सिद्ान्तत्ख्का मुक्तिपदराक्तेवादश्च
श्रमद्धिः श्रीभूतपुरवासि्भिः
भरी मदेङ्टलक्ष्भमणाय-षंयमिसार्वमौमेः
अन॒गृदीतः
श्री बारुधन्वि जग्गु वेङ्टाचायेसवामिनां १०१ तम जन्मक्षेमहोत्सवमधुरस्मृति-संस्करणमप्
सम्पादकः - परकिकश्च महीश्रमहाराजसंस्छृतमहापाव्डाराया विरिष्टाद्रंतविभागग्राष्याप्कः (~ ८ १.
वारुदान्वं जभ्य इदद्नाचयः
सा {हुव्यवेवान्ट वदान्
श्री बाटषन्वि वेङ्कुटावग्रत्वमाकला-कुषुमम् २१-२१
407 2९४5 ॐ८5श णवं ‰% ८ 21107 %& 2८545
ए णत्रका ]^५6ए ^ 26 [^ ^^ १-१-18. (2१/18. 610) 0.31 52 ©6{ {€ 096४ ० 18018134 २218 १०९९ प
944. 4^.14..5 5418 60.8७, 450४.
74 42:00 7975
एः 47 इरन ९69 भए प्र 1507२८4"
(थ १ श्नः
श्रीमने राम.नृडप्य नमः श्रःमत रम्यजामानुदनयं नम. भसिका ट्धमणवरवग्वङ्करसकमपयोर्गन्धपदपद्मानि | धर वास्नृहःरवङ्कटय्र्वरिप्याश्चय पदमल्जानि ॥ श्रामटानन्दनाम स. पुप्थवहुल प्रथमा कुजवान्नरः आदनेषा
यादवाद्वि. २८-१- १९७५ अयि मोत्सह्दयाः गद्पादप्दयप्रणहितमनसः मान्याः महान्तः विद्भदराः ! श्रणुतावहिनमनसः । श्रामन्तः श्रीमद्ेङ्करलक्ष्मणार्यसंयमिसार्यमौमा अङ्मकाषुः चट् श्रीमूतपुरीं न कवरं किन्तु- समागरामेवैनां विश्वम्भराम् । ये किल श्रीमूतु्नित्यवासरसिक्ा अपि स्वेदेशसवकरार्सर्वावखासवपि श्री- यादवाद्रिविनिस्षिप्तनिजत्रिविधकरणाः, उमयवेदान्तपारादारपारदसिनः, श्रीधरि.- काचलश्रीमन्महाचार्यलव्धचक्राङ्कनादिकाः, श्रीयादवाद्रिमह) चार्य॑रब्धसर्वत्व- रहस्यज्ञानाः, भगवचिरदैतुककटाक्ष८व्बखयोगमहिमसाक्षात्क्रृतपरमपुस्षस्दरूपरूप- णविमूल्यादिकाः, श्रीवरवरम॒निवरचरणतस्णस्तरसिजयिरचितनिजप्रावण्याः निजमन्त्रवखशूरोत्सारितदरितमारेतजनरिकरपीडनव्यम्रद्ष्टम्रहव्याध्याधयः, खा- नृष्ठानपरः ितचरमपवेनिष्ठाकाष्टा्गारणछाः, सप्रवचनपारवसमावजितपट्तरषी- विरुचितरिप्यवृन्दामिवन्धितसचरणारयेन्दाः, श्रीवतिदर्यरामानुजारथकैङयधुर्यीः, श्रीमूतपुरीगते एम्वार् मटपीटभपिष्ठिगाः, षोडो वर्षं एव श्रीवेङ्टाचरधी- रितु्नियमनेन प्रथमाश्रमादेवाश्रमेणोरीकृतचतुथाश्रमाः, परामिभवननिपुणनिज- तेजोगणजुभितस्वपरलोकाः, श्रीवङ्कटाचर्पतिसर्वकैक्निरवेदणधुरषर परमहेसे-
त्यादिमिः तादाच्तिकपेरियजौयर् स्वामिमिः सानुग्रहं विततीणैचतुधौश्माश्च ॥ तेषां शिप्यगणेषु प्रथितेष्वपि इए तौ प्रथिततरौ । य््वेको यादवाद्रि- निवासी पण्डितरलविस्दाङ्कितः कुप्पण्णास्वामीति प्रसिद्धः खानिकं श्रीनिवास-
र नरमिहायै । अन्यश्च श्रीभूनदुवमदि दुण्ट्ट््दामी च ॥
नन्यरम्परायु दिप्यगणा उवृधिर् । कुप्ण्णाग्वामिना रिप्येषु तती म. अ. रक्मीनाना्य . मान्या वाङ्यनि जमुवेङ्कटाचायश्च प्रस्यातै । मतीर्यारितौ