधातुके ““स्वरतिसूतिसूयतिधून॒दितो वा? इति इटो विकल्पनात्‌ ८ सेद्धा । सेत्स्यति असेत्सीद्‌ ) इति, लुडि “वद्ज इति बृद्धि । तथा ऽऽशील्ङिलुडोरात्मनेपदेषु । *लिङ्सिचावात्मनेपदेषु* । इकसमीपाद्धरः परौ अरादी लिङ्सिचावात्मनेपदेषु किताविति किन्त्वादगुणः, ८ व्यतिषित्सीषट । व्यत्यषिदृष्वम्‌ । ज्य- त्यषित्सातामित्यादि ) भवति । कत्वासनोश्वेडभावे ( सिद्धा सिषित्सति ) । #हलन्ताच्च* इति इक्समीपा द्वरः परस्य क्षखादेः सनः कित्त्वान्न गुणः निष्ठायां “यस्य विभाषा इति इण्निषेधात्सिद्धमिति भवति । अत्र मत्रेयसंमताकारो *ङृखभूद्वस्तद्रख्श्रवो किटि । काद्य एव छिख्यनिटस्ततोन्ये लिटि सेडित्यनेन नियमेन पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डस्यारम्भात्‌, तस्य तदाश्रयस्य नियमस्य च बलीयस्त्वमिति यावान्कश्चिदिडभावः प्रतिषेधनिबन्धनो वा विकल्प- निबन्धनो वा स स्वां बाध्यत इत्युदिल्लक्षणं विकल्पं बाधित्वा लिटि कादिनियमान्नित्यमि- डिति (सिषेधिथ) इत्याहतुः । तथा “अचस्तास्वत्‌, इत्यत्र वृत्तिकारो नित्यग्रहणं कि विधोता, तासौ विभाषितेटस्थछि नित्यमिडागमो भवतीति । अत्र न्यासे “स्वरः, सूत्रेण धून इड्‌- विकल्पः, तस्य नित्यग्रहणाद्विभाषितेटस्थङि नित्यमिडागमो भवतीति । हरदन्तस्तु नित्य- मिडागमो भवतीति बृ्तिमुपादाय यावान्‌ कश्चिदिडभावः प्रतिषेधनिबन्धनो विकल्पनिब- न्धनो वा स सवैः करादिसूत्रेण नियम्यत इत्यस्मिन्पक्ष इति भावः। यदा तु प्रतिषेधाधिकारेण क्रादीनामेव छिटीण्‌ न भवतीति नियमात्‌ प्रतिषेध एव॒ सर्वा निवत्त्छते, “स्वरति; इत्यादि . ` सूत्रेण विकल्पो भवत्येवेति पक्षस्तदा विदुधोथ, विदुधविधेत्युभयं भवतीति । अस्यायमभि- प्रायः । अत्र बरनृन्यतिरिक्तानां कादीनाम्‌ एकाच उपदेशेनुदात्तात+ एकाज्‌ यो धातुरूप- देशे ऽनुदात्तस्तस्मात्परस्य वलादे राधेधातुकस्येण्नेति प्रकृत्याश्रयः प्रतिषेधः सिद्धः, ब्रङ्वरनो- स्तूगन्तत्वात्‌ “युकः किति इति प्रत्ययाश्रय इति सिद्धे सत्यारभ्यमाणेनानेन नियमेन ` तुल्यजातीयानां कादिव्यतिरिक्तानां येषां प्रकृत्याश्रयः प्रत्ययाश्रयो वा निषेधः प्राक्षस्तेषामे- वेट्‌ प्राप्यत इति पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्भस्य प्रयोजनं स्त्वा ररत इत्यादौ परमपि स्व- रत्यादिविकसर्पं बाधित्वा “युकः कित्‌ इति निषेधप्रवरत्तिरिति च तेनोक्तम्‌ । हरदत्तानुवा- दी रामदेव(१)मिश्रोपि कादिसूत्रे ऽनुदात्तोपदेशानामनच्र प्रकृत्याश्रयः प्रतिषेधः बृङ्वरनोस्तु प्र- त्ययाश्रयस्तदुभयस्याप्ययं नियम इति वृत्तिग्रन्थोप्यत्रेवानुकूलः । अच्र मते ( सिषेधिथ सि- षेद्ध सिषिधिव सिषिष्वेत्यादि ) भवति । एतदनन्तरं श मरण इत्याभरणे पथ्यते, तद्‌भाष्य- विरोधादुपेक्ष्यम्‌ । यद्ययं स्यात्कथं “ग्यत्ययो बहुरम्‌?” इत्यन्न स च न मरति, न भ्रियत इति प्राक्च इति ब्रूयात्‌ । अयमनूदित्सराध्यथं दिवादौ ॥ ४८॥ खाह भक्षणे ॥ ( खादति । चखाद । चखादिथ । खादिता 1 खादिष्यति । खादतु । अ- त्‌ । खादत्‌ । आशिषि खाद्यात्‌ । अखादीत्‌ । कर्मादौ खाद्यत इत्यादि । चिखादविषति । -चाखाद्यते । चाखादीति, । चाखात्ति खादयति मोदकं देवदत्तेन, ) “गतिनुद्धि? इत्यादिना

५१) वदति पाठः कुत्राचत्‌।.

खा ] ` प्रथमगणः | । ॥ {4

प्रां प्रयोज्यस्य कमैत्वम्‌ [ आदिखाचोः प्रतिषेधः ] इति निषिध्यते । “निगरणचलन,' ` इति नित्यं परस्मैपदम्‌ । दित्त्वाद्चस्ाददित्यत्र उपधाहस्वो न भवति ( खादितो मोदकः, खादितमनेन, इदमेषां खादितं, ) “क्तोधिकरणे च इत्यादिना क्मैभावाधिकरणेषु क्तः । खादकः, । *निन्दहिसकरटिदाखादविनारपरिक्षिपपरिररपरिवादिव्याभाषासूनो बुन्‌ इति ताच्छीलिको बुन्‌. । णखेव सिद्धे बुज्विधानं ज्ञापकार्थं तच्छीलादिषु वासरूपविधिना तृजा- हयो न भवन्तीति वृत्तौ ॥ ४९ ॥

खद्‌ स्थेयं हिसायां च ॥ चकाराद्धक्चषणे च । स्थेयं ऽकर्म॑कः । ( खदति । चखादेत्याद्‌ ) खादिवत्‌ । लुङि ( अखादीत्‌ । अंखदरीत्‌ ) “अतो हरादेरंवोः" इति बृद्धिविकल्पः ८ खा- दयति । अचीखदत्‌ ) स्थेयं क्मैबलात्‌ प्रयोज्यं कर्म, खदिरः । “अजिररिरिरश(१)बिररि- यिरस्थिरस्फिरस्थविरखदिराः” इति किरजन्तो निपातितः । यवखद, यवस्य सारः । स्व- भावात््ीविषयोयं, यवखदी । “विद्यादिभ्यश्चः, इति मत्वथे इनिः ॥ ९० ॥

बद्‌ स्थेयं ॥ ओष्टयादिः ८ बदति । बबादेत्यादि ) खदिवत्‌। किति रिरि थलि च सेरि रूपाभेदे आदेश्ादित्वानाश्रयणादेत्वाभ्यासरोपयोः ( बेदतु, बेदुः बेदिथेत्यादि ) ( बडरं ) ` बाहुलकाद्रनप्त्ययः ( बद्री ) “पिद्रोरादिम्यश्च, इति ङीष्‌ । अत्र पाठादेवारन्‌ प्रत्ययः । अच्र मैत्रेयः सानुषड्कं पठित्वा नरोपे कृते एत्वाभ्यासरोपयोबेदतुरित्याह, तदसत्‌ । संयोगा- न्तत्वेन मन्थ्यादिवद्धिरः किंन्त्वा भावात्‌ । बिदि अवयवे इत्यग्रे ॥ ९१ ॥

गद व्यक्तायां वाचि ॥ ( गदति । जगाद । गदितेत्यादि ) खदिवत्‌ । वचनं शाब्द्प्रका-. शनफरुत्वात्कर्मस्थमिति न्यासपदमन्जरीकेयटेषु ८ प्रणिगदति ) #नेगैदनदपतपदघुमास्यति- हन्तियातिवातिद्रा तिप्सातिवपतिवहतिशाम्यतिचिनोतिदेग्धिषु च इति उपसर्गस्थान्निमि- त्तात्परस्य नेगेदादिषु णत्वमिति णत्वम्‌ । अडन्यावाये ऽपि इदमिष्यत इति प्रण्यगददित्या-. दावपिं भवति । (गादयति पुत्रं इछोकं देवदत्तः ।) “गतिबुद्धि”, इत्यादिना प्रयोज्यस्य कम. त्वम्‌ । अत्र शब्दकमेंति कमेशाब्देन साधनसुच्यते न क्रिया । यदि हि स्याद्रतिबुद्धिप्रत्यव- सानशब्दार्थाक्मेकेति रघ्वसंदिग्धं च व्रूयात्‌ । एवं न्यासकेयटपदमजर्यारिष्वपि स्थितमिति: न शिष्येण धर्म गादयतीत्यन्न प्रयोज्यस्य कमत्वम्‌ । अत्रानित्याकमैकगत्यर्थाभ्यवहारार्थश- ब्दक्महशो ऽखाददिक्रन्दिशब्दायह्वेन इति शाकटायनसूत्रव्याख्यायाममोधायां नित्याक्म- केभ्यो गत्यर्थभ्योभ्यवहाराथेभ्यः राब्दनक्रियेभ्यः राब्दकर्मेकेभ्यश्च दरोश्च यो णित्तस्य कर्ता कम भवति खादादिक्रन्दिशब्दायह्वेन इत्येतान्‌ वजेयित्वेत्युक्तम्‌ । तन्मते कल्ित्रयव्यतिरि- क्तेषु शब्दार्थषु प्रयोज्यस्य कमेत्वेन भाव्यम्‌, सूत्रे शब्दकमेकेति कर्मग्रहणात्‌ कन्यादिपय- दासाच । तेना्थद्रयस्य खाभः । ( गद्यम्‌ ) । ““गदमद्चरयमश्वानुपसगं', इति कमणि यत्‌ । उपखष्टा्च ण्यत्‌ । (प्रगाद्यमिति । निगदः ।) “नो गदनदपठस्वनः” इति पक्षे ऽप्‌ । अन्यदा ` धनि ८ निगादः अनुगदतीत्याचुगादिकः । ) “अनुगा दिनष्टक्‌” इति स्वाथे ठक्‌ । अस्मादेव निपातनाण्णिनिः । न त्वयं केवलं प्रयोगाहेः, ठको नित्यत्वादिति न्यासपदमन्जर्यादिषु । कमेऽ्य तिहारे नास्य तङस्ति । [प्रतिषेधे हसादीनासुपसंख्यानम्‌ ] इति निषेधात्‌ । हसादयो हसिप्रकारास्ते च शब्दनक्रियाः । स्तनगदी देवरब्द, इति चुरादौ ॥ ९२ ॥ |

रद्‌ विेखने ॥ विलेखनं भेदनम्‌ (रदति 1 रराद । रेदतः । रेदिथेत्यादि, पूर्ववत्‌ । रदनः). “करणाधिकरणयोश्च, इति ल्युट्‌ ॥ ९३ ॥

णद्‌ शब्दे ॥ “णो नः" । धात्वादेरिति शेषः ८ प्रणदति । प्रणनाद । प्रगेदतुः, प्रणेदिये- त्यादि गदिवत्‌ ) +उपसर्गादसमासे ऽपि णोपदेशस्य इति उपसर्मस्थान्निमित्तात्परत्मेन न- कारस्य णत्वम्‌ । प्रणिनदतीत्यादौ ^नेगद्‌"'इति णत्वम्‌ । इदमप्यड्न्यवायेपीति प्रण्यनद--

(१) बहुर्काच्छडो वुग्‌ स्वत्वं चेति दक्षता: ।

५२ धातुघृत्तौ- णदः

` दित्यादावपि भवति । धातुनकारस्य निशब्देन व्यवधानादुपसर्गादिति णत्वं न भवति । अ~ दब्दकारकत्ये ऽपि “अणावकर्मैकःइति प्रयोज्यस्य कर्मत्वं घटं नादयतीति । (नदी) । पचादौ ` नदडिति पाठात्‌ रित्त्वात्‌ डीप्‌ ८ नद्यां मवा नादेयाः ) “नद्यादिभ्यो ढक्‌" इति शेषिको उक्‌, तस्येयादेश्चः । पञ्चानां न दीनां समाहारः (पञ्चनदम्‌ )। “नदीभिश्च, इति नदीवचनः सह ` संख्याया अव्ययीभावः । अभिधानस्वभावाइयं समासः समाहार इत्युक्तम्‌ । अजिति योग- ` विभागादच्‌ समासान्तः । उक्तं च ।

छष्णोदक्‌पाण्डुपूर्वाया भूमेरच्‌ प्रत्ययः स्रत: ।

गो दावर्याश्च नद्याश्च संख्याया उत्तरे यदि ॥

इति ८ निनदः ) ५नौ गदनद” इति पक्षे अप्‌ । तद्भावे घन. । निनादः । इदित्सष्ट-

- ध्यर्थो ऽग्रे, णद भाषार्थ्चुरादौ ॥ ९४ ॥ अ्ै गतौ याचने च ॥ याचने द्विकर्मकः । नायत्यादिवल्खादयो नेयाः ८ अर्ति, । आ- नदं । आनदेतुः । आनदिथ । आनर्दिव ) "अत आदेः» इत्यभ्यासादरदीं “तरूमान्नुड द्धि हलः» इति दी्ेभूतादभ्यासात्परस्य जुडागमः ( अर्दिता । अर्दिष्यति । अङैतु । आर्दैत्‌ । अदत्‌ । आशिषि । अर्यात्‌ । माभवानर्शौत्‌ ) “नेटि इति सिचि वृद्धेनिवेधः ( कर्मादौ अ- दयेत इत्यादि ) गत्यधेत्ये कतृरूयक्रियात्वान्न कमेकर्तारिति । ““क्तोधिकरणे चः इत्यादिना क- तैक्मैभावाधिरणेषु क्त उदाहार्यः । तथा “गत्य्थकमै, इति द्वितीयाचतर्यो । कर्मज्यति- हारे “न गतिहिंसाः इति तङ्निषेधः, णो “गतिबुद्ध” इति प्रयोज्यस्य कर्मत्वं च (८ अ- दिदविषति ) “न न्द्राः” इति निषेधान्नद्रवभितस्य द्वितीयस्येकाचो द्विर्वचनम्‌ ( समण्णः । न्यण्णेः । व्यण्णेः । अभ्यण्णेः ) “अदेः सद्निविमभ्यः । “अभेश्चाविदृयं,, इति समादिपूञेप दादर्दैः परस्य निष्ठाया इण्णिषेधे “रदाभ्याम्‌” इति .तकारद्कारयोनेत्वं पूवस्य ^“रषाभ्या- म्‌ इति णत्वे परस्य ष्टुत्वे णकारः । ““अभेश्चाविदू्ये इति निषेधादत्यत्र ( अभ्यदितो वृषलः शीतेनेति भवति ) आविद्यं प्रत्यासत्तिः । अस्मादेव निपातनाद्‌ “न नन पूर्वात्‌” इति निषेधं बाधित्वा भावे ष्यज्‌ । हिंसार्थ ऽयं चुरादौ ॥ ९९ ॥ दे गदै शब्दे ॥ दन्त्यादिः, नृतिनन्दिन्दीति पयुंदासात्‌ ( नदेति । ननदत्यादि । यङ्‌ - लुकि परदत्यादिवत्‌ । गृहेनदी >) “पात्रे समितादयश्च"" इति, पक्षे तत्पुरुषस्तत्रेव पाटात्सक्ष- म्या अलुक्‌ । एवं ग रतीत्यादि । (गदभः) “शृकरिकलिगदिभ्यो ऽभच्‌"इत्यभव्‌ ॥ ९७ ॥ तद हिसायाम्‌ ॥ सकमैकः । तदै तीत्यादि, पूैवत्‌। “न गतिहिसा? इति. तङ्निषेधात्‌ कमेव्यतिहारेपि परस्मैपदम्‌ । दण्डोपतर्ं गाः कालयति । दण्डेनोपतदेमिति च, “हिसा थानाम्‌” इति णमुट्‌ । “ठतोयाप्रश्ठति"” इति समासविकल्पः । वासरूपेण क्त्वायां द्‌ .ण्डनोपतदयेम्‌ ॥ ९८ ॥ क कुत्सिते शब्दे ॥ कुत्सितशद्र इह कोक्षः । यदाह केशवस्वामी केक्षि कदेति पदैते ` गुदरव इति ( कदेतीत्यादि नदेतिवत्‌ । कदेमः ) बाहुरुकादमच्‌ ॥ ९९ ॥ खः दन्दके ॥ दन्दश॒कदति दन्दश॒क्कवेका क्रिया ऽभिधीयते । साधनप्रधानप्रयोमि त्वस्थायनार्थं दन्दशकग्रहणमिति संमतातरङ्धिण्यौ । दन्दशूको गहितो दशनलीरः, इह त॒ तत्स्था क्रिया, देश इत्यनुक्तिस्ताच्छीरस्यादिप्रतिपत्त्यथेति मेत्रेये प्रतिपादितम्‌ । दन्तश्ूक इति केशवस्वामी दकारस्य स्थाने तकारमाह, तन्महान्तो न सहन्ते । यदाह दन्डशृको बिलेशय इति, अत्र सु भूतिचन्द्राः दंगेयैङन्तादूकप्रत्यये.ऽल्लोपयलोपयोरिति । तथा इषुमति रघुसिंहे दल्दश्ुकान्‌ जिघांसाविति मद्धिशखोकव्याख्याने दन्दग॒कान्‌ हिखान्‌ दंशेलैपसदेत्यादय॒क्तं शंक - राचार्येण । हिखमातर प्रयुञ्जनो भ्धिकारो दन्दशूकशब्इस्य नेवण्डुकप्रसिद्धि नाद्रियते । ख- -दतीत्यादि पूववत्‌ ॥ ६० ॥ अति अदि बन्धने ॥ अच्र धनपारः, तान्तं द्रविडाः पठन्ति । गर्यास्तु दान्तमिति ।

व प

ए अति] श्रथमगणः । ५३.

उभयमिति मेत्रेयस्वामिकारयर्संमताकारादयः । ( अन्तति । आनन्त । आनन्ततुः । आन- स्तिथ । आनन्तिवं । अन्तितेत्यादि ) इदि्वास्नुमि द्विदस्त्वात्‌ “तस्मान्नुड्‌ द्विहलः” इति छिटि जुडागमः । अन्तितिषति । अनुस्वारपरसवणैयोः पूरवत्राविद्धत्वात्‌ ! “न्‌ न्द्राः” इति नकारव्ज द्विरूच्यते । न च [ पूर्वत्रा सिद्धीयमद्िर्वचने ] इत्यसिद्धत्वनिषेधः । अस्य द्विकेचननिषेधरूपत्वात्‌ । उक्तं चात्रैव !हयवरड्‌, इत्यत्र जेयटे । अन्तयति । आन्तिनत्‌ । एव- मन्दतीत्यादि । अन्तः । घञज्वा । उणादिवृत्तौ तु “हमिष्यीण्वामिदमिट्पूधूविभ्यस्वन्‌” इति अमेस्तनि व्युत्पाद्यते । अन्ते भवमन्त्यम्‌ । “दिगादिभ्यो यत्‌, इति स्तम्यन्ताद्धवार्थे यत्‌ । अन्तिमम्‌! भन्ताच्वेति वक्तव्यम्‌ ] इति रोषिको डिमच्‌। अन्तिकः । *अत इनिठनौ । अद्न्तादस्त्युपाधिकादस्येति षष्टयथं इनिठनाविति ठन्‌ । “उस्येक» । आवसंथस्यान्तिके । “दूरान्तिकार्थैः षष्य्यान्यतरस्याम्‌"' इत्यन्तिकयुक्तात्‌. षष्टीपञ्चम्यो । अन्तिकराद्बात्त “दूरा- न्तिकार्थभ्यो द्वितीया च इत्यत्र पञ्चम्यनुचत्तेते, चकारेण तृतीया समुच्चीयत इति द्वितीया- पन्चमीवृतीयाः स्युः । तथा ^सक्तम्यधिकरणे च इति चरब्दाद्‌ दृ रान्तिकाथेससुचचयार्था- त्सक्तमी चेति चतस्रो विभक्तयः ( अन्तिकम्‌ । अन्तिकात्‌ । अन्तिकेन । अन्तिके इति ) ` एताश्चतखो विभक्तयोसत्त्ववचनेभ्यः प्रातिपादिक इति वृत्तौ । भाष्ये दूरादावसथान्मृच्रं दूरात्‌ पादावसेचनम्‌ । ` दूराच भाव्यं दस्युभ्यो राच्च कुपिताद्‌ गुरोः ॥

इति । सतत्ववचनादधिकरणे पञ्चमी इश्यते । कैयटे चावसथस्य दूर इत्यथे इति । अ- न्तिकादागतः *स्तोकान्तिकदूराथेकच्छराणि क्तेनशस्तोकादर्थाः कृकरशब्दश्च पञ्चम्यन्ताः क्तान्तेन वा समस्यन्त इति तत्पुरुषपक्षे विभक्तेस्तु “पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः, इत्यलुक्‌ । रेकप्मेकस्वर्यन्च विंरोषः ८ नेदिष्ठ; । नेदीयाव ) “अन्तिकवबाढयोनंदसाधौः इति इष्टन्नी-. यसुनोर्येथासद्कयन्नेदसाधावादेश्ो । अस्मादेव वचनात्‌ “अजादी गुणवचनादेव? इति बाध्य ते । अन्दूर्भाषायां शङ्के च । "“अन्दृ दम्भु, इत्यकारप्रत्यये निपातितः । अन्दुको गजनि- गरः । संज्ञायां कनि “कणः इति हस्वः ॥ ६२ ॥ ौ

इदि परमेश्व ॥ ( इन्दति । इन्दाञ्चकार । इन्दितेत्यादिं ) छिटि “इजादेश्च इत्या- म्‌ । इन्द्रः । “ऋलेन्द्र इरनन्तो निपातितः । इन्द्राणी । इ न्द्रवर्णभवदावरदरसडदहिमारण्य- यवयवयनमातुखाचार्याणामानुक्‌* इति पुंयोगादाख्यायां डीषाुकौ । शपुंयोगादाख्यायाम्‌ पुंसोयोगात्तच्छब्देन खियामभिधानम्‌। इन्दरमात्मन इच्छति “सुप आत्मनः क्यच्‌? इति इषि- क्मेणः सुबन्तादात्मेच्छायां क्यचि अकारस्य “अस्य च्वोः, क्यचि चः इतीकारे इन्द्रीयति। अस्मात्सन्यतो रोपे “नन्द्रा, इत्यत्राजादैरिति वत्ते, स च कर्मधारयः पचम्यन्त इत्या- देस्चः परेषां नद्राणां द्विवैचननिषेध इति व्यवहितत्वा हकारस्य द्विवचने ८ इन्दिद्रीयिषतीति भवति । अभ्रीन्द्ौ देवते अस्य आग्नेन्द्रं हविः ) “देवतादन्द्रे चः? इति पूर्वपदस्यानङ्‌, ““सा- स्य देवता? । प्रथमान्तादेवतोपाधिकादस्त्यर्थंऽणित्यणि “देवताद्रन्दरे च” इति प्राक्चाया उत्तर- पदवृदधेः “नेन्द्रस्य परस्य, इति निषेधः ( इन्दिरा ) बाहुख्कात्‌ किरच्‌ ॥ ६३ ॥

बिहि अवयवे ॥ अवयव इति अवयवक्रियोच्यते । बदादिः । ८ बिन्दति । बिबिन्द्‌ । बिन्दितेत्यादि ) ( बिन्दुः ) बाहुल्कादुप्रत्ययः । अत्र मेत्रेयः । “विन्दुरिच्छुः” इति सूत्रं बंशादि पठन्‌ बिन्दुशब्दं व्युद्पादयत्‌ । वृत्तौ तु वेतेरेव तत्र पाटः । अत्रे सम्मतायां भिदि अवयवे । भिन्दति । यद्यभिधानमस्ति भिन्दुरिति दश्यत इति ॥ ६४ ॥

गडि वदनेकदेशे ॥ इह व दनेकदेशारम्भलक्षणा क्रिया वदनेकदे शराब्देनोच्यते ८ गण्डति । गण्डः ) अच्‌ । अत्यादयः पञ्चते न तिङविषया इति काश्यपः । सम्मतायां बिदिभिदी एव ` ्रङ्ृत्येवसुक्तम्‌ । अविगोतमन्ये सवेषां तिडमुदाहरन्ति ॥ ६९ ॥ , णिदि कत्सायाम्‌ । ८ निन्दति । निनिन्द । निनिन्दिथ । निनिन्दिव । निन्दितेत्यादि) +.

४ ५४ धातुचृत्तौ- [णिदि

कर्मादौ ( निद्यते ) इत्यादि । ( प्रणिन्दति ) , “उपसर्गादसमासेपि, इति णत्वम्‌ । अत्र -मत्रेयाभरणसम्मतकाराः “वा निसनिक्षनिन्दाम्‌ इति णत्वविकल्पमिच्छन्ति, तदयुक्तम्‌ । -यतोच्र “कृत्यचः,” इत्यतः कृतीति वतते, तच्च निन्दादिभि्विशेष्यमाणमर्थात्परसक्तम्यन्तमिति उपसर्गस्थान्निमित्तात्परस्य निंसादिनकारस्य कृति परे वा णत्वमिति सूत्राथेः । तथा च ्ाकटायनः । *निसनिक्षनिन्दः कति वाः इति । एवं हि प्रकरणमबाधितं भवति णोपदेशश्च -साधैकः । वृत्तो च प्रणिन्दनम्‌ । प्रनिन्दनमिति छृदन्तमेवोदाहारि । (निन्दकः) । “निन्दहिस इति बुन्‌ । णिदकुत्सासन्निकषेयोरिति दिवादौ ॥ ६६ ॥ | नदि सखद्धौ । #आदिभिटुडव* इति त्रय एते धात्वादयः समुदाया इतः । प्रयोजनं -नन्दथुरित्यत्र “"द्वितोऽ्ुच्‌” इति भावादावथुच्‌ । ( नन्दति । ननन्द्‌ । नन्दितेत्यादि । भावे नन्द्यत इत्यादि । निनन्दिषति । नानन्यते । नानन्दीति । नानन्ति । नन्दयति । अननन्दत्‌ । नन्दयतीति नन्दनः ) । “नन्दिग्रहि” इति ल्युः । अयं तनर्गायोपदेशः, तृतिनन्दीति णोपदे- शलक्षणपयदासात्‌ ( न नन्दतीति ननान्दा । ननान्दरौ ) “नजि ` च नन्दः इति ऋह्प्रत्ययो चद्धिश्च; “न षटस्वखादिभ्यः'” इति “न्न म्यः” इति ङीपो निषेधः । ष्णान्ता षट्‌+ इति षकारनकारान्ता सह्कुधा . षडित्युच्यते । स्वखादिपाटादेव नजो नलोपाभावः । ननान्दुरपत्यं नानान्द्रः ।। *अनृष्यानन्तयं विदादिभ्योज । अनृषीत्यविभक्तिकं भिन्नं पदं, तेन बिदादिभ्यो गोत्रापत्येऽङ्‌ अनृषिभ्यसृत्वनन्तरापत्ये इति सूत्राथेः ॥ ६७ ॥ चदि आह्वादने दीक्चौ च ॥ ( चन्दति । चचन्ड्‌ । चन्दितेत्यादि ) ८ चन्दनः ) । करणे ल्युट्‌ । ( चन्द्रः ) । “रूफायितन्चि"” इत्यादिना रक्‌ । ८ चन्द्रकम्‌ ) । संज्ञायां कन्‌ । ( चन्द्रिका ) । टापि भप्रत्ययस्थात्कात्पूवैस्यात इदाप्यसुपः इति इत्वमकारस्य, असुप इत्यापो विशेषणम्‌ , स चेदापू सुपः परो न भवतीति । ( चन्दिरः) । “इषिमुषि” इत्या- दिना किरच्‌ ॥ ६८ ॥ | ; त्रदि चेष्टायाम्‌ ॥ ( न्दति । तत्रन्द्‌ । चरन्दितेत्यादि )\॥ ६९ ॥ कदि कदि छदि आह्वाने रोदने च ॥ आह्वाने सकमैकः । ८ कन्दति । चन्द । कन्दिते- त्यादि । चिक्रन्दिषति । चाकन्दाते । चाकन्दीति । चाकन्ति । कन्दयति पुत्रन्देवद त्तेन ) । “गतिबुद्ध” इत्यत्र शब्दकमंति साधनकमेणो ग्रहणात्‌ प्रयोज्यस्य न कमेत्वं, शाकटायनमते त्वस्यैव स्वैमेतद्रदतो प्रतिपादितं तत एवावगन्तव्यम्‌ । ऋन्दतीत्यादि पूर्ववत्‌ । ( संक्रन्द्‌- यतीति संक्रन्दनः ) । नन्द्यादित्वाद्‌ ल्युः । आक्रन्दत्यस्मिन्नित्याक्रन्दो देशः । आक्रन्दाते र~ क्षणा्थमाह, आक्रन्दात इत्याकन्दः शरणम्‌ । कर्मण्यधिकरणे वा धन. । ( ऽगकरन्दं धावति आक्रन्दिकः ) । “अआक्रन्दाटठल्च इति ठन.ठको । अनयोः स्वरे विशेषः ( कन्दरः ) बाहु- -खकाद्रः । यद्वा । कन्दं वेद्कञ्यं राति भीरूणामिति ( कन्दरः । कन्दरः ) । बाहुरुकाद्‌ रप्र- त्ययः । यद्रा पूलेवद्रातेः कः । “कपिल्कादीनां संज्ञाछन्दसोः” इति रत्वम्‌ । अथ वा खाते- ` रन्तभांवितण्यरथात्कः । (कन्दी) । गौरादित्वाद्‌ ङीष । एते घटादयोऽपि । आद्यावेवेत्यपरे ॥ छिदि परिदेवने ॥ ( इ्िन्दतीत्यादि ) । अस्यानुदात्तेत्सु पठितस्येह पाठः परस्मैपद स्वरितेत्सु पाठः क्रियारूफल्य कतृगामित्मेऽपि परस्मैपदं यथा स्यात्‌ ॥ ७३ ॥ | खन्ध शुद्धौ ॥ ८ श॒न्धति । शुन्ध । उन्धितेत्यादि ) । आशीर कित्वात्‌ “अनि- -दिताम्‌"' इति उपधारोपे ध्यात्‌ । तथा यक्यडोरपि (ख्यते, शोश्युध्यत इति ) । यङ्लकि ` ड़ तित्सिपोहेल्ड्यादिलोपे संयोगान्तलोपे च प्रत्ययलक्षणेन रघुपधगुणो न भवति, संयो- ` गान्तरोपस्य पूरवेत्रासिद्धत्वात्‌ । ( खुधितः । छधितवान्‌ । शुधित्वा ) । “उदुपधात्‌ इति ` निष्ठायाः कित्वविकल्पो न भवति “सन्निपातलक्षणो विधिरनिभित्तं तद्विधातल्यः इति । अत्र कि््वसन्निपातनिमित्तमुदुपधत्वं यदिदं कित्वा श्रये नखोपे भवति । धान्तप्रकरणमपहाय -संयोगान्तप्रकरणानुरोधेनायमिह निर्दिष्टः । अथं शौचकर्मणि थुजादौ । शुधि शच इति दिवा-

न्ध ] । भ्रथमराण॒ः । ५५

ढौ । अनुषड्ो नेह ॥ अन्तादय उदात्ता उदात्तेतो गताः ॥ ७४ ॥ प्रथमं माङ्लिकमेधति पच्त्वा मातृकापाटक्रमेण कवगींयान्तानाह ॥ | श्लोक सेचने ॥ तारुव्यादिः ! दन्त्यादिरिति धनपालकाश्यपौ । अत एव षोपदेशलक्षणे सपि सृजिस्तृस्त्या सीकरसेक्ृखवजेमिति पेव्तुः । पुरषकारस्त्वत्र ष्यति परति यदाह सीक इत्या- यां इति धनपारः । तत्र चायं पक्षः शीकर इति प्रयोगाननुगुणः । योऽपि षोप्देशलक्षणे सीक्र- पाटः सोऽप्येवं प्रत्युक्त इति । ८ शीकते । शिशीके । शीकिंता । . शीकिष्यते । श्ीकताम्‌ 1 अद्यीकत । शीकेत ' आरिषि । शीकिषीष्ट । अशीकिष्ट । अश्ीकिष्यत) । कमेणि (शीक्य- ते) इत्यादि । ८ शिशीकिषते । शेशीक्यते । शेरीकीति । शेरीक्तिः, इति । लुडि अशेशीकी - त्‌. ) हल्ङ्यादिलोपः । अशेक्री्‌ स्यातेत्यत्र “स्कोस्‌, इति, रोपो न भवति । निमित्तनिमि- त्तिनोभिन्नपद्स्य सत्वात्‌ । ` उक्त चेवं “परेश्च घा ङयोः”? इत्यत्र कैयटे । पदस्येत्यधिकारात्‌ प्र- त्यासत्तिन्यायाश्रयणादेकपदस्थयोनिमित्तनिमित्तिनोग्र॑हणमिति । ८ शीकयति । अरिशीकत्‌ । क्ीका ) । "गुरोश्च हरः" इत्यकारः । (शीकायते ) । [ तत्करोत्यथंऽटाट्रार्ीकाकोपोटासो- ाप्लष्टाग्रहणं कततेव्यम्‌ ] इति क्यङ्‌ । भयमपि पाटस्तारव्यादित्वे प्रमाणम्‌ । अयं क्यङ्‌ «त. त्करोति'" इति णिचोपवाद्‌ इत्येके, सोपीष्यत इति न्यासादो । कान्तत्वादस्मात्‌ क्रिप्‌ नोदा- इन्तेव्यः, स्थितं चेवं “परेश्च हु योः,” इत्यत्र भाष्यकेयटयोः, तथा “स्कोः संयोगाद्योः, इत्यत्र चत्तितव्याख्यानेष्वपि ।.मषेणार्थायं युजादो ॥ ७१ ॥ . =. , ¦ .: . | लोक दर्शने ॥ ८ कोकते । रोकः ) । भाषार्थायं चुरादौ ॥ ५७६ ॥ श्छोक्र संघाते ॥ ८ शछोकते ) । संघातो ग्रन्थः, स चेदं पस्यमानव्यापार इति स्वाम्या- दयः ।. काश््यपादयस्तु भन्थितृव्यापार इति मथ्नातिवत्सकमैक इति, इरोकरैरुपस्तोति, उपकलोकयति । .“सत्यापपाशरूपवीणातूरुररोकसेनाखोमत्वचवमेवणैचूणैचुरादिभ्यो णिच्‌» ` इति णिच्‌ ॥ ७७॥ . . . ¦ ४] 217 । {46 11, देक श्रे शब्दोत्साहयोः ॥ शब्दोत्साह इति केचित्‌ । यदाह काश्यपः ८ द्रेकते.) शाब्दे- नोत्साहं करोतीति । उत्साहो ब्रद्धिरिति चन्द्रः । ओदधत्यमिति स्वामी ! ८ देके । दिदरेके । दे कितेत्यादि । द्रेकणः ) । “रषाभ्याम्‌”, इति णः । एवं प्रकत इत्यादि ॥७९॥ ` ` रेक शङ्कायाम्‌ ॥ आङ्‌ पूरैः संशये । आरेकं संशयं प्राहुरिति वचनात्‌ । रेकत इत्यादि॥८०॥ वेक खक सकि अकि श्छकिं गत्यर्थाः ॥ अन्त्यो तारव्यादी; अन्ये दन्त्यादयः । ८ से- ५ 0 सेकते । ७८८०५ । खङते व ॥ । श्रते । शश्र । श्र भि ल 1 । इते । शरक । इलङ्किता ) । इत्यादि । अत्र मेत्रेयः । तृतीयं शरक इति ताल- व्यादिमेकारोपधं पटति ॥ अत्र क चित्सीक्र इति दन्त्यादिरपरोपि धातुः पट्यते, तदना्षेम्‌ । स्तृखजिख पिखुस्त्यासेकृखजमिति षोपदेशपयुदासे भाष्याद्विष्वपाटात्‌। अत्र क्षीरस्वामी । अन्न दन्त्यादेः स्थाने ताख्ब्यादि पटित्वाऽथेभेदात्पुनः पठ इत्युक्तवा षेक् इत्यन्ये विकल्पेन पोपदेशं कार्यां पेडुरिति ॥ ८२ ॥ , = शकि शङ्कायाम्‌ ॥ ( शङ्ते । शङ । शङ्कितेत्यादि । शिशङ्किषते । शाशङ्धीति । शाशङकिक्ति । रुडि ईडभावे अशागान्‌ । शङ्कुः ) । “खर्राङ्कयीयुनीलङ्कालगु" इत्युप्रत्ययान्तो निपातितः । ८ शङ्का ) । बाहुलकादुख्च्‌ । शक्ल शक्ताविति स्वादौ । राकविभाषितो मर्षण इति दिवादौ ॥ ८६ ॥ . . | 5५ ०) 0 | अकिं लक्षणे ॥ ( अडते । आनङ्के । अङ्कितेतत्यादि । अञ्चिकिषते ) ¦ । अनुस्वारपरस- वर्णयोः पूर्वत्रा सिद्धत्वात्‌ । “नन्द्राः” इति निषेधात्‌ ककारादिष्धिरुच्यते । न च [पूर्वन्रासिद्धी - -यमद्विर्वचन]इति असिद्धत्वनिषेधः । “नन्द्राः” इत्यस्य निषेधरूपत्वादित्यतन्तौ स्थापितम्‌ः। ` आहुूचात्र स्वामिकाश्यपादयोपि, ^ नन्द्रा” इति निषेधात्‌ कादेदटिवैचनम्‌ । ८ प्राङ्नम्‌ ) । “्रत्यचः” इतिः णत्वस्य *+इजादेः सनुमः । हखन्ताद्धातोः सनुमो यदि भवति तहि इजादेरे-

१६ धालुदृत्तो-- पन

वेति नियमादभावः ८ अङ्कुरः )। ^मन्दिवाशिमथिचतिचङ्यङ्किम्य उरच्‌” इत्युरच्‌ । अक्रि , कुटिलायां गृतावित्यग्रे । अङ्कः रक्षण इति चुरादौ ॥ ८५ ॥ ॥ । वक्रि कोटिल्ये ॥ ( वङ्खत । व्क । ब्तेत्यादि । प्रवङ्नम्‌ ) । पूर्ववदणत्वम्‌ ।( वधिः) “वङ्यादयश्चः इति किन्नन्तो निपातितः । अयं गत्यथेः पिष्यते ॥ ८६ ॥ मकि मण्डने ॥ ( मङ्कते ) इत्यादि ।_ ( प्रमङ्कनम्‌ ) ` । अद्िवदणत्वम्‌ । ८ मडनः ) । “धमण्डाथेम्यर्चः, इति युच्‌ । कमेकततेरि “ भूषाकमे" इति यक्चिणोनिषेधाद्‌ ( मन्ते कन्या स्वयमेव, अमङ्किषट कन्या स्वयमेवेति ) शप्‌सिचोनिषेधाद्‌ (मङकन्ते कन्या स्वयमेव, अ- मङ्कि कन्या स्वयमेवेति .) शप्‌सिचो भवतः मङ्कि । इन्नितीन्‌ ॥ ८९ ॥ । | | कक रोल्ये ॥ रोल्यं गर्वश्चापल्यं च । ८ ककते । चकके । ककितेत्यादि । काकः, ) घन. । बाहुख्कात्कतेरि, गत्यथ, पठिष्यते तस्माद्वा घन्‌ ॥९०॥ । कक वृक आदाने । ( कोकते । चुकुके । कोकितेत्यादि । चुुकिंषते । चुकोकिषते । ककित्वा । कोकित्वा ) । “खो व्युपाधावः” इतिकित्त्वविकसर्पः । ( ऊुकितमनेन, कोकिंत- मनेन । प्रककिंतः । प्रकाकितः । प्रकुकितवान्‌ । प्रकोकितवान्‌ ) । “उदुपधात्‌ इति किन्व- विकल्पः । ८ प्रकोकनम्‌ । प्रकोकणम्‌ ) ॥ क*हलक्चेज्पधात्‌ * हरादेरिजुपधात्परो यः क्त्‌ तत्स्थस्य नकारस्य उपसरगैस्थान्निमित्तात्परस्य वा ण इति णत्वविकल्पः । “क्रुत्यचः» इत्य स्यापवादः । ८ कोकः ) । देवसेवमेषादयः पचादिषु द्रव्या इत्यादिशब्दस्य प्रकारार्थत्वादिः- दुपधात्कं बाधित्वा ऽच्‌ प्रत्ययः । (कोकरिरः ) । “सङ्किल्यनिमहिब(१)डिभडिभण्डिराण्डि- पिण्डितुण्डिकुकिंभूम्य इच्‌” इति इर्च्‌ । ( कोकिला ) । जातिलक्षणडाषं बाधित्वा ऽजा- दित्वाट्‌ यप्‌ । वृक । ( वकते । वल्के । वकितेत्यादि । विवकिषते । वरीवृकयते ) 1 शरीगरु- पधस्य च ॥ ऋत्वतोभ्यासस्य रीगिति रीगागमः, (वरीवृकांचक्रे) इत्यादावल्लोपल्य स्था- ` निवत्त्वात्‌ “न धातुलोपः” इति वा र्गभावः ८ व्वक्ति । वरिवक्ति । . वरीवक्ति ॥ व्रैकीति । वशिवकीति । वरीघृकोति ।) *रप्रिको च लुकि+ इति करत्वतोभ्यासस्य रुप्रिको चकाराद्रीक्‌ । १ “नाभ्यस्तस्याचि पितिः इत्यगुणत्वम्‌ । एवं ववृ क्त इत्यादि । ववेकां चकारत्यादो यङ्लकोऽनेमित्तकत्वात्‌ “न धातुरोपः" इति गुणनिषेधाभावः । ( अववृ कीत्‌.। अववैके स्थातेत्यत्र) “स्कोः” इति कोपो भिन्नपदत्वान्नेति सीकताङक्तम्‌ । लङि साकधातुकाश्चये गुणे “नाभ्यस्तस्यः, इति निषिद्धेपि सिजाश्रयो भवत्येव प्रत्ययरुक्षणेन, ८ अवर्वकीत्‌ । अवर्बकि्टामित्यादि ) । इटन्तरश्षणा वृद्धिः “नेटिः।इति निषिध्यते । ( वकंयति । अव वकैत्‌ । अवीवृकत्‌ ) *उरेत्‌+ ॥ चङ्परे णाढुपधाया ऋकारस्य वा ऋकार इत्यकारः । इरा - रामपवादः । वृकः । इगुपधलक्षणः कः । गविशेष आयुघजीविसंघविशेषश्च । तत्र द्वितीयार्था- भिधायिनो “न्रकाट्टेण्यण्‌” इति स्वां टेण्यणि वकिण्यः।*न्यादयस्तद्राजाः# । ^पूगाज्ज्यो श्रामणीपूर्वात्‌ इत्यारभ्यापादपरिसमाषेवकष्यमाणाः प्रत्ययास्तद्राजसंज्ञा इति टेण्यस्य तद्रा- जत्वे “तद्राजस्य बहुषु तेर वास्न्रियाम्‌” इति लुकि बहुषु वरकाः । तेनैवेति वचनाद्यदि बहुत्वं तद्राजक्तमेवेत्यवगतेवकिंण्यमतिक्रान्ता अतिवाकेण्या इत्यादावर्थान्तरङृते बहुत्वे ग्‌ न भवति । तथा । अश्चियामितिवचनात्‌ शयां रित्वात्‌ डीवि हरस्तद्धितस्य । इर उत्तरस्य तद्धितथकारस्य रोपो भवतीति परत इति “आदेः परस्य” इति यकारलोपे च इत्यकारलोपे ८ वार्ेणी । वाकेण्यो । वाकेण्य ) इति भवति । वकरस्तरुणः पञ्यः । बाहः रकाद्रच्‌ ॥ ९२ ॥ | चक वृक्षौ प्रतिघाते चेति धनपारमेत्रेयादयः । चक तृक्चावित्येव क्षीरस्वामिशाकटा- ` यनौ । ८ चकते । चेके । चकितेत्यादि । चकोरः ) । “कयिचकिम्यामोरच्‌” इत्योरच्‌ । अथं `

( १) दडीतिः पश्चपादीवृत्तो नास्ति ।

ककि ] भ्रथमगणः । ५७

धटदावपि ॥ ९३ ॥ 1.1.11 ककि वकि शवकि रकि टौ त्रो ष्वष्क वस्क मस्क टिक टीक्क रषि र्षि गत्यर्थाः ॥ ८ कङते । चकडके । कड्कितेत्यादि । वङ्कते । ववङके । वङ्कितेत्यादि प्रवद्ुनम्‌ । प्राङुनम्‌ ) । “@रत्यचः'' इति णत्वम्‌ “इजादेः सनुमः? इति नियमान्न भवति । ( कडतम्‌ ) । बाहुलका- दतच्‌ । कुत एव कडतिका । सं्ञायां कनि टापि “प्रत्ययस्थात्‌, इतीत्वम्‌ । ( उव॒डुते | शश्वद । इवङ्किता । ब्रहते । तत्रह । त्रङ्किता ॥ ढौकते । इढोके । ढोकिता ॥ ्रोकते । तोके । त्रोकिंता । ष्वरष्कते । ष्वष्किता ) । [ सुन्धातुष्िवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः ] इति सत्वनिषेधः । ( वस्कते । ववस्के । वस्किता । सस्कते । ममस्के । मस्किता टेकते । टिके! टेकिता । “असंयोगाद्िद्‌ कित्‌" इति क्नत्वान्न गुणः । ( टीकते । टिदीके । ीकिता । रहते । ररह रङ्किता । र्ते । लङ्क । रष्कितेत्यादि ) ढौकतित्रोकत्योयैङ्ल- कोरभ्यासस्य हस्ते युणः । न च हस्वस्य “दीर्घोकितः', इत्यनेन बाधः । 'अभ्यासविकारेष्व- पवादा नोत्सर्गान्‌ विधीन्‌ बाधन्त, इति तत्रा कित इत्यनेन ज्ञापितत्वात्‌ । अस्ति च दीधेस्य दीधेत्वे प्रयोजनं स्वस्वनिन्रत्तिः । कृते तु हस्वे तस्य दीं उकारो न भवति, “गुणो यङ्लकोः” इत्यस्य निर्विषयत्वप्रसङ्धात्‌ । ढौकतित्रोकतिटेकतिीकतीनादि्त्वाण्णो चङ्युपधाया हस्वा- भावः । ( अडढौकत्‌ । अतुन्नौकत्‌ । अष्टिकत्‌ । अच्टीकदित्याह ) । रघु । “लङ्किघंद्योने- लोपश्च इत्युप्रत्ययनलोपौ । ८ रुधिमा ) । भप्रथ्वादिभ्य इमनिज्वा इति भावक्मणोरि- सनिव्‌ । इतीष्टेमेयस्सु रोपः । वाग्रहणात्‌ *इगन्ताच्च रघुपूर्वात्‌+* इति अणि खाघव- मिति, लघुपूर्वान्तादिति सूत्राथैः । रघुः । “बालमूलरध्वङ्गरीनां वा रो रत्वमापद्यतेः, इति पक्षे ककारस्य रेफः । शवङ्तिः संमतायां दन्त्यादिः पठ्यते । अनर दण्डके तिङ्क तीह इति कर चित्पष्येते, तदपि तिकः प्रतीक इति दशेनाद्‌ ग्राह्यमेव, इगुपधरक्षणकान्तो । तिकस्यापत्य, ( तैकायनिः ) । “तिकादिभ्यः पिज.» इति फिज. । फस्यायनादेशः । तैकायनयश्च कैतवायनयश्च कितकितवाः । #तिककिंतवादिभ्यो दन्द इति न्द्रे बहुषु फिजो लक्‌ । रुधि भोजननिदृत्तौ चेति स्वाम्यादय । रवि शोषण इत्यग्रे । भाषार्थोयं चुरादौ ॥ १०६ ॥ अधि वधि मधि गत्याक्षेपे ॥ आक्षेपो निन्दा, गतो गमनारम्भे चेति स्वामी । ( अङ्कते । गने । अङ्कितेत्यादि । अन्जिधिषते ) । “नन्द्राः इति नवजं द्विरूच्यते । अभ्यासस्य चत्वेन षकारे जश्‌ बे जकारः ! ( अङ्कयति । आङ्धिघत्‌ । वक्‌ङते । महते ) । इत्यादि । प्रा- इनमित्यादौ “इजादेः सनुम” इति नियमा दणत्वम्‌ । मधि कैतते च ॥ १०९ ॥ ॑ राघर खघ सामथ्ये ॥ (राघते । रराघे । राधितेत्यादि । रिराधिषते । राराध्यते । रारा- घीति । राराग्धि ) कुडि । आराराक्‌ । राघयति । अरराघत्‌ । ) खदित्त्वादुपधाहस्वनिषेधः । एव्रमितरयोरपिं ८ उल्लाघः ) “अनुपर्गात्फुलक्षीवकृशोल्ाघाः? इति क्ते उडभावस्तोपश्च निपात्यते । उह्छाेतिवचनाद्‌ अनुपखष्टाच्च ( राधितः प्रखाधित ) इति भवति । द्राघ्‌ आ- यामे च । आयामो देध्यक्रियेति कौशिकः । कदर्थनमिति स्वामी । घाधर इति तवर्मचतुर्थादि- मपि के चित्पटन्ति ॥ ११९ ॥ श्ाध कत्थने ॥ कत्थनं श्लाधनम्‌ (देवदत्ताय शलाघते ।) देवदत्त स्तुर्वेस्तमेव्र बोधयितु- मिच्छतीत्यथः । *छाघहङ्स्थादापां सीप्ल्यमानः* । शछाध्यादीनां प्रयोगे जतीप्स्यमानो ज्ञाप- यितुमिष्यमाणः संप्रदानमिति देवदनत्ताचतुर्थ, के चिदाहुः । आत्मानं परं वा स्तुवन्‌ तां स्त॒ति बोधयितुमिच्छतीत्यथै इति। तथा च भट्टि, शछाघमानः परखीभ्यस्तत्रागाद्राक्षसेश्वर इति । देव- दन्तं श्छाघत इति क्षीप्स्यमानत्वाविवक्षायां क्मैत्वम्‌ ॥ शीकादय उदात्ता अनुदात्तेतो गताः११२ अथ परस्मेपदिन आह- | फक्क नीचैर्गतो ॥ इलः दिध्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । नीचे्भतिर्मन्दगमनममद्वयवहारो केति स्वामी ( फक्कति । पफक्क । फकिकिता ! फएक्िकिष्यति फक्कतु । अफक्कत्‌ । एकत्‌ ।

५८ धातुवृत्तो-- [ फक

आशिषि फक्यात्‌ । अफक्कीत्‌ । अफक्किष्यत्‌। कर्मादौ फकथत इत्यादि 1 पिफक्िषति । पाफवक्यते पाफकीति । पाफक्ति । फक्यति । अपफक्कत्‌ ॥ ११३ ॥ |

तक हसने ॥ ८ तकति । तताक । तेकतुः । तकिता । अतकीत्‌। अताकीद्‌ ) इत्यादि । अतो हलादे इति वा बरद्धिः । ८ व्यतितकन्ति ) [ प्रतिषेधे हसादीनाम्‌ ] इति तङनिषेधः । ( तक्यम्‌ ) । ““तकिंशसि" इति यत्‌ ॥ ११४ ॥ |

तकि कृच्छ्रजीवने ॥ ( तङ्ति ¦ तत्क । तङ्कितेत्यादि । यङ्लुकि लड़ ईडभावे अता- तनू ) । अस्यानन्तरं मत्रेयः खक गताविति पटित्वा शोकति, शुकः, शकर इत्युदाजहार, अ~ ` स्मिन्हि सति छकवल्कोल्का इति शुभे: कनि भरोपे शकशाब्दनिपातनमनधेकं स्यात्‌, इगु पधलक्षणेन कप्रत्ययेनेवे सिद्धत्वात्‌, तथा डकेरग्विधानेनापि छक्रशब्दे सिद्धे कजेन्द्रादौ छचेनिपातनमनर्थकं स्यादित्यस्य पाठोऽनाषं इव प्रतीयते ॥ ११९॥ `

बुक्के भषणे ॥ भषणमिह श्चरवः । ८ उुक्कति । बुबुक्क । बुक््कितेत्यादि ) । अयं चुरादावपि ॥ ११६ ॥

कख हसने । ८ कखति । चकाख । कखितेत्यादि । अकखीत्‌ । अकाखीत्‌ ) । “अतो ह- ..

रादेः इति वा वृद्धिः ॥ ११७ ॥ | ओख राख राख द्राख ध्राख रोषणार्मथंयोः । ( ओखति । ओखां चकार । ओखिते त्यादि । ओचिखिषति । ओखयति । ८ मा भवानोचिखत्‌ ) । “"द्विकचनेचि"इति णिलोपस्य स्थानि्त्वात्‌ खिशब्दस्य द्वितीयस्येकाचो द्विवेचनसूद्वित्वान्नोपधाहस्वः । इदमेव अरदितत्वं ज्ञापकमन्तरङ्ाद पि द्विकेचनात्पूवेमुपधाहस्वत्वं भवतीत्यस्य । अस्य च प्रयोजनं मा मवा निदिधदिति सिद्धि रित्येधताबुक्तम्‌ । (प्रोखति) । *एडि पररूपम्‌ । अवर्णान्तादुपसरगादेङ परे पूठेपरयोः पररूपमिति पररूपत्वम्‌ । ८ राखति । अरराखत्‌ । राखति । द्राखति । धा- खतीत्यादि ) ॥ १२२ ॥ |

शाख इखाख व्या्षौ ॥ ( शाखति । इलाखतीत्यादि । शाखा ) । “गुरोश्च इत्यकारः । शाखेव शाख्यम्‌ । “शाखादिभ्यो यः" इति इवाथं यः । ८ प्रतिशाखं भवं प्रातिशाख्यम्‌ । ). "अव्ययीभावाच्च", इति भवां ण्यः । शाखा अस्य सन्तीति, शाखी । '्रीद्यादिभ्यश्च,, इति इनिः । विशिष्टा शाखा विशाखा । सा प्रयोजनं प्रयोजिका यस्य वेशाखो मन्थः । ^“विंशा- खाषाढादण्मन्थदण्डयोः? इति प्रयोजने णप्रत्ययः । विशाखेति नक्षत्रं तत्र जातः । “सन्धि बेखाद्यतुनक्षत्रेभ्योण्‌” इत्यण । तस्य “श्रविष्ठाफल्गुनी? इत्यादिना लकि “लुक्‌ तद्धितल्कि"” इति सखीप्रत्यस्य लुकि विशाखो माणवकः ॥ १२४ ॥

` उख उखि वख वखि मख मखि णख णखिं रख रखि ख्ख खि इख इखि श्खि वर्ग

रगिखुगि अगिवगिमगि तमि त्वगि ्रगि इटगि इगि रिगि लिगि गत्यर्थाः ॥ द्वितीय न्ताः पञ्चदश, तृतीयान्ताखयोदश ॥ ( ओखति । प्रोखति ) "एङि पररूपम्‌, । ८ उवोख । ऊखतुः । उवोखिथ । उवोख ) । गुणविषये *अभ्यासस्यासव्णे* इति अभ्या | योरसवणेऽचि परत इयङ्वडा वित्युवङ्‌ । छिटि पिद्रचनेषु गणः, गुरुमानयं धातुरिति तेषां स्थानिवत्वेन खिटृत्वाद्‌ आम्‌ प्राक्षः । सन्निपातपरिभाषया निवत्तेते। आमि गुणनिमित्त- प्रत्ययस्य “आमः, इति लक्‌ स्यात्‌। उखतुरित्यादौ सवणेदीधस्यान्तवत्त्वेनाभ्यासत्वाद्‌ हस्वो न भवति, अभ्यासमात्राश्रयत्वेनान्तरङ्धेस्मिन्‌ पूरवेपराश्रयत्य बहिरङ्गस्य सवर्णदी- घेस्य असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङध' इत्यसिद्धत्वात्‌। ओखितेत्यादि । लुङि “नेटि इति बृदधे निषेधे ल्घूपधगुणेन मा भवानोखीदिति भवति । ( ओचिखिषति ) रघुपधयुणे कृते द्वितीय स्येकाचो द्विवेचनम्‌ । ( ओखयति मा भवानुचिखत्‌ ) । द्विवचनात्‌ पूैमेवोपधाहस्वत्वमिति ज्ञापितम्‌ । ( ओखित्वा ) “न क्त्वा सेद्‌” इति अकित्त्वाद्गुणः। भावादिकर्मणोनिष्ठायाम्‌ । “उदुपधात्‌ इति किंत्घविकल्यनादुखितमनेन, ओखितमनेनेत्यादि नेयम्‌ । उखो मुनिः + `

: उख 1 श्रथमगणः । ५९

इगुपधत्वात्कः । उखेन प्रोक्त ओखीयः शोकः । ^तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखाच्छण्‌? इति तृतीयान्तात्‌ प्रोक्तां छण्‌, णित्वाद्वृद्धिः । यदा तु प्रोक्तं छन्दो ब्राह्मणं वा तदा “छन्दो्रा- णानि च तद्विषयाणि? इति नियमाद्‌ अध्येतृषेदितप्रत्ययविषयमेव, तेन “तदधीते तद्वेद” इति ओखीयराग्दाद्‌ द्वितीयान्ताद्‌ अध्येतृवेदित्रोरण, तस्य “्रोक्तप्रल्ययाच्छणः परत्वेन लकि ओखीयो माणवकः । ओखीया ब्राह्मणीत्यत्र प्रत्ययरश्चणेनाणन्तत्वाद्‌ ^रिड्ढान्‌” इति न ङीब्‌ भवति, अत इत्यनुवरत्याणोऽकारस्य च विशेषणविशेष्यत्वाद्‌ “वणाँश्रये नास्ति प्रयल- क्षणम्‌! इति प्रत्ययलक्षणनिषेधात्‌ । ८ उखायां संस्छृतमुख्यम्‌ ) । श्शुरोखाद्यत्‌+ इति स्त म्यन्तात्संस्क्रतमित्यथं यत्‌ । प्रोखणम्‌ । “कृत्यचः” इति णत्वम्‌ । ( उद्भति । उद्भुचकार । उद्धता । उच्चिखिषति । उङ्कयति । ओच्चिखदित्यादि ) प्रोह्कणम्‌ । “इजादेः सनुमः, इति णत्वम्‌ । ८ वखति । ववाख । वखितेत्यादि, ववखतुरित्यादौ किति छिरि वकारादित्वादेत्वा- भ्यासलोपौ न । लुडि “अतो हरादेः» इति वा ब्रृद्धिः । ( अवाखीदिति >) एवं परेषामनिदि- ताम्‌ । ८ वह्कयति । प्रवह्कुनम्‌ ) । “इजादेः” इति नियमादणत्वम्‌ । ( मखति । ममाख । मखितेत्यादि । मङ्कति । नखति । नह्ति ) । मूधैन्यादेरपदेश “उपसर्गात्‌ इति णत्वेन प्रणखतीत्याद्यपि यथा स्यादिति (रखति । रहति । प्ररह्णम्‌ ) । “रषाभ्याम्‌”, इति णत्वम्‌ । इजादेरिति नियमं उपसरगात्छरत्यच इति प्राक्चस्येव । ( रुखति । ङ्कुति । एखति । इयेख । एखितेत्यादि । ओखतिवत्‌। (इद्कति । इ्भनं चकार । $खति । ईखां चकार) । यद्यपि मेत्रेयेणा- दितश्लय इदिित उखिवखिमखयः । मूर्धं न्यादिमैखिरनिदित, इखिश्च न पव्यते, तथापि इतराने- कन्यारूयातृणां प्रामाण्यादस्माभिः पठित । अत्र चन्द्रो सुखिमपि पपाठ । संमतायां तु त्रख ्रखि शिखि इति त्रयः पय्यन्ते। ्रविडास्तु रिखमपि पठन्ति, एवमेकोनविरातिः खान्ताः । वल्गति रङ्ति ) रङ्गन्त्यस्मिन्‌ प्रेक्षकाणां मनांसीति, रङ्धः । “हरश्च, इति संज्ञायामधिक- रणे धन्‌ । रज्वा घो द्ष्ट्यः (लङ्कति । विरुगितः) अनिदितां नलोपे [ रद्गिकम्पोरूपतापदा- रीरविकारयोरुपसंख्यानम्‌ ] इति नरोपः उपतापादन्यत्रावयवीत्यज्गम्‌ । रङ्गवद्‌. घज्‌ । अङ्धि रगतौ विपरीतलक्षणया प्रवर्तते, दशं इत्यत्र हशिवत्‌ । न इश्यतेऽस्मिन्‌ चन्द्र इति हि दनै- क््दो धूत्ैस्वामिना व्युत्पादितः । कल्याणान्यङ्कन्यस्याः सन्तीति अङ्गना । “अङ्गात्‌ क- ल्याणे इति पामादिपागान्मत्वर्थायो नः, विशिष्टं विहीने वा ऽङ्मस्येति ज्यङ्कः, तस्यापत्यं व्याद्धिः “अत इन्‌” ^स्वागतादिनां च” इति बृद्धिप्रतिषेधेजागमयोनिबेधः । एवै स्वाङ्खि- रित्यत्रापिं सवांड़ व्याप्नोतीति सवांङ्ीणः खायुः, *तत्सवेदेः पथ्यङ्कमेपत्रपात्रं व्याप्नोति इति सर्वादेः पथ्या्न्ताद्‌ द्वितीयान्ताव्याप्रोतीत्यथं खः । अग्निः । “आर्गानेनैरोपश्च", इतिं निप्रत्ययो नलोपश्च । अभ्िदेवता अस्य, आभ्नेयं हविः । [सर्वत्र अ्चिकलिर्यां ठक्‌ प्रत्ययः] सर्वत्रेति वचनादर्थान्तरेप्ययमेव । ८ अभ्रीषोमौ अस्रीवरुणो ) । “दशनः सोमवरुणयोः” इति देवताद्रन्द्ररक्षगणस्यानङोपवाद्‌ ईकारः । अभ्रीवरणो देवता अस्याभचिवारुणम्‌ । “^देवताद्रन्द्रे चः? इत्युभयपदन्रद्धिः “इद्ब्रद्धो" इति बृद्धिमत्युत्तरपदे अभ्रे रकार रत्वापवादः । अश्नायी । भवृषा- कुप्यञ्चङ्गसितकुसिदानासु दात्त इति पुंयोगे डीष्युदात्तरेकारान्तादेशे आयादेशः । . आभ्रायी देवता अस्य आभ्नेयम्‌ । लिङ्कविश्िष्परिभाषया [ सवेत्रा्चिकलिभ्यां ठक्‌] इति ठकि [ भ- स्याढे तद्धिते] इति पैवद्धावपयुंदासे खीभ्यो ठको ग्रहणमिति केयटादावुक्तत्वात्पुवद्धावः । अभिमिनूदधइत्यभिमिन्‌दधः । [ आष्रागन्येरिनुद्धे मुम्बक्तव्य] इति सुम्‌ ॥ अयम्‌। ““रुढेन्द्रा” इति निपातनाद्रकि नरोपः । अये भवयमिम्‌ ।। “अग्रादिपश्वाडिमीच्‌ इति डिमच्‌ । ८ अ- द्गारः ) “अगिमगिनन्दिभ्य आरन्‌” इत्यारन्‌ । (अङ्गुः ) । “रुतञ्जी? इत्यादिना उलि- प्रत्ययः ( अङ्कुरः ) । ^घालमूलः, इत्यादिना पक्षे रः । पञ्चाङ्रयः प्रमाणमस्य पञ्चाङ्गः ॥ .#तद्धितार्थात्तरप दसमाहारे च* तद्धिताथं विषयभूते उत्तरपदे परतः समाहारे चाभिधेये दिक्सं- ख्ये समानाधिकरणेन सम समस्येते इति प्रमाणे तद्धिता विषयभूते समासः ॥ “सङ्कयापूर्वा

६० धातुच्रत्तो- [ उ

दिग" इति द्विगुत्ये “द्विगुश्च” इति तत्पुरुषश्चा्थात्तत्र #प्रमाणे दचसज्‌दघतन्‌मात्रचः* इति प्रमाणोपाधिकादस्मात्प्रमाणि मात्रच्‌, तस्य “"द्विगोलेड नित्यम्‌ इति लुकि “तत्पुरुषस्या- इलः सद्भ्ाञ्य। देः” इत्यचि “यस्येति चः इतीकाररोषः । अत्यङ्गलम्‌ । [अत्यादयः कान्ता- ` दथ ] इति तपुरूषः, अन्ययादित्वादिच्‌ । शोभनाङ्कलिः स्वङ्कुलिः । *न पूजनात्‌+ । यान्‌ श- ब्दायुपादाय समासान्तो विधीयते ते यदा पूजावचनात्परे भवन्ति तदा समासान्तो नेत्य- त्राचोभावः । (कुत्विताङ्ककिः किमङ्कुकिः) । #कि क्षेपे । क्षपे यः किं शब्दः स समानाधिक- रणेन सुबन्तेन समर्थन समस्यत इति तत्पुरुषः । *किमः क्षेपे* इति क्षेपवचनादस्मात्परस्य स- माान्तनिषेधाद्‌ अच्न भवति । (माङ्कुलिः, अनङ्ककिः)। यत्र *ननस्तत्पुरुषात इति समा- सान्तनिषेधः । नजः परे ये वक्ष्यमाणा ऋगादयरूतदन्तात्तत्पुषचिति सूत्राथेः । पञ्चाङ्गुलितसि- टा अवयवा अस्य पञ्चाङ्खर एरण्डः । धान्यादीनां विक्षेपदारे च पन्चाङ्गुर्माहुः । *अङ्गु- लेदर इति बह्ब्रीहौ षच्‌ (अङगुटीयकम्‌ ) संज्ञायां कन्‌ । “जिह्वामूलाङगुलेच्छः” इति स्च- म्यन्ताद्धवाथं छः । ( वङ्यीति वङ्गाः जनपदः ) । अङ्खवद्युत्पत्तिः । ( मङ्गकम्‌ ) । “मद्धेर- लच्‌», इत्यलच्‌ । तङ्गति । अङ्गति । शखङ्गति । इङ्गति । रिङ़ति । खिड़ति ) । लिगि चि- त्रीकरण इति चुरादौ च ।

त्वगि कम्पने च ८ त्वङ्कति ) ॥ १९३ ॥ युगि ऊगि रुगि वजेने ॥ ८ युङ्खति । जङ्गतीत्यादि ) ॥ १५६ ॥ घघ हसने ॥ ( धवति । जघाथ । घधितेत्यादि ) ॥ १९७ ॥

मधि मण्डने ॥ ( मङ्घति । । मते कन्या स्वयमेव । अमहट कन्या स्वयमेव, भूषाक- मैत्वाद्‌ यक्चिणौ । मद्कनः । “छुडमण्डा्थभ्यश्च", इति युच्‌ ॥ १९८ ॥ शिधि आघाणे ॥ ८ शि्कति ) । शिङ्कानको रोगविशेषः । “"लरिधिधाभ्यशचः, इत्यादिः

नानद्दर प्रत्ययः ॥ फक्रादय उदात्त उदात्ततः ॥ १९९ ॥

अथ कमप्रा्चाश्चवर्गान्तानात्मनेपदिन आह ॥

वर्च दीक्षौ ॥ एतदादय शजन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ८ वर्ते ॥ वव । वधिता । व- चिष्यते । व्च॑ताम्‌ ॥ अवर्बत । चंत ) । आशिषि ( वविषीष्ट । अवचिष्ट । अवशिष्यत । भावे वच्यैते ) इत्यादि । (विवेचिषते । वावच्यैते । वावक्षीति ॥ वावंक्ति ॥ अवावचींत्‌ ।

वाव ) । “रात्सस्य, इति नियमान्न संयोगान्तरोपः ॥ अवावकं स्थातेत्यादौ कत्वस्या- सिद्धत्वात्सकोः इति करोपो न॒ भवति, यद्वा तत्र निमित्तनिमित्तिनोः समानपदस्थत्व एव सलोप इतीह नैव प्रसङ्धः । ८ वचैयति । अवैत्‌ ) । वचैः दीसिः पुरीषं च ॥ “असुन्‌” इत्य- ` सुन्‌ । वर्चस्कः पुरीषम्‌ । संायां कन्‌, “सोपदादोः, इति विसजेनीयस्य सत्वं, “ङप्वोः ॥ ` इत्यस्यापवादः । ब्रह्मवर्चसम्‌ । हस्तिवचैसम्‌ । “बह्महस्तिभ्यां वचसः” इत्यच्‌ समासान्तः । ( पल्यवर्च॑सम्‌ । राजवचसम्‌ ) । [ पल्यराजभ्याञ्च ] इत्यच्‌ । ब्रह्मवचेसनिभमित्तं संयोग उ- त्पातो वा ब्रह्मवर्चस्यम्‌ ॥ [ तस्य निमित्तप्रकरणे ब्रह्मकचेसादुपसह्थानम्‌ ] इति यत्‌ । व- च्यम्‌ । ण्यति “चजोः कुधिणण्यतोः' इ ति कुत्वं न भवति । “न क्रादेः, इत्यत्र काग्यजि्रजि- याचिरूच्यादीनां न प्रतिषेधो निष्ठायामनिटः ऊृत्ववचनात्‌ ] अस्याः । चजोः कुषिणण्यतो- . निष्ठायामनिःः' इति सूनरं कन्तेव्यं, तेन “न क्रादेः? “अनिबज्योश्च" इति योगद्वयं “यजयाच- रुचप्रवचचेश्च'” इत्यत्र याचिर्च्य॒चिग्रहणं न कत्तेव्यं भवतीति । तेषां सेदत्वादित्यभिप्रायः | अयसन्र विवेकः । ये क्ादयोऽस्ये वा निष्टायामनिरस्तेषां ऊत्वं ये तु सेटस्तेषां नेति । एवंचात्र मते ग्लुचादीनां कवर्गादित्वेपि निष्ठायामनिदत्वात्कुत्थेन भाव्यम्‌ । अत्र हरदत्तः । [ यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यम्‌ ] इति वात्तिककाराजुसारेण कत्वस्य भावाभावौ व्यवस्थाप्याविति । कथ- न्तदि शोकः समङ इति । यतः उच्युज्जी निष्ठायां सेटौ । अत्र भाष्यं, [ यच्युज्योर्नि कत्वं `

+++ + + ॐ > (3 १५ ~. र "कक च + फ #

१. क] - परथमगरः । ६१

४,

वक्तव्यम्‌] इति । अत्र हरदत्तः। तच्च यथान्यासेपि वक्तव्यं घन्येव यथा स्यादृण्यति माभूदिति,

तदेव वात्तिककारप्षे विध्यर्थं भविष्यतीति ॥ १६० ॥ 11 न 1:

. , षच सेचने ॥ अयं सेवनार्थोपि, तथा च त्रय एनां महिमानः सचन्त, इत्यत्र श्चुरभटरभा- स्करीययोः सचते सेचतइति । निरुक्ते च सक्तः सचित इति, सेव्यमानस्येति । अस्थैतौ वाच- कावित्यथेः । श्रनूमहित्वं बषभस्त वोचं य॑ पूरवो वृत्रहणं सचन्तः इति । ८ सचते । सेचे ।

सिता । सचिष्यते । सचताम्‌ । असचत । सचेत । आशिषि सचिषीष्ट । अष्टचिषत्‌. ) ।

` ““्तोतिण्योरेव, इतिसत्वभ्‌ ( सासच्यते । सासक्ति । साचयति । असीषचत्‌ ) सक्तुः ।

, ‰सितनिगमिमसिखवि्ति तन्‌ ^ तितुत्रइतीण्निषेधः । सक्तुः । ““किध्यादिभ्य'"इति

` +मत्वधें रः । सचिवः । बाहुकाद्रप्रत्ययः । यद्वा सचिः सेवा, इन प्रत्ययः, तां वातीति सचि- वः, “आतोनुपसगे कः” । यद्रा “केश्ाद्रोन्यतरस्याम्‌', इति वप्रत्ययः "अन्येभ्योपि इश्यते", इति मणिवराजीवादिवदस्मादपि । अयं समवाये स्वरितेद्रे ॥ १६१ ॥

रोच दशेने ॥ ८ रोचते । ललोचे । खोचितेत्यादि । लुखोचिषते । रोरोच्यते । रोले- चीति। रोलोक्ति । रोचयति । अलुरोचत्‌ ) । उरदित्वाण्णो चङि स्वाभावः । भाषार्थोयं

चुरादौ ॥ १६२ ॥ शच व्यक्तायां वाचि ॥ ( शचते । शेचे । शचितेत्यादि । शची ) इन्नन्तात्करृतम्‌ “इका- रादक्तिनः इति ङीष्‌ ॥ १६३ ॥ । इवच वचि गतौ ॥ ८ ₹वचते । शार्वचे । इवचिता । इवञ्चते । शवञ्च । शइवच्चितेत्या- दि ) । अच्यादयस्ताख्व्याद्यः ॥ १६९ ॥ कच बन्धने ॥ ( कचचे । चकचे । कचितेत्यादि ) कचते यूनां मनांसि बध्नातीति कचः । पचाद्यच्‌ ( काचः ) “हल्श्च'"इति संज्ञायां घज. ॥ १६६ ॥ | | कचि काचि दीसिबन्धनयोः ॥ ८ कञ्चते । चकञ्चे । कञ्चिता ) काञ्चत ) इत्यादि । ( कन्न्वुकः ) । बाहुलकादुकः प्रत्ययः । ( काञ्चनम्‌ ) । अनुदात्तेतत्वाद्यच्‌ । काञ्चनस्य विकारः । ८ काञ्चनम्‌ ) *प्राणिरजतादिभ्योन ' इति। रजतादित्वादज्‌ “नित्यं बृद्धरारा- दिभ्यः, इति मयटोपवादः । ८ काञ्चिः । काञ्ची । ) इन्नन्तात्‌ छदिकारादक्तिनः", इति वा ङीष । ( काञ्चिकम्‌ ) । संज्ञायां कल्कने कन्‌ । दक्षौ चेति वक्तव्ये बन्धनग्रहणं प्रपञ्चार्थम्‌ १६८ मच सुचि कल्कने ॥ कल्कनं दम्भः शाव्यं चेति मेत्रेयः । द्म्भभः कत्थनं चेति स्वामी । मचते । मेचे । मचिता । मु्रते । सुमुञ्े । मु्चितेत्यादि ) । सचेति चन्द्रः । तन्मते मोच- त इनि । सुच मोक्षणदति तदादौ । सुच प्रमोचन इति चुरादौ ॥ १७० ॥ मचि धारणोच्छ्रायपूजनेषु ॥ ८ मञ्चते ) इत्यादि । ( मञ्ः ) । पचाद्यच्‌ । शाकटाय- नस्तु सि हित्वा द्वावेव धातू पपाठ । सचि कल्कने । मजञ्चु धारणोच्छरायपूजनेष्विति । तेन चानुदात्ततस्थाने इडिवक्रियते । तस्य स्थाने वोदित्‌, धनपास्तावत्‌ शाकटाय- नाचुसारी ॥ १७१ ॥ पचि व्यक्तीकरणे ॥ पञ्चते । पङ्कः । “चजोः कुचिण्ण्यतोः, इति कृत्वम्‌ । वात्तिकमते न्यङ्क्ाद्विङर्टञ्यः । तेन हि निष्ठायामनिटः कत्वमुच्यते । पञ्चन्‌ बाहुरुकात्कनिन्‌ बहुवच- नान्तः । तत्र “्णान्ता षट्‌इति षटसंजा विधानात. । षडभ्यो लक्‌" इति जसुशसोलेक्‌ । पञ्चानामित्यत्र “षट॒चतुम्यैश्च" इत्यामो जुटि *नोपधायाः* नान्तस्योपधाया नामि दी इति दीर्घे “न रोपः प्रातिपदिकान्तस्य" इति नरोपः खियामपीदमेव रूपम्‌ । “न षटस्वखादिम्य? इति गपो डीषश्च निषेधा । अस्ति च टापः प्रसङ्धो नकारे लप्ते । पञ्चानामपत्यं, पाञ्चिः । बाह्दित्वादिन्‌ नस्तद्धिते नान्तस्य भस्य तद्धिते टिलोप इति टिरोपः । (पङ्क्तिः) । .“पडक्तविंशाति त्रिराच्चत्वा रिंशतपञ्ाशतषष्टिसप्त्यशीतिनवतिशतम्‌” इति “तदस्य परिमा- णम्‌» इति विषये तिप्रत्ययो निपात्यते । पञ्च परिणामस्य वगेरुय पञ्चत्‌ । “पज्चदशतौ ६ माध० + 0.4

४ 4 4 ^ ग . ~ भि

8२ ¦ धातुच्त्तौ- १

वगं वा? इति उत्यन्तो निपातितः। वाग्रहणात्‌ “इत्स॑ख्याया अतिशदन्ताया कन्‌" इति कनि पञ्चकः । पञ्चति दुः । तथा व्धमानोपि, यदाह । अनिडिवधौ पच्यादिसूत्रे इपचप्पाके

व्यक्तीकरणइति । संमतायां तु वधेमानवदुक्त्वाऽन्येस्त्वयमिदित्‌ पय्यतदत्युक्तम्‌ । “ति- डो गोत्रादीनि इत्यत्र प॒ चतिगोत्रमित्युपादाय पच व्यक्तीकरणडति पटन्‌ स्यासकारः

पपरस्मेदिनं च मन्यते । इपचष्पाकडत्यग्रे । पचि विस्तारवचनदइति चुरादौ ॥ १७२ ॥ |

ष्टुच प्रसादे ॥ स्तोचते । “धात्वादेः षः सः” । ष्टुत्वं निमित्ताभावन्न भवति । सत्वा- ` ` तपूर्वं तु प वंत्रासिद्धत्वेन न मवति । ( तष्ट्चे ) । “शपूर्वाः खयः” इति शेषः । ( स्तोचि- ` तेत्यादि तुस्त॒चिषते । तुस्तोविषते । स्तुचित्वा । स्तोचित्वा ) ““ररो व्युपधात्‌” ४ कित्वविकल्पः । “स्तौतिण्योरेव” इति नियमात्सन्यषत्वम्‌ । ८ तोष्टुचयते । तोष्टुचीति । तोष्टोक्ति स्तोचयति । अतुष्टुचत्‌ । स्तोकः ) । घ्‌ । (उदशिवत्स्तोकम्‌) अल्पसुदिवदित्य- . शैः । श्पोशयुवतिस्तोककतिपयगूष्टियेनवावेहद्रष्कयणीप्रवक्तश्रोत्रियाध्यापकधूर्तर्जातिः# । पोटादिभिः समानाधिकरणैः जातिवाचि सुबन्तं समस्यत इति तत्पुरुषः । अत्रैव निर्द॑शाद्‌ . . वा्जिककारमते कत्वम्‌ । स हि '"्वजोः क षिण्ण्यतोर्जिष्ठायामनिटः” इति सूतं न्यास्थत्‌। ` ( स्तोकान्मुक्तः, स्तोकेन सक्तः । ) स्तोकत्वेन सूक्त इत्यथः । करणे च स्तोकाल्पङ्ृक्कति- पायस्यासत्ववचनस्यः इति तृतीयापज्चम्यौ । असत्त्ववचनस्येति वचनात्‌ स्तोकेन विषेण इत इति सतत्ववचनात्ततीयेव । स्तोकान्मुक्त इत्यत्र 'स्तोकान्तिकेः इत्यादिना समासे प- ज्चम्याः स्तोकादिभ्य इत्यलगृवचनात्तदेव रूपम्‌ । संस्तोजा इति वणेविकाराभ्युपगमा- दिति मेत्रेयः॥ १७३ ॥

(रज गतिस्थानाजेनोपाजेनेषु" अयं पाठो मेत्रेयस्य । उर्जनेष्विति श्षीरस्वामिधन- पारशाकटायनाः । अजंते । “उरण्‌ रपरः? इति रपरो गुणः । आनते । अत्र ऋजश्चब्दस्यं द्विर्वचने हलादिशेषे *“ उरत्‌ » इति ्वर्णान्ताभ्यासत्त्वाद्‌ इति नुट्‌ ॥ कारैकदेश- स्यापि रेफस्य हदटत्वाश्रयणाद्‌ द्विहर्त्वम्‌ । वत्र हि द्विहलपरत्वं गौणत्येदशस्य हलः परि ग्रहाथम्‌ । अन्यथा तस्मान्नुडित्येव ब्रूयात्‌ । न चारतुरित्यादावेकलहल्यतिप्रसङ्कः । “अशनो तेश्च, इ त्यनेनद्वि हरो यदि भवत्यदनोतेरेबेति नियमात्‌, ्स्यानोतिमात्रनिवृत्य्ैत्वे नाइन इत्येव ब्रूयात्‌ । ^ ठेभओौच्‌”” इत्यत्र द्विदलगरहणं न करिष्यत इति भाष्यम्‌ । तत्र कैयटे । 'अवर्णोपधस्य यदि मवति. अश्नोतेरेषेति नियमाश्रयेण द्विहर्य्रहणं प्रत्याख्याय नुडुक्तः, ६ " (८ अजिता । अजिष्यते । अजैताम्‌ । आजत ) । आरिषि । (अनजिषीष्ट । आजिष्ट । अजि- ` च्यत । अजादित्वादाडागमः । ( अजिजिषते ) सनीरि गुणे “न न्द्रा इति रेफव्ज द्विरूच्य- , ते । ( अर्जयति । आजिजत्‌ ) । प्राज्यैतहत्यत्र कर्मादौ यकि । #““उपसर्गांहति धातौ । ` परे पूर्वपरयोद्धिरेकादेश इति आवरद्धिः । ( अजित्वा ) । ^न क्त्वा सेट्‌” इत्यकित्वादूगु- णः । चज्यम्‌ । ‹ ऋर्दुपधाच्चाक्टःपिचुतेः ॥ इति भावकर्मणोः क्यप्‌ ॥ १७४ ॥ ।

जरजि श्टजी भजैने ॥ द्वितीय $दित्‌। भजनं पाकविरोषः । ८ ऋञ्जते । प्रार्चैते ) ॥ “उ- पसर्गाहतिः इति वृद्धिः । ऋज्जां चक्रे । आनृजइति संमतातरद्धिण्योः । तदसत्‌ । नुम्बिधा- वुपदेरिव द्रचनात्‌ । अत एव कादयपमेत्रेयादय आममेव सवे उदाजहः । ८ ऋञ्चिता ।कञ्ञि ष्यते । ऋरज्ञताम्‌ । आञ्त । ऋरञेत । कञ्ञिषी्ट । आिष्यत । “आयश्चः, इति बद्धः । ऋः सिजिषते । “न न्द्राः” इति नवजं द्विरूच्यते । ८ ऋरज्ञयति । मा भवान्‌ करंल्जिजत्‌। भ- जेते । बग्छजे । भजितेत्यादि । बिभजिषते । बरीश्वज्यते ) । “रीगृदुपधस्य च" इति रीक्‌ 1 ( बणश्वेजीति । बरिश्रूजोति । बरीश्जीति । बर्भक्ति । बरिभक्ति । बरीभक्ति ) । “स्गृको च

लकि” इति रप्रिको, ८ भर्जयति । अबीश्रूजत्‌ । ) उरऋद्वा । अन्यदा (अबभर्जैत्‌ । भक्तः । शक्तवान्‌ ) । “श्वीदितो निष्टायमरा” इति अनिट्त्वम्‌ । भगः । घनि कुत्वम्‌ । भ्रस्ज पाक इति तदादौ ॥ १५६॥ `

|,

चरान्‌] प्रथम्रगः । ६३

.. एज रेज राज़ दी्षो । ८ एजते । भ्रेजते ) “एङि पररूपम्‌ । एजां चक्रे । एजितेत्या- दि । एजिजिषते । एजयति । मा भवानेजिजत्‌ ) चहदित्त्वान्नोपधाहस्वः । अन्यथा इदिधदि- स्यादिवद्‌ द्विव्वैचनात्पू्वमेवोपधादस्वः स्यात्‌ । अगङ्गमेजयतीत्यङ्मेजयः । “एजेः खम्‌ इति ण्यन्तादस्मात्कर्मणयुपपदे खशः शितत्वात्सार्वधातुकत्वाच्छपि गुणायादेशौ । अन्यथा- धैधातुक्त्वात्‌ “ण्यल्लोपः इत्यादिना गुणं बाधित्वा णिलोपः स्यात्‌ । खित्त्वात्‌ “अरुद्धिषदज-

(1. न्त्य” इति पूठपदस्य सुम्‌ । रत्तो तु एज कम्पनइति परस्मेपदिण्यन्तात्‌ खुक्तः उदेजय . -त्ीत्युदेजयः । “अनुपसर्गा्िम्प०?› इत्यादिना उत्पूर्वात्‌ ण्यन्तादस्माच्छगप्रत्यये शपि गुणा-

यौ । अनुपसर्ग प्रहणमर्थादन्यविशेषणम्‌ । अत्राप्युपसर्गान्तरनिचरृ्त्यथं च, तेन (समुद) इत्या-

दौ अचि णिलोपः । ८ भ्रेजते । भ्ेतितेत्यादिं । विभ्नेजिषते ।बेभरज्यते । वेभ्ेजीति । वेभरेक्ति । । . ओरेजयति । अबिभ्रेजत्‌ ) “स्वः” इति इकारोभ्यासस्य, पूवेवहदित्त्वान्नोपाधाहस्वः । ्राज- ` -त इत्यादि अओजिवत्‌ । “्रश्चभ्रस॒जखः इत्यादिना श्खि पदान्ते च भिधीयमानं षत्वमस्य ना-

+

। “स्ति । राजिसाहचर्यात्फणादिपटितस्येव तत्र ग्रहणादिति मेत्रेयक्षीरस्वामिसंमताकारादयः ।

` एवं चावश्यपछ्तिव्येन फणादिकेन श्नाजत इत्यादीनां सिद्धेरिह पाठोऽनाषे इवेति न्यासोक्तं `. दुरुक्तं, ध्वा तत्रापीवशब्देन पूवाक्त एव पक्षः सूच्यते । ( भ्राजयति । अबिभ्रजत्‌ । अबश्ना-

` -जत्‌ )। #भ्राजमासभाषदीपजीवमीरूपीडामन्यतरस्या म्‌ इति चङ्परेणो उपधाहस्वविकल्पः।

एवं चास्य ऋरदित्त्वमनुदात्तततवमात्रफलम्‌ । आजिष्णुः । “भुवश्च, इति चकारादिष्णुच्‌ । चिश्नाक्‌ । “भ्राजभासणघुविद्ुतोजिपृज्ग्ावस्तुवः क्रिप्‌” “चोः कुः” इति कुत्वम्‌ । बश्वादिसूत्र

राजिसाहचयात्‌ फणादिकस्येव ग्रहणमित्युक्तत्वान्न षत्वम्‌ । यतत वृत्तौ क्रिप्सूत्रे विश्राडिति

करतषत्वस्येवोदाहरणं तब्यनुबन्धकत्वेपीह फणादिकमपि गद्यत इति सूचयित न त्वस्यापि ष-

-त्वमस्तीति । अत्र रेजिरपि कचित्पय्यते, तदनाषैमिव । यदाह भट्टभास्करः । रेजते अघ्रे- प्रथिवीमखेभ्यः इत्यत्र राजतेश्छान्दसत्वमिति ॥ १७९ ॥

ईज गतिकुत्सनयोः । ( ईजते । ईजांचक्रे । $ जिता ) इत्यादि । कर्मणि ८ भज्यते ) इ- स्यादि । ( ईजिजिषते । ईजयति । मा भवानिजिजत्‌ ) द्विव चनात्पूर्वं “णो चडि"ति हस्व इत्युक्तम्‌ । वर्चादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ १८० ॥ |

खच शोके । एतदादयो बरजन्ता उदात्ता उदात्तेतः ॥ ( शोचति । शोच । शोचिता । इणशचिषति । खुशोचिषति । उएचित्वा ।) शोचित्वा । कित्वषिकल्पः। (शोञ्यचीति । शोलोक्ति ।

` -शोचयति। अशृञचत्‌ ) “दीघो घोः । (शोचनः) ““जचङ्कम्यदनद्रम्यखगधिज्वलचरुषप- तपदइति तच्छीलादौ युच्‌ । परषचितः 1 “उदुपधाद्‌ इति किल्वविकल्पः । शूद्ः। “चेद. श्च” इति रकूप्रत्ययो दकारोन्तादेशः दीघेश्च, [ शूद्रा चामहत्पूर्वां जातिः ] इत्यजादिपाटात्‌

“जातेरख्रीविषयाद्‌०”” इति ङीषं बाधित्वा ख्यां टापि शूद्रा । जातिवचनात्पुंयोगे शद्रीति

ङीष्‌. भवति । अमहत्पूवत्युक्तेमेहाशुद्ररब्दाज्नातिरक्षणो ङीषेव भवति महाशृद्रीति । महा- ˆ शद्शब्दो ह्याभीरजातिवचनः । अयमेवामहत्पूस्येतिप्रतिषेधो क्ापकः खीप्रत्ययेषु तदन्त. विषैः । ( शोकः ) । घज्‌. वात्तिकमते ““तुन्दशोकयो०» इति निपातनान्‌ कुत्वमेष्टव्यम्‌ । ञ्च चिर पूतीभावदईति दिवादो ॥ १८१ ॥

कुच शब्दे तारे ॥ (कोचति । चुको च । कोचिता) इत्यादि पूर्वत्‌ (कुचः) इगुपधात्कः ।

च गताविति स्वामी, अयं सम्पचेनाथं ज्वलादो, पुनः पठे प्रयोजनं तत्रैव वक्ष्यते । सङ्खोच- -नार्भस्तुदादौ ॥ १<२ ॥

कच क्रुञ्च कोटिल्याल्पीभावयोः ॥ दन्त्योपधौ । गतिकोटिल्याल्पीभावयोः, गतौ कौटि- ल्ये द्रन्यास्पत्वे चेति क्षीरस्वामी । ( कुति । च॒क्र । कुञ्ितेत्यादि । चुश्चिषति चोकु-

च्यते ) “अनिदिताम्‌० इति नलोपः ( चोडु्वीति ) “न ल्दुमताङ्गस्यः, इति निषेधात्‌ प्रत्य- -यलक्षणेन नलोपो नभवति, “चोः ङु” इति। कुत्वेन चकारे निव्तिते निमित्ताभप्रे नैमित्ति-

६४ धातुवृत्तौ- [ लज्

कल्याप्यभाव इति जकारे निवृत्तेऽनुस्वारस्य पुनः परसवर्णो ङकारः । ८ अचोकुज्ीत्‌ अचो- ङन्‌ ) संयोगान्तलोपे सति पूववन्निमित्ताभावात्‌ जकारेऽनुस्वारे च निवृत्ते नकारोऽवतिष्ठते ८ कुञ्चयति । अचुकुचत्‌ ) चडवेक्षो “अनिदिताम्‌०” इति नरोपो णिरोपस्य स्थानिवत्त्वात्‌. “असिद्धवदच्रा ०” इत्यसिद्धत्वाव्यवधानान्न भवति । (कुचितः, कुचितवान्‌) । “अनिदिता- म्‌० इति नरोपः । कुञ्चित्वेत्यत्र तु ^न क्त्वा सेट्‌” इत्यकिन्त्वान्नखोपो न भवति । निकुचि- तमनेनेत्यादौ भावादिकमेणोः “उदुपधाद्‌ ०” इति कित्वविकल्पो न भवति, सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य इति । तथा चास्याः परिभाषायाः प्रयोजनवाकिम्‌-उदुधत्वमकि- त्वस्य निकुचितमिति, इदमेवास्य, नोपधत्वे मानम्‌ । अत एवोदित्पाठिनौ चन्द्रतरङ्गिणीकारौ

प्रत्युक्तो, यतस्तन्मते “उदितो वा» इति क्त्वायामिटो विकल्पनान्निष्टायां “यस्य विभाषा?

इति प्रतिषेधात्तेरो निष्ठाया एवाभावः । इदित्पाटोप्यनेनेव प्रत्युक्तः । यत इदित्वान्नखोपस्य नैव प्रसद्धः, निकुचितमित्यन्न ““तितुत्रथसिसुसरकमपेषु च इति तिप्रत्ययस्य विधोयमानमनिटत्वं ति- ु्रेष्वगहादीनामिल्युक्तत्वान्न भवति । एवं ऊु्तोत्यादि कुङ्‌ “वः त्विक्दध्टक्षग्दिगुष्णिगङ्खयु- जिक्रु्चां चः इति क्रिन्‌ तस्य सर्वापहारी लोपः । पदत्वे चकारस्य संयोगान्तलोपे ““किन्प्र- त्ययस्य कुः» क्चिन्प्रत्ययो यस्माद्विहितस्तस्य पदस्य कवगदिश इति नकारस्य ङ्कारः । संयोगान्तलोपात्पूर्वं प्रत्ययलक्षणेन “अनिदिताम्‌०” इतिरोपो न भवति । ऋत्विगित्यादि- भिनिपातनेः साहचर्यात्‌ । अन्तस्याप्यलाक्षणिकस्य कार्यस्य ज्ञापनात्‌ । तदुक्तं वृत्तो । नरोपः कषूमान्न भवति । ऋत्विगित्यादिनिपातनेः साहचयादिति । अत एव साहचर्यादुपपदाधिका- रेपि केवखात्‌ क्विन्प्रत्ययः । ८ क्रुञ्चा ) अजादिपागद्धलन्तादपि टाप्‌ ८ कून्वेव कौञ्चः )

शप्रजञादिभ्यश्चेति स्वाथेण्‌ प्रत्ययः (करुञ्जकीयो देशः)। “क्रुञ्चा हस्वत्वं चः इति नडाद्विपाठात्‌

चातुरथिकः छप्रत्ययस्तत्सन्नियोगेन कुगागमो हस्वत्वं च । “चोः कुः» इत्यत्र यदुक्तं वामने. न । करुञचेत्यत्र सडीतिवचनाजकारस्य चकारे अछि परतः कुत्वं न भवति, '“युजिकरु्ाच"इति निपातनाद्वा । नकारोपधो वा धातुरपरे रेफवजितः कुन्च कौटिल्याल्पीभावयोरिति प्यते, न- छोपो निकुचित इत्यत्र द्यते, युजिक्रुञ्चामिति तस्येव रेफाधिको नरोपाभावश्च निपात्यतदहति तस्करुञ्ेनोपधत्वेपि करुञचाशब्दे दोष इत्येवंपरं न त्वयं धातुर्नास्ति । यद्रा नकारोपध इत्येवं प- रम्‌ । स्पष्टं चेवं तत्र न्यासपदमज्नयौः “न क्तवासेट्‌” इत्यत्र च द्वावपि धातू न्यासङ्कतो- पात्तौ । तथा “ऋत्विक्‌०” इत्यादिसूत्रे जयादित्यश्च, कुञचेनैरोपः कस्मान्न भवति निपातनैः

साहचर्यादिति ॥ १८४ ॥ १४५४ लज अपनयने ॥ लुञ्चतीत्यादि पूववत्‌ ( लच्चित्वा । “वच्चिटञ्च्य॒तश्च› इति सेटः कतवः

कित्त्वविकल्पनात्‌ पक्षे नरोपः। के चिदमुं ““टुचितं पठन्ति तदनार्ष, राजदन्तादिषु लचितमिति पाठाद्‌ , उदित्तवे हि क्त्वायाम्‌ “उदितो वा” इतीर; विकल्पनाद्‌ निष्ठायां “यस्य विभ।षा” इति प्रतिषेधास्ट्ुचितमिति न स्यात्‌ ॥ १८९ ॥

अञ्चु गतिपूजनयोः ॥ ( अञ्चति । आनञ्च । अच्चितेत्यादि ) गतो ग्यत्यञ्चतीत्यत्र “न गतिहिसा०” इवि तङ्निषेधः । पूजायां त॒“नाञ्ेः पूजायाम्‌” इति नरोपनिषेधाद्‌ (अनूच्यते गुरः, अज्च्यादिति,भवति । अच्चित्वा । अङ्क्त्वा ) “उदितो वा?” इति इड्िकल्पः। इरि “न्‌ क्तवा सेट्‌ इत्यकित्त्वान्नलोपाभावः । निष्ठायां “यस्य विभाषा” इतीटः प्रतिषेधात्सम- क्रमिति, “अञ्चोनपादाने"” हति निष्ठानत्वम्‌ । अपादाने तूदक्तमुदकं, कूपादिति । पूजायां त॒ क्त्वानिष्ठयोः “उदितो वा” इति विकल्पं “यस्य विभाषा” इति निषेधं च बाधित्वा “अचेः पूजायाम्‌? इति नित्यमिट्‌ । (अच्ित्वा । अच्चितोऽस्य गुरुः ।) “मतिबुद्धि पूजा्थंम्यश्चः” इति वर्तमाने क्तः । मतिरिच्छा, बुद्धज्ञाने, पूजा सत्कारः, “क्तस्य च वत्तेमानेः” इति “न रोका- व्यय ०” इति निषेधं बाधित्वा करतैरि षष्ठी । अस्याश्च “क्तेन च पूजायाम्‌" इति समासो निषिध्यते । पूजितो यः सुरासुरैरपीत्यत्र वत्तेमानक्तन तक्रकोण्डिन्यायेन भूते क्तस्य बाधात

9

्ः कनका गा क रद ।

अन्चु ] प्रथमगरणः >;

ृतीया चिन्त्या । यद्रा तेनेत्यधिकार, “उपक्ताते, इति भूते केन निद॑शाद्‌ अथं वत्तमानक्तेन न्‌ बाध्यत इति सामान्येन कापकाश्रेयणेनायं प्रयोगः समथनीयः तैलमुच्यतेऽस्मिन्निति तेखो- दङ्श्रममयख्िकाष्टिः । “उदङ्खोनुदके” इति घञ्निपात्यते । उदके तूट्कोदचनम्‌ । ल्युट्‌ 1 “खि संजञायाम्‌०” इति घस्तु न प्रत्युदाहृतः, घधघजो रूपे स्वरे वा विशेषाभावात्‌ । वनोपि

छदुत्तरपदप्रकृतिस्वरमाद्यदात्तत्वं बाधित्वा “थाथघन्काजवबित्रकाणाम्‌? इति उत्तरपदं घन- न्तोदात्तमेव । प्रत्यञ्चतीति ८ प्रत्यङ्‌ ) “रत्विक्‌>” इत्यादिना किनि “अनिदिताम्‌०'” इ- त्यादिना नखोपे सौ““उगिद्चां सवैनामस्थाने०इति नुमि हट्ड्यादिसंयोगान्तरोपयोः “क्कि- नप्रत्ययस्य कुः» इति कत्वं ङकारः, प्रत्यञ्चावित्यादि । भसंज्ञायां तु “अचः । टुक्तनकारस्या- श्चतेरकारस्य रोपो भर्ष॑ज्ञाया मित्यह्लोपे #चो* टलुप्तनकारेञ्तौ पर पूर्वपदस्य दीधे इति दीघं ८ प्रतीच इत्यादि ) हलादौ जगते ( प्रत्यगभ्था मित्यादि ) प्रत्यध्षिवत्यत्र “खरि च इति चत्वेम्‌ । नपुंसके तु स्वमोलेकि प्रत्यक्‌ । द्विवचनबहुव चनयोः “नंसकाच''इति शीभावे भत्वे

पूवेवदल्लोपदीधैयोः (प्रतीची ) '“जसदासोः शिः” इति तस्य सवेनामस्थानत्वाद्‌ “नपुंसकस्य

ख्चः' इति नुमि (प्रत्यञ्चि) रोषं पूवेवत्‌ । शिया (प्रतीची) “अञ्चतेश्वोपसंख्यानम्‌? इति डपि भत्वे पूवेवदरोपदीधेत्वे । पूजायां तु स्वैत्र नकारस्य रोपनिषेधाच्छरवणम्‌ । अत एव “अचः, “चोः इति अद्योपदीरषेत्वे न भवतः। (प्रत्यज्ञावित्यादि) परत्मे संयोगान्तरोपे “क्कि

नप्रत्ययस्य,› इति कुत्वं ङकारः, सक्तमोबहवचने *ङ्णोः कुक्‌ टुक्‌ शरि । ङकारणकारयो

पदान्तयो्यथासंख्यं कुक्टुको शरि वेति ककि [ चयो द्वितीयाः शरि पोष्करसादे० ] इति वा खकारे (प्रत्यङश्चु प्रत्यङ्‌षु प्रत्यङ्ख्ष्विति) त्रीणि रूपाणि । नपुंसके शीभावे विशेषः।उत्पूवै- त्वे ५उद्‌ $ इति उद्‌: परस्य लु्तनकारस्याञ्चतेरादेः भसंायामीकारे ,( उदीचः ) इत्यादि । अन्यत्सर्वं प्रत्यकूराब्दवत्‌ । प्रतीच्या दिभ्यो *दिक्शब्देभ्यः सक्तमोपञ्चमीप्रथमाभ्यो दिर्देश- कारेष्वरूतातिः* इति दिगादिवत्तिभ्यः सक्षम्या्यन्तेभ्यः स्वां वास्तातिः । दिशि दष्टः श- ज्दो दिक्‌शब्दः । “अञ्ेलर्‌" इत्यस्तातेलयैक्‌ । “लुक्‌ तद्धितलुकि” इति श्ीप्रत्ययस्य लुक्‌ । प्रत्यग्वसति, प्रत्यगागतः। प्रत्यग्रमणीयमित्यादि।) प्रत्ययरक्षणेन्‌ तद्धि तान्तत्वात्‌ “तद्धि तश्चासवेविभक्तिः?।इति अव्ययत्वात्सुपो लुक्‌ । अस्तातेरभावे प्रतीच्यामागतः, (प्रतीची रम- णीया) इत्यादि । (प्रागेव पुरूषः. प्राचीनः । प्रागेव कुरंप्राचीनम्‌ । प्राच्येव ब्राह्मणी प्राचीना) इति “विभाषाञ्चेरदिक्ख्ियाम्‌” इत्यज्चत्यन्तात्‌ प्रातिपदिकात्स्वाधं वा खः । अदिक्खिया- मित्युक्तत्वाद्‌ दिग्वृत्तेरप्यस्तात्यन्तादन्ययादलिङ्खादस्त्रीघ्रत्तित्वात्खो भवति प्राचीनं दिगिति। यदा स्चमीपञ्चम्यर्थादस्मात्‌ खस्तदापि सक्षमीपञ्चम्योरथल्याभिहितत्वात्‌ प्रादिकाथे- त्वात्‌ प्रथमेव, (प्राचीनं दिशि वसति, प्राचीनं दिश आगत) इति । तथा च स्थानिवत्सूत्र भाष्यं, ( प्राचीनं मामादास्रा ) इति, प्राचि देश इत्यथः । 'खान्तोयं स्वभावान्नपुंसक- सिद्धः, ( प्राच्यम्‌ । अपाच्यम्‌ । उदीच्यम्‌ । प्रतीच्यम्‌ ) “दयुप्रागपाढुदकप्रतीचो यत्‌, इति शेषिको यत्‌ ८ सम्यक्‌ । ) “समः समि इति अञ्चतावप्रत्ययान्त उत्तरपदे समः सम्यादेशः ।

तियंडः । “तिरसस्तियेरोपे”, इति “अचः इति खोपाभावे तियदिशे यण रोपे तु (तिरश्च) इत्यादि । सहाञ्चतीति (सध्य्यङ्‌) “सहस्य सिः?" इत्यञ्चतावप्रत्ययान्त उरपदे सध्न्यादेशः। विष्वगञ्चतीति (विष्वगद्यङः । देवानञ्चतीति देव्यङ ) *%विष्वक्देवयोश्च टेरद्यञ्चतावप्रत्यये अप्रयान्तउत्तरपदे चकारात्सवेनाम्नश्च । (सवद्रयङ्‌ इत्यादि) अदसोद्रयादेशे मतभेदः । “अद्‌- सोसेदोदु दो मः” इति असकारान्तस्यादसो दकारात्परस्य विधीयमानमुत्वमकाररेफयोरपि

तथा दो म इति मत्वमपि योरपि दकारयोरिति ८ अमूसयङ ) इति भवतीति केचित्‌ । अदसो रेफादेशस्योकारस्य इकारापेश्चया यण्‌ उत्वस्य पूर्वत्रासिद्धत्वान्न भवति । शसादौ अत्वे “अचः इत्यल्खोपे श्वो इति अद्रेरिकारस्य दीं पूकवदुकारस्य रेफादेशस्य यणभावे ( असुमुश्चः ) इत्यादि । अपरे तूत्वमत्मे अन्त्यसदेशयोरेव रेफदकारोरिति (अदमुयडिति)

रूपं प्रतिपन्नाः । अत्रापि पूर्ववहुकारस्य यणभावः शसादावल्लोपादि च । अन्ये च असेरि-. तिपदमः सेः सकारस्थानिकोऽकारो यस्येति व्याचक्षाणा अद्यादेश त्यदाच्त्वाभावान्नोत्वमत्वे इति अद्यङ्ति रूपमाहुः । तथा च शलोकवात्तिकम्‌ | | | | अद्सोद्रः एथ मुत्वं के चिदिच्छन्ति खत्ववत्‌ । -: कै चिदन्त्यसदेशस्य नेत्येके ऽसेहिं दस्यते ॥ इति. ` अकच गतियाचनयोरित्यग्रे स्वरितेत्‌ । विशेषणार्थ युजादौ ॥ १८६ ॥ ` ` | ` वञ्चु चञ्च तञ्चु त्वञ्च श्रञ्चु म्लच्ु शच म्लचु गत्यर्थाः ॥ (वञ्चति । ववञ्च । व्चितेत्यादि) आश्चीणिडि यासुटः कित्वादनुनासिकलोपे वच्यात्‌ विंवश्चिषति । वनीवच्यने ) “नीग्वञ्च- शुसुष्वंसुच्ंसुकसपतपदसकन्दाम्‌ इति यङ्लकोरभ्यासस्य नीगागमः ( वनीवञ्चीति । वनी- वङिक्त) । यडो लका लषत्वान्नलोपराभावः। वनीवक्त इत्यादौ तसादीनां डिन्त्वेन नलोपः । माः णवकं वञ्चयते । विप्ररुभतइत्यथैः । शगृधिवन्च्योः प्रलम्मने* इति ण्यन्ताभ्यामाभ्यामकत्र- भिप्रायेपि तङ्‌ । प्रलम्भनं मिभ्याफलाख्यानमतोऽन्यन्न वञ्चयति वच्चयतइत्यु भ्ंभवति । (व क्त्वा । वञ्धित्वा ) ““उदितो वाः” इतीड्विकल्पः । “वच्चिलन्च्यु” इति सेटः क्त्वो वा कि~ त्वविधानात्पक्षे नरोपः ८ वक्तः । वक्तवान्‌ ) “यस्य विभाषा? इत्यनिर्‌त्वं ( वजच्यं व्चन्ति वणिजः) । गन्तन्यं गच्छन्तीत्यथेः । “वरहरोण्यंत्‌ः, इति ण्यति “चजोः कु षिण्ण्यतोः इतिं कुत्वं “वज्चेगेतोः" इति निषिध्यते । अन्यत्र वहं काष्टमिति कुत्व॑ भवति । कटिक- मित्यर्थः । वक्रम्‌ । ““ स्फायितज्‌चि ” इत्यादिना रकि । चञ्चतीत्यादि पूकेवत्‌ । चच्चत्‌ । चञ्चन्नेव कशिद्‌ विशेषश्चञ्चत्कः । यश्च मण्यादिः स्वयमचञ्चन्नपि प्रभया चञ्चन्निव लक्ष्यते सापि चञ्चच त्तकः । “स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन्‌” इत्यत्र [ चज्चदुन्हतोरूपसंस्या - नात्‌ ] कः । प्रकारश्च मेदः सादृश्यं च । अपरे [चच्चाच्रहतोरुपसंख्यानम्‌ ] इति पठन्ति,तणमयः पुरूषश्वञ्चा, तत्‌प्रकारश्चम्‌ चः । “केणः”, इति हस्वः । (तजचति । तक्रम्‌ ) “सूफायितज. चिः? इत्यादिना रक्‌ (त्वज्‌चति । । म्टन्‌चति । भ्रोचति म्खोजचति । अश्नुचत्‌ । अम्रोचीत्‌ । श्रन.चति। म्लटुस्‌चति । भ्रुचति । म्लोचति । अश्रुचत्‌ । अश्रुचीत्‌। अम्लुचत्‌ । अम्लोचीत्‌ ) ““जृस्तम्भुश्चचुम्खचुग्चग्ुचग्टुन खदिवभ्यश्च"› इति चूले्वां ड । (खुसुचिषति । च्रोचिषएतिः ञरचित्वा । म्रोचित्वा) ““रलो व्युपधाद्‌” इति कित््वविकल्पः। भावादिकमेणोः उदुपधादिति- कित्वविकल्पनाद्‌ (खुचितमनेन, श्रोचितमनेनेत्यादि) एवं म्टुचेरपि सवेंषासुदित्वेन क्त्वा- यामिड्विकल्पनाश्चिष्ठायामनित्वम्‌ । वच प्रलम्भनदइति चुरादौ । तञ्च्‌ सङ्खोचनइतिः रुधादौ ॥ १९४ ॥

गरच॒ ग्लुचु कुजु खुल स्तेयकरणे ( भ्रोचति । जग्रोच । ग्रोचितेत्यादि 1 ग्रोचतीत्यादि म्टुचिवत्‌ ।) जुस्तम्भुसूत्रे गुचिमपि केचित्पठन्ति ( कोजति । खोजति ) इमावपि म्ट्चि- वत्‌ , अङ भावौ विदोषः ( प्रणिकोजति । प्रणिखोजति ) शेषे विंभाषा* इति उपसगेस्था- न्निमितात्परस्य नेरणैत्वं तत्रेव सूत्रे “कखादावषान्तउपदेशः" इति पयदासान्न भवति, शेषश्च गदादिन्यतिरिक्तो धातुः । (ग्रो, ्रक्यं ) घज.ण्यतो “श्रजोः क धिण्ण्यतोः निष्ठायामनिटः इति वात्तिकसुत्रेण कत्वम्‌ ॥ १९८ ॥ |

ग्ललूच षस्ज गतौ ॥ ग्लचति । जुगल । ग्ञ्ितेत्थादि । लड़ “जृस्तम्यु ०» इत्या- दिना वाऽडनरोपे । ( अग्लुचत्‌ । अग्लनूचीत्‌ ) अङ्विधो ग्लचिरलच्योरेकतरोपादानेनापि अग्लचद्ग्ोचीदिति सिद्धौ उभयोपादानमर्थभेदादिति केचित्‌ । अपरे तूभयोपादानसाम- याद्‌ गलुनचेनेरोपो न भवतीति अग्लुलूचदिति चतुथंमपि रूपमाहुः । इदसुद्धाष्यमन्यतरो- पादानेनापि रूपत्रयसिद्धेरन्यतरच्छक्यमकततेमिति प्रतिपादितत्वात्‌ । अनेकाथैत्वाद्‌ धातु- नामच्र विषये ऽ्भभेदो न प्रयोजक इति तत्र कैयटे (ग्लुचित्वा सजति) ““ात्वादेः षः सः, इ~ ति द्वितीयस्य सकारस्य जच्ुत्वेन शकारे तस्य “क्षरं जा क्षरिति जदत्वेन जकारः (ससज +

य॑ज] . प्रथमगणः : ` ७

सनितेत्यादि । सिसनिषति) “स्तौतिण्योरेव०” इति नियमादणावषत्वं, हेतुमति चः” इत्यत्र यदमिप्रायेषु भाष्यप्रयोगादयमात्मनेपद्यपि, अतो ऽस्यात्मनेपदं दूषयन्तो वद्धेमानक्षीरस्वा- म्याद्य व दुष्टाः । अत्र सश्चिमपि कै चित्पटन्ति 'तमजिकोसङ्चइ त्यादि च दश्यते ॥२००॥

गुजि अव्यक्ते शब्दे ॥ ( गुञ्ञति । जगरञ् । गुनजितेत्यादि । गुज्जा ) शगुरोश्च हरः* गु- गुरुमतो हलन्ताद्धगतोरकार इत्यकरः, ८ गुनूज्यते ) इदित्त्वान्नरोपाभावः । अत्र स्वामी अनिदिदित्येकइति स्वसूत्रे । सुधाकरस्तु अनिदित्पारायणेष्वपाटीत्‌, रक्ष्ये पुनरिदमदिगीत- मिति । शाकटायनस्तु द्वावपि पपाठ । गुञ्शब्दइति तुदादौ ॥ २०१ ॥

अच पूजायाम्‌ ॥ ( अर्च॑ति । आनचे । अितेत्यादि ) अयं युजादौ स्वरितेत. पटिष्य- ति । तत एवाचेतीति सिद्धे क्रियाफस्य करगामित्वे परस्मैपदाथं इह पाठः । अयमात्मनेष- दीति शकटायनः, प्रयोजनं तु तन्मते क्रियाफलस्याकरवैगामित्वेपि तङ्‌ ॥ "यः पूर्णादु इचेति अविरघ्रीसुदचन्त्वाप' इत्यादिददौनात्‌ , अज्र इत्येकईत्याभरणोकतं युक्तम्‌ ॥ २०२ ॥

म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दै ॥ इहाव्यक्तरन्दोरुफुटराठ्दोपराब्दश्च । उक्तं हि पस्पशायां तसूमादूत्ाद्यणेन न म्लेच्छितवे नापभाषितव्ये स्लेच्छोह वा एष यदपशब्द' इति, न्‌ म्लेच्छितवा इत्यस्य पर्यायो नापभाषितवा दति कैयटे । ( म्लेच्छिति । मिम्लेच्छ म्ले- च्छितेत्यादि ) भदीर्घात दीरघाच्छकारे परतो दीधस्य तुगिति तुच्छ #तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्य इति सक्तमीनिदेशे पूवस्य षष्ठी प्रकल्प्येति दोर्धस्य तुगागमः । ननु ^त- स्मादित्युत्तरस्यः इति पञ्चमीनिदेशे उत्तरस्य षष्ठी प्रकल्प्येत्युक्तत्वादिह चानवका- शया दीर्घादितिपञ्चम्या “छे च, इत्यत्र सावकाशाया छरति सक्चम्या एव षष्ठो प्रक्ट्ियु- क्ता, ततश्च तुकः कित्त्वेन छकारात्परत्वे चुत्वचत्वैयोम्लंच्चतीति द्विचकारकं रूपं स्यात्‌ । नेष दोषः । यतः «विभाषा सेनासुराच्छाया० इति निर्दशादिद्धात्‌ पञ्चम्या एव षष्ठी प्रक- ल्ययिष्यते ८ मिम्लेच्छिषति । मेम्लेच्छयते । मेम्टेच्छीति । मेम्लेष्टि । मेम्टेष्टः । मेम्टेच्छ- ति) इत्यादि, श्चि “चश्च ०» आदिना षत्वे शत्वम्‌ । म्लेक्षि ! “षढोः कः सि इति कत्वे षत्वं, ८ म्ेरिम म्ठेदम ) इत्यत्र #च्छोः । शूडनुनासिके च च्छकारवकारयोयेथासङ्ख्य शकरोटो भवतो ऽनुनासिकादो प्रत्यये क्लखादौ च ङितीति च्छकारस्य शकारः । अयं च “क्रमश्च क्त्वि “च्छवोः इतिनिदैशात्सतुक्कस्य । अन्त्यादेशस्तु न भवति ^नानथेके ऽलोत्यस्य विधि इति नडो डित्करणाद्वा, अन्त्यादेशे विर्न इत्यत्रानिगुपधत्वादेव गृणाप्र- सङ्ात्‌ किं कित्त्वेन । अत एव डिन्त्वाच्छवोरितिनिर्देशः सतुककस्येत्यपि कायते, ये त्रिधौ स्तीति नानुवत्तेयन्ति तेषां क्षखादिमात्रे शकारे कृते तस्येव “बश्च ०” आदिना षत्वं द््ट- व्यम्‌ । अत्र मते तत्र छ्यग्रहणं व्यथं स्यात्‌, वृत्तिप्रदीपे तु छस्य शावादेश उक्तः, तुगभाव-

“अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः” कृतमपि शाख निवत्तेयन्तीति । म्लिष्टम्‌ । “श्ुन्धस्वान्तध्वा- ` न्तलद्मस्लिष्टविरन्धफाण्टबाढानि मन्थमनस्तमः सक्ताविस्पष्टस्वरानायासभूरोषु' इति अवि- स्पष्टां निपातितः } अपशब्द तु म्टेच्छितमिति भवति, अस्य शपि पाठो म्लेच्छतीति “श- पृर्यनोनित्यम्‌", इति नित्यनुमथः, शे हि विकल्यः स्यात, स्वरे भेदैः । शपि शपः पित्त्वाद्‌ “अनुदात्तौ सुप्पितौ” इति अनुदात्तः, शस्तु प्र्ययस्वरेणाययुदात्तः । एवमीदशामन्येषामपि धातूनां विकरणमेदे फलत्रयम्‌ । अयज्चुरादावपि ॥ २०३ ॥

कछ लाछि लक्षणे ॥ (च्छति । खरुच्छ । रच्छितेत्यादि) छे च> हस्वस्य छे परतस्तु- गिति तुक्‌ । अर्च्छीदित्यत्रान्तरङ्त्वात्पूवं तुकि अकारस्या्घुत्वाद्‌ “अतो हरादे ०” इति वा बृद्धि भवति । तथा लरच्छेत्यादौ “अत उपधायाः"इति ब्ृद्धिरनुपधात्वान्न भवति । रानञ्छतीत्यादिपूकेवत्‌, रखाखाजृख्यत इत्यादाविदित्वान्नरोपो न भवति ८ ा-

“क्रिप०”” इति सोपपदनिरुपपदसाधरणे क्रिपि तस्य खोपे “च्छवोः शु०” इत्यत्र द्वि-

च्छकारनिदेशः, एकः सतक्को ऽपरः केवर इति न्यासपदयज्ञर्यादिपूक्तत्वात्‌ ( खान्‌ लांौ

६८ धातुवृत्तो- [ वाज्छि. |

लश ) इत्यादि भवति । च्छवोरिति निर्ह॑शः पूर्व वितुकसतुक्षयोः समाहारढनद्रे पश्चाद्‌ वकारेणेतरेतरयोगे ` द्विवचनयथासङ्ख्ययोरूपपत्तिः, “ध्रन्द्राच्दषहान्तात्‌ इति समासान्तः सौत्रत्वान्न भवति । हरदत्तस्त॒॒ सतुक्छ्कारवकारयोः समाहारदन्दरे पश्ादूवितुक्ठेनेतरेत-. रयोग इति समासान्ताभावो द्विवचनोपपत्तिश्चेति ! अच्र मते सतुक्ंस्यापि च्छुकारस्यो- ट्‌ स्यादिति तद्भावे यत्नः कन्तन्यः । एवं च यङ्लुक्यपि शत्त्वे ८ छारंषटि खार्खष्टि खा- ष्ट इत्यादि पूर्ववद्धवति ) ।शूडिवधौ कडिष्‌ग्रहणानुवरत्तिपक्े लारां्टीत्यादौ बश्वादिसुत्र छ्रहणे षत्वम्‌ , तत्रापि पूर्वैवत्‌ केवरोपि छो गह्यते ॥२०५९॥ तः;

वाञ्छ इच्छायाम्‌ ॥ ( वाञ्छतीत्यादि खाञ्छिवत्‌ ) ॥ २०६ ॥

आच्छि आयामे ॥ (आज्छति। आच्छ । ) अत्र छिव्वभ्यासहस्वे “अत आदेः"इत्यत्र तप, रकरणं स्वाभाविक स्वपरिग्रहाथेमिति न्यासकारहरदत्तादिभिः प्रतिपादितत्वाद्‌ दीर्घाभावाद्‌ नुडभावे खवणदीर्षैः । अन्ये तु तपरकरणं सुखसुखार्थमिति आनाज्छेत्युदाहरन्तीति मेत्रेयः ॥ ( आनज्छतेत्या दि । आज्चिच्छिषति । ) “न न्द्राः, इति नकारवजं द्वितीयेकाच्‌ द्विरुच्यते । ( आज्छयति आग्चिच्छत्‌ ) ॥ २०७ ॥

हीच्छ रज्जायाम्‌ ८ दीच्छति जिहीच्छ । हदीच्छितेत्यादि ) म्लेच्छिवत्‌ । ही ल्ज्जाया- मिति जहोत्यादौ ॥ २०८ ॥

हुछ कोटिल्ये,॥ इह कोटिस्यमपसरणमिति मेत्रेयस्य मतम्‌ । (देति । जुदृकतेत्यादि) “उपधायां च इतीको दीर्धः । ( जुहूषति । जोदृीति । जोहोत्ति। जोत । जोहोषि । जोहोभि । जोहूवः । जोदूमः) । शरार्लोपः* इति रेफात्परयोः छवो्लोपः क क्ललादावनुना- सिकादौ प्रत्ये ` । अत्र सतुक्कस्य छस्याभावात्‌ केवर गृह्यत इति कृत्यादौ । हूः । हुरो हुरः । “राल्छोपः"” तत्र पदत्वे च श्वोरुपधाया दषे” इति रेफवकारान्तस्य धातोः पदस्यो- पधाया इको दीर्ध इति इको दैः । हणैः । हूणेवान्‌ । “आदि तश्च इत्यनि्‌ निष्ठायाम्‌ । राल्खोपे “रदाभ्याम्‌”, इति नत्वे “रषाभ्याम्‌” इति णत्वम्‌ । भावादिक्मेणोस्तु शविभाषा

भावादिकर्मेणो* इति आदितो निष्ठायाः पक्षे इडविधानाद्‌ हूणेमनेन, दूछितमनेनेत्यादि द्रष्टव्यम्‌ ॥ २०९ ॥

मूख मोहससुद्राययोः ( मूरति ) हूिवत्‌ । विशेषस्त्वनिटो नष्टायां “न ध्याख्यापृमू- छिमदाम्‌?' इति नत्वनिषेधः ८ मृत्तः । मूत्तवान्‌ । मृत्तमनेनेत्यादि । मूर्खस्य सज्नाता, मृखितः ) तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच्‌# । तदिति प्रथमासमर्थात्‌ सन्नातोपाधिका- दस्येत्यर्थादितच्‌ ॥ २१० ॥ | स्फुखी विस्तृतौ ८ स्परछति ) । पुस्पूछंत्यादि ) पूरवैवत्‌ । अभ्यासे खयः शेषः ॥२११॥ युच्छ प्रमाद ८ युच्छति । युयुच्छ । युच्छितेत्यादि 2) म्टेच्छादिवत्‌ । अन्तरङ्गात्वात्तकि अखघुपधत्वान्न गुणः । “वार्णादाङ्गं बरीयः'” इत्याङ्गस्य बरीयस्त्वं यत्रङ्गवाणैयोयुंगपत्प्राचिः समानाश्रयत्वं च तत्रेति, इहवेपरीत्यान्न भवति ॥ २१२ ॥ | उच्छि उज्छे ।। “उञ्छः कणज्ञ आदानं कणिा्यजेनं शिकरूम्‌' इति याद्वप्रकाशाः । एवं विक्छानेश्वरोपि । “उञ्छति” सूत्रे उञ्छति उचिनोतीत्यथं इति न्यासो बदराण्युज्छति बाद्‌- रिकः । श्यामाकानुन्छति श्यामाकिक इत्युदाहरतो वृ्तिकारस्यापि व्यापित्वेनोचयनाथे इत्यभिप्रायो रक्ष्यते ( उन्छति । उन्छांचकार । उज्छितेत्यादि ) इदिन्त्वाद्‌ उञ्छयते इत्यादौ नलोपो न भवति ( उञ्चिच्छिषति ) “न न्द्रा इति छादे द्िर्वचनमभ्यासस्य चत्व हस्ये “छे च इति तुकि हरादिश्ेषो न भवति, अवयवभक्तत्वेनाम्यासभक्तत्वाभावात्‌। न ष, स्वङ्ुखिदेवदत्त इत्यादिवत्‌ इहावयववायवस्य समुदायवयवत्वम्‌ । यतः “छेच इत्यात्रा- गमिनो भावादेव पूेसुत्रात्‌ हस्वस्येत्यनुचृत्तिकिद्धावपि चकारेण तदनुङ्गष्यते, पूवसूत्रे हस्वा- न्तस्येति स्थितम्‌ । इह तु तथा माभूदिति हि भावः । (उन्छयति मा मवानुञ्विच्छव्‌ ) अर्थं

डच्छी ] प्रथमगणः । ६९

तुदादौ परिप्यते । स पाठ (उन्छती उन्छन्तीति) शीनचोनम्विकल्पार्थाोऽवश्याभ्युपगन्तव्य इति पाठः किमथे इति चेत स्वराथैः । उन्छतीत्यत्र शपि “अनुदात्तौ सुप्पितौ, इति शसि- पोरनुदात्तत्वेन । धातोः । धातोरन्त उदात्त इत्युकारस्योदात्तत्वे “उदात्तादनुदात्तस्य स्व- रितिः” इति राबकारस्य स्वरितत्वे “स्वरितात्‌ संहितायामनुदात्तानाम्‌"” इति तीकारस्य ग्रचयत्वे अचः क्रमेणोदात्तस्वरितप्रचया भवन्ति, शे तु आद्यदात्तत्वे प्रत्ययादित्वेनाकारयो- दात्तत्वे *अनुदात्तं पदमेकवेजेम्‌# यत्र पदे उदात्तः स्वरितो वा विधीयते तत्र तं वजेयित्वाऽ- न्धदनुदात्तमिति धातोरप्यनुदात्तत्वे पूवेवत्तिपः स्वरितत्वेऽचोनुदात्तोदात्तस्वरिता भवन्ति । विपयेयः कस्मान्न भवति धातोरन्तोदात्तत्वेशस्यानुदात्तत्वमिति यतोऽ स्वरभेदो न स्या- त्‌ । नैतदस्ति । सति रिष्टस्वरो बरीयानिति यस्मिन्नसति यः शिष्यते स बरीयानित्यथेः । ननु “अन्यत्र विकरणेभ्यः” इत्यपि तत्र पवयते । नायं पयुदासो ,धातुस्वरविषयः । कि तु छ्सार्वधातुकस्वरविषयः । खादेरास्य सावेधातुकस्य प्रत्ययाद्युदात्तत्वं सति शिष्टोपि विक- रणस्वरो न बाधत इति, अस्य चज्ञापकं तादृशमेव । तथाहि । “तास्यनुदात्तेन्डिदिदुपदेशाल्ल- सार्वधातुकमनुदात्तमनूद्धिडोः'” इति तासेः परस्य सावेधातुकस्य सति शिष्टस्वरेणानुदात्तत्वेपि सिद्धे पुनविधानाज्‌ ज्ञायतेऽन्यत्र विकरणेभ्य इति तच्च रसावेधातुकविषयम्‌ ॥ २१३ ॥ उच्छी विवासे ॥ समािविवास इति तरद्धिण्यां, विपूवश्वायं प्रायः प्रयुज्यतदति पुर्‌- षकारे ८ व्युच्छति । । व्युच्छा चकार । व्युच्छितेत्यादि ) आम्विधावागमनिमित्ता गुरुमत्ता गृद्यते, अत एव अनृच्छ” इति प्रतिषेधः (उचिच्छिषति) अत्र द्विवचने तुकि इचुत्वस्य पूर्वत्रासिद्ध त्वात्‌ हरादिशेषेण तकारस्य शेषे प्राप्ते [ षपूर्वाः खय इति वक्तव्यं ] शपूर्वाः खय इत्यत्र श््रंहणमपनीय खग्रंहणं कन्तैव्यमित्यथैः । तेन शपूर्वाः खयः शिष्यन्ते अन्ये निव- सन्त इति तकारस्य निद्रततौ छकारस्य “अभ्यासे चच ? इति चत्वं रूपम्‌ । अभ्यासचत्वैस्य तुक्यसिद्धत्वादुकारस्य पुनस्तु ्ग भवति [अभ्यासजईत्वचत्वेमेत्वतुकोः सिद्धं वक्तव्यम्‌ ] इति चर्त्वस्य सिद्धत्वात्‌. । अत्र पूर्वत्रासिद्धीयमद्विकेचनदइति अनाश्ित्योक्तं॑षरपूर्वाः खय इति । यदाहहैरदत्तादयः । तदाश्रयणे हि इचुत्वस्य द्विवचने सिद्धत्वाद्धलादिशेषेण छस्य निन्रत्ता- विष्ट सिद्धेः ( व्युष्टः । व्युष्टवान्‌ ) ““इवीदितो निष्ठायाम्‌ इतीड्‌भावः ८ व्युष्टे दीयते कां वा वैयुष्टम्‌ । *्युष्टादिभ्योऽण्‌” इति ““तत्र च दीयते कायंम्‌०» इति विषयेऽण्‌ प्रत्ययः । «न य्वाभ्याम्‌० इति रेच बृद्धेरभावश्च । अयमपि तदादौ परिप्यते । पूर्ववदुभयत्रप्रयोजनम्‌॥२१४ भ्रज भ्रजि ्टज जि ध्वज ध्वजि गतो ॥ ( ध्रजति । दध्राज । ध्रजितेत्यादि । अध्रजीत्‌ । अध्राजीत्‌ ) । “अतो हखादे०” इति वा बरृद्धिः । ( दिध्रजिषति । दाध्रज्यते । दाध्रजीति । दाधक्ति ) “चोः कुः” क्लि पदान्ते च । “खरि चः” इति चत्वेम्‌ ( भ्राजयति । अदिध्रजत्‌ । श्रन.जति । दध्रज् । ध्रञ्नितेत्यादि । दिधन्‌जिषति । दाध्रन.ज्यते । दिध्रज्ञिषति । दा्टज्य- । ते । दाध्रज्ीति । दाधरङ््तं ) कडि तिप्सिपोहैरड्धादिरोपे संयोगान्तरोपे च ( अदाध्न्‌ । सैति । दध । धञितेत्यादि । दिधजिषति । दरीश्टजयते ) “रीगरदुपधस्य चः, इति रोक्‌ ( दभ्रजीति । दरि्टजीति । दरी्टजीति । दर्धक्ति। दरिधक्ति । द्रीधक्ति }* “रुग्रिकौ च लुकि" इति सग्रिग्रीकः । “नाभ्यर्तस्याच्‌ इति पे न गुणः, एवं तसाद ( दर्क्तैः)इत्यायुदाहार्थम्‌ । ( धर्ज॑यति । अद्धजत्‌ । अदीष्टजत्‌ । उदरा । धित्वा ) “न ।क्त्वा सेट्‌” इत्यकित्वा- दृगुणः, ज्यम्‌ , “त्दुपधाच्चाक्लपिचतेः? इति क्यप्‌ । धैः । “चजोः कुधिण्ण्यतोर्निष्ठा- यामनिटः;”” इति वात्तिकसत्रेणकुत्वम्‌ ८ शञ्जति । द्टञ्ज । नजितेत्यादि । दिष्टजिषति । दरी्टन ज्यते ) पूञेवद्रीक्‌ । ८ दा्टजीति । दाशङ्क्तीत्यादि भिवत्‌ ) रड़ि तिप्मिपोहैर- इथादिलोपसंयोगान्तरोपयोरदा्टन्‌ । संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वात्‌ अर्घूपधत्वात्‌ प्रत्यय- गेन न गुणः ८ न जयति । अदत्‌ । ध्वजति । ध्वन्जतीत्यादि ) ध्रन्टजिवत्‌ । रद्धिणीकादयपसंमतास्तु आद्यो बजव्रजी इति दन्त्योष्टयादी पट्येते । सर्वत्र तवर्गीयादी एव २२०

७० -धातुबृत्तो- { ऋज

` कूज अव्यक्ते शब्दे ८ कूजति । चुकूज । कूजिता । कूजिष्यति । चोष्ून्यते । चोद्जीवि। चोकुक्ति । जयति । अचूकुजत्‌ । कूजः । कुल्यम्‌ ) “न्‌ : क्वादेः” इति निष्ठायां सेटृत्वात्कु- त्वाभावः ॥ २२१ ॥ . अजे षर्जं अर्जने ॥ (८ आन्जं । अजितेत्यादि । अभिजिषति । अजैयति । आजिजव्‌ । स्वगेः ) वात्तिककारमते न्यङ्क्वादित्वात्‌ कत्वम्‌ । ८ ऋजुः ) “अजिद्य्‌” इत्यादिना कप्र- त्ययः, ऋजादेशश्च । अजं प्रयत्न इति चरादौ । ( सजति । ससज । सजिता । सिसजिषति ) “स्तोतिण्योरेव० इ तिनियमान्न षत्वम्‌ । ८ सासन्यते । सासक्तीत्यादि । निः अससजेत्‌ ) ॥ २२३ ॥ गजैराब्दे ॥ ८ गजैतीत्यादि ) ॥ २२४ ॥ तजे भत्सेने ८ तजेति। ततजंत्यादि ).अयं चुरादावपि ॥ २२९ ॥ व्यथने ॥ खज पूजने च ॥ ( कति । चकजे । कजिता । खजजेतीत्यादि ) ( खजं रः ) “खजेपि- ज्जादिभ्य उरोख्चौ, इत्यूरः ॥ २२७ ॥ अज गतिक्षेपणयोः (अजति । विवाय । विव्यतु विव्युः । बिवयिथ । विवेथ । विव्यथुः । विव्य । विवाय । विवय । विष्व । #अजेन्य॑घनपोः* ॥ घनपोरन्यस्मिन्नादधधातुके विषय- भूते वीभाव इति वीभावे द्विवचने #एरनेकाचोऽसंयोगपूवेस्य* धातोरवयवः सयोगो यस्मा-. दिवर्णात्पू्ा नास्ति तदन्तस्यानेकाचोङ्कस्याजादौ यणिति यण्‌ । अच्र वकारस्य हट्परत्वा- ` त्‌.“उपधायां च, इति दीष “अचः परस्मिन्‌” इति यणः स्थानिवत्वात्‌ “सिद्धं बहिरङ्गमन्तर- ङ" इति असिद्धत्वाद्वा न भवति । बृद्धिगुणयोविषये परत्वात्तौ भवतः । “णलुत्तमो वा इति उत्तमे णित्त्वविकल्पनात्पक्षे गुणः । वलादो कादिनियमादिट , वीभावो द्यनुदात्ततत्वाद्‌ अनि- ट्‌, खि तु +अचस्तास्वत्थल्यनिटो नित्यमू्‌# अजन्तो यो धातुस्तासो नित्यमनिट्‌ तस्य ता- साविव थलीड्निषेषे प्रात्त । भ्वरतो भारद्वाजस्य । योयं तासो नित्यानिटः स्थलीण्निषेधः ख भारद्वाजस्य मतेन ऋकारान्तस्येवेति नियमादन्यत्रार्थाद्विकल्प इतीडागमः पाक्षिकः, अजेर दात्तत्वस्य इडथेत्वात्‌ वलादावाद्ध॑धातुकेऽयमादेशो विकल्पित इति पक्षे. व्यादेश्चाऽभावात्‌ ` आजियेत्यपि भवति, तथा वमयोरपि ८ आजिव आजिमेति ) उक्तञ्च वृत्तो । वलादावाद्धै- धातुके विकल्प इष्यते इत्यत्र केचिन्मतेवलादित्वस्य कऋथादिनियमेनेटः पयेवसानान्न कदा चिदपि वखाद्याद्धंधातुकग्यक्तिरिति न तत्रायमादेशविकल्पः, थलि तु भवत्येव यतस्तत्रेडिः कलिपित इति । ननु विव्यतुरित्यादौ दिर्वचनात्पूर्वं परत्वादियङ़ि “द्वि्वचनेचि इति तस्य द्विवचने कन्तेव्ये स्थानिवत््वादुत्तरखण्डेजग्मुरित्यादिवत्‌ आदैश्चरूपमेवावतिषटेतेति कुतो यणः, प्रसङ्ः । उच्यते । द्विकैचनाथेमियङ़ निवत्ते पुनरयमिच्छतावश्यं प्रवत्तेयितन्यः, तत्न दश्ा- ` याम्‌ “असिद्धवदत्रा ०” इतीयङोऽसिद्धत्वादङ्कस्यानेकाचत्वाद्पवादत्वेन वा यणेव भविष्यती ति इट किटेत्यत्रायमथेः प्रपञ्चयिष्यते । ८ अजिता । वेता । अजिष्यति । वेष्यति । अजतु । आजत्‌ । आशिषि । वीयात्‌ ) वल्ाद्याद्धंधातुकत्वाननित्यं बीभावः ( आजीत्‌ । अठेषीत्‌ । आजिष्यत्‌ । अवेष्यत्‌ । अजिजिषति । विवीषति ) “इको अर्‌" इति सनः कित्वान्न गुणः । आद्धेातुक इत्यस्य विषयसक्चमीत्वात्‌ प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तौ वीभावे हला दित्वाद्यङ़ (वेवीयते ) नात्र यङ्लुगस्ति । यतो लुका यडाद्धेधातुकस्य विषयत्वापहारान्नाद्धधातुकाभिन्यक्तिरिति वीभावस्य नेव प्रसङ्खः, उक्तन्वेवं “न लुमताङ्गस्य” इत्यत्र केयटे ^न लुमता यस्मिन्निति चेत्‌ इनिणिडादेशा न सिद्धयन्ति, इति भष्यवात्तिकयोरक्तो “शलुडि च इत्यादौ विषयसक्चम्याश्चय- णेनादेशाः सेत्स्यन्तीत्याशय लुका लो विषयत्वापदाराराद्विषयसक्तम्याश्रयणेप्यलिद्धिरि ति ८ वाययति, अवीवयत्‌ ) कमादौ ( - वीयतद्त्यादि 9 स्वादिषु स्यां युट्‌तासिषु- , वाचिणूवदिडिति इ्याययोः { वायिष्यते । अवायिष्यत । अवायिष्यथ । अवायि

तेज] प्रथमगणः । ` ७

वायिषीष्ट । अवायिष्टत्यादि ) चिणवदिटोऽभावे ८ वेष्यते, अवेष्यत, अवेष्ट । वेषीष्ट, वेते- त्यादि ) अत्र पक्षे वलाचयाधेधातुकसद्धावात्पक्े व्यादेशाभावे ( अजिष्यते । आजिष्यत गजिषाताम्‌ । अजिषीष्ट । आजितेत्यादि ) इति त्रैरूप्यम्‌ । टिरि ध्वमि चिण्डवत्पक्ष बृद्यायादेशयोः “विभाषेटः” इति मृदधैन्यौ विकल्पेन, अन्यदा तु णः षीध्वम्‌०"» इति नित्यो ञ्यादेश्याभावशचेति चातूरूप्यम्‌ (बायिषीध्वम्‌ । वायिषीटवम्‌ । वेषीटवम्‌ । अजिषीध्वमिति) ङि तु ““धि च, इति सिचो रोपे चिण्वदिरि व्यादेशस्य ब द्धयाययोसडन्यस्य पू वद्विकल्पः । ` -अचिण्वत्पक्षे तु नित्यः, आदेश्चामावे च चिक्कोपे इदमङ्गमिणन्तमिति नित्यो मूरधैन्यः ८ अ- बायिध्वम्‌ । अवायिदवम्‌ । अवेद्‌म्‌ । अआगजिद्‌वमिति ) चातूरूप्यम्‌ › येषां तु दशेनम्‌ “इण षीध्वम्‌” इत्यत्रेण्‌ ग्रहणेनेटो न ग्रहणमिति तेषां मृडधैल्याभावात्‌ ्डवदेव रूपाणि । कमे करि तदाब्दे “अचः कमेकन्तैरि इति चिणो विकल्पनात्पक्षे सिचि चिण्वदिटि च ( अवायि अवेष्ट । अवायिष्टे) इति तरैरूष्यम्‌ , अन्यत्‌ सवं कर्मवत्‌, संभवति च क्षेपणाथेस्य कमेकर्ता । +{ प्रवयणम्‌ । प्राजनम्‌ ) “वा योः इति वीभावविकल्पः, “कृत्यचः, इति विभाषा णत्वम्‌ । ।. (समजः) पशूनां संघ इत्यथः, (उदजः) तेषामेव प्रेरणम्‌ । “समुदोरजःपञ्षुः? इत्यप । घात्वथस्या- पञयुविषयत्वे (समाजः । उदाज) इति घञेव । अघनपोरिति पयुदासान्न वीभावः। “अजिब्रज्यो- श्चः"दति अकुत्वम्‌ । (खमज्या) । *संज्ञायां समजनिषदनिपतमनविद्‌षुन्‌शीङ््निणः* इति खि यां भावादो क्यप्‌ । [ प्रतिषेधे क्यप उपसंख्यानम्‌ ] इति वीभावनिषेधः । (प्रवेयम्‌ । ) आद्ध- ` धातुके इत्यस्य विषयसक्षमीत्वात्‌ प्रागेव वीभाे “अचोयत्‌?', अन्यथा ण्यति बृद्धो प्रवेयमि- ति स्यात्‌) [ बातद्यनीतिख्शधेंष्वजघेट्‌ तुदजहातिभ्य उपसंख्यानम्‌ ] इति खय्‌ । अस्य शि- त्वेन सावेधातुकत्वान्न वीभावः। अजिरम्‌ । “अजिररिशि० इति निपातितः । (बेणुः । ) “अ~ जिब्ररीभ्यो निद्‌० इति णुः । ( वेणुकीयम्‌ ) “नडादीनां कुक्‌ च” इति चातुरथिकशुखः कुगा- गमश्च । (आजिः) । “अन्यतिम्यां च इतोणि वृद्धिः, “पादस्य पदाज्यात०”» इति निदं शान्न वीभावः । अच्‌, (अजा) अजादिपागद्धाप्‌। अत एव वीभावाभावः । अजानां समूहः (आजि- कम्‌ ) । “गोत्रोश्चोष्टोरभ्रराजराजन्यराजपुत्रवत्समनुष्याजादूढन?' इति बुन्‌ ॥ २२८ ॥ ` तेज पाखने ॥ (तेजति) ( तितेज । तेजितेत्यादि । तेजः । ) “असुम्‌ तिजः इति नित्या- सुननन्तः । श्षमार्थोग्रे । तिज निशान इति चुरादौ ॥ २२९ ॥ खज मन्थे (खजति । चखाज । खजितेत्यादि । अखजीत्‌ अखाजीत्‌ ) “अतो हरादेःति वा बुद्धिः । ( खजाको मन्थः । “खजेराकः” इत्याकः । अच्र के चित्‌ कज मद इत्यपि पठन्ति ॥ ` खनि गतिवेकल्ये ( खञ्जति । चख । खद्धितेत्यादि ) इदितत्वान्नरोपाभावः ॥ २३० ॥ एज कम्पने ॥ एजति । एजां चक्रार । एजिता । एजिजिषति । एजयति । मा भवानेजि (जत्‌ । चर दित्वान्नोपधादस्वः । एजतिदीस्तौ गतः ॥ २३१ ॥ ओस्फूर्जा वच निर्घोपि ॥ इरब्दस्य “आदिनजिटुडवः? इतीत्वे रोपः । "वतो अथुच्‌” इत्यथुचि (सूफूजथु रिति)। ओकार “ओदितश्च इति निष्ठानत्वाथैः । (स्परूणेवान्‌ ) । “आदितः? इत्यनिट्‌त्वम्‌ । ननु,निष्ठानत्वार्थादोदित्करणसामथ्यादिवानिः्‌त्वं सिद्धम्‌ । एवं तहिं “विभा- घा भावादिकम्मेणोः” इति इडिकल्पाथैमादित्वम्‌ (स्पणेमनेन स्फूजितमनेनेत्यादि । स्फू ति। पुस्पं । स्पूज्जिता । पुस्षटजिषति । पोस्फूज्यंते । पोस्फूक्ति । अपोस्पूकं । स्पूजै- यति । अपुसुष्टजैत्‌ ) अस्य दीर्घोपदेश्ेन “उपधायां च» इति दीधैस्यानित्यत्वत्तापनात्‌ (मूर्छ ति हेति स्फुरति इत्यपि भवतीति के चिदिति मत्रेयप्रतिपादिते ॥ २३२ ॥ ` श्चि क्षये ॥ अनिट्‌ स्वरान्त इत्ययमनिः इह पारस्तु उत्तरधातुसादरयादिति मेत्रये प्रति पादितम्‌ । (क्षयति । चिक्षाय । चिश्षियतुः । चिक्षेथ । चिश्षयिथ । चिक्षियिव ) कादिनियमा- दिद थलि “अचर्तास्वात'हति निषेधाद्‌ भारद्ाजनियमाच्च विकल्पितः । अजादौ “अचि श्नुधात्‌” इत्यादिनेयड, “एरनेकाचः इति यण्‌ तु संयोगपूैत्वान्न भवति ८ कषिता । क्ेष्यति ) .

७२ धातुवृत्तो-- [ क्षीज |

क्षयतु । अक्षयत्‌। क्षयेत्‌ । आशिषि क्षोयात्‌ ) “अङ्ृत्सार्धातुकयोः? इति दीधैः। (अक्षेषीत्‌ ) सिचि वृद्धिः। कर्मादौ (क्षीयते) इत्यादि वीवत्‌ । अन्तर्भावितण्यर्थोयं सक्मैकः । "न क्षीयतह- त्यक्षरम्‌ इति भाष्ये दर्ञंनात्‌ ( चिक्षीषति) +अज्जनगमां सन+ इति क्षलादौ सनि दीर्धः (चे- क्षीयते । चेक्षयीति । “सावेधातुकयोः" इति गुणः । “नाभ्यसूतस्य, इति निषेधो ख्धूपधगुण- स्य । क्षीणः ।८ क्षीणवान्‌ । क्षीणमिदम्‌ ) । अस्य धरोग्या्थैत्वात्‌ क्तोधिकरणे क्तः । “अधिकर- णवाचिनश्व', इति तद्यीगे कर्वरि षष्टी* निष्टायामण्यदथं* इति क्षियो दीः, ण्यदर्थो भावक- मैणी, “क्षीयो दीर्घात्‌” इति निष्ठानत्वम्‌ । ण्यद्थं तु (क्षितमनेन क्चितोयमनेन क्षीणस्तपस्वी । क्षीणो जाल्मः । क्षित इति,) श्वाक्रोरदेन्ययोः* इति क्षियो निष्ठायां वा दीरधैः । पू्ैवहीरधेपक्ष नत्वम्‌ ८ क्षेतुं शक्यः श्षय्यः ) “्स्यजय्यौ शक्यार्थ,” इति निपातनादयादेशो भवति । ( प्र- क्षीय) । 'क्षियः, इति ल्यपि दीर्घः । क्षी निवासगत्योरिति तदादौ । क्षीष हिसायामिति क्यादौ । क्षिणु हिंसायामिति तनादौ ॥ २३३ ॥ ॥

क्षीज अव्यक्ते शब्दे ॥ ( क्षीजति । चिक्षीज । क्षीजिता । चिक्षीजिषति । चेक्षीज्यते । ` चेक्षीक्ति । श्षीजयति । अचिश्षिजत्‌ ) “गो चङ्यु०” इति हस्वः । कूजिना सहायं न पठितो ऽप्रसिद्धत्वात्‌ ॥ २३४ ॥ ।

लज रजिभजैने ॥

लाज लछालि भत्सने च ॥ चकारो भिन्नक्रमः एतावपि भनति मेत्रेयः । भत्सनग्रहरणं भजेनस्याप्युपलक्षणमिति पुरुषकारः । ८ ख्जति । खखाज । ठेजतुः । रुजिता । अरजीत्‌ ) अलाजित्‌ ) “अतो हदे०”” इति वा वृद्धिः ८ छिलजिषति । ार्ज्यते । लरक्ति । खा- जयति । अलीलजत्‌ । लज्जति । खर्ज । रुलिता । छिरुज्ञिषति । रालन्ज्यते) इदित्त्वान्न- रोपाभावः ( खारङ्कि। रञ्जयति । अखूलञज्ञत्‌ । एवं खाजति खाज्जतीत्यादि । लाजः ) 1 ओलजी ओखस्जी बरीडनइति तुदादौ । रज प्रकादानइति कथादौ । जिति दण्डके भाषार्भैः।२३८

जज जजि युद्धे ( जजति । खुजिवत्‌ 1 जङ्गलम्‌ ) बाहुलकात्‌ कलप्रत्ययः कुत्वं च ( कु- , रुजङ्गटेषु भवं (कौरजाङ्लम्‌ , कोौरुजङ्गरम्‌ ) । “तत्र भवः” इत्यण्‌ । “जङ्गल्पेनुवख्जान्तस्य ` विभाषितमुत्तरम्‌” इति पूवैपदस्य नित्या वृद्धिः, उत्तरपदस्य तु वा ॥ २४०॥

तुज हिसायाम्‌ ॥ तोजति । ततोज । तोजिता । तुतोजिषति । तुतुजिषति । त॒जित्वां । तोजित्वा । ““रोव्युपधाद्‌ ० इति कित्त्वविकल्पः । ८ तोतुज्यते । तोतोक्ति । तोजयति । अत्‌ तुजत्‌ ) भावादिकर्मणोः “उदुपधाद्‌ ० इति कित्त्वविकल्पनात्‌ तुजितमनेन तोजितमने- त्यादि ॥ २४१ ॥ |

ठजि पालने (तज्ञति । तत॒ज्ञ । त॒ज्ञिता तत्ञिषति । तोतुन्ज्यते । तोतङ्धः । अतोतुन्‌ तुञ्जयति । अतुतुञ्त्‌ तुङ्गः) । वाक्तिकमते न्यङ्क्रादित्वात्‌ कृत्वम्‌ । भाषार्थायं युजादौ॥२४२॥

गज गजि गज गजि मुज सुजि शब्दार्थाः ॥ (गजति । गञ्जतीत्यादि) । खजलजिवत्‌ । (जगजतुः) इत्यादावादेशादित्वान्नेत्वाम्यासलोपो।(गजः। अच्‌ । गज्ञा त॒ मदिरागरहम्‌ गजै- ति । जगजै । गजिता । जिगजिषति । जरीगृज्यते । जग्र॑जीतीत्यादि पूववत्‌ । ( गर्जयति । अजगत्‌ । अजीगरुजत्‌ >) “उक्ररैत्‌ः' ८ गृभ्नति । जगरञ्ज । गृक्ञिता । जिगृक्छिषति । जरीग्- ञ्ज्यते ) ^“रीगत्वतः'› इति रीक्‌ । (जरिगरृजीति ) इत्यादि । (मोजति । स॒ञ्जतात्यादि । तु- जिवत्‌ । ख्जश्रजीति स्वामिचन्द्रौ । गज मदने च । अयं चुरादावपि शब्दाः ।, गजं छ्ा्द्‌ इत्यग्रे ॥ २४८ .॥ . ` १1446 492

वज रज गतौ । ( वजति । ववाज । ववजतुः । वजितेत्यादि >) न शसददवादिथेण०?१ इत्येत्वाभ्यासलोपनिषेधः (अवजीत्‌। अवाजीत्‌.) “अतो हल्यदे ० इति वा बृद्धिः। (वाजः। वाज्यम्‌ )। घन्ण्यतो । “अजिव्रज्योश्च, इति चकारेण कत्वनिषेधः । (बजति)इत्यादि । लङि “वदव्रजः'दतिनित्या बरृद्धिः। (अव्राजीदिति । ज्या )“्रजयजोभावि क्यपू? इति क्वप्‌ । जः

क +

॥। ‰ गै

इक ~ प्रथमगरः ७३

“गो चरसंचरवहव्रजव्यजापणनिगमाश्चः, इति अधिकरणे घनन्तो निपातितः । पराद्‌ । #परौ चजेःषः पदान्ते* इति क्रिपि षत्वं दीर्घश्च । एतो चुरादावपि ॥ चाद्य उदात्ता उदात्तेत ॥ २९० ॥ अथ क्रमेण प्राक्तानात्मनेपदिनष्टव्गीयान्तानाह-- : . ` अड्‌ अतिक्रम्हिंसयोः ॥ इतः शाय्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । दोपधोयं स्मर्यतदति मत्रे यः। तोपघोयमिति “श्ना टः” इत्यत्र न्यासत्रत्तिप्रदीपकारादयः । स्वाम्यपि क्िपि अदिति तकारश्रवणाथ तोपधत्वमुक्तवा दोपधत्वमप्याह । मेत्रेयस्तु स्वमते दोपधत्वसुक्तवा तोपधत्वं मतान्तर आह । अड इति डान्तपाटः प्रकरणविरोधादुपेक्ष्यः ( अद्रते । आनट । अहृताम्‌ । आत । अदत । आरिषि । अद्धिषीष्ट । मा भवान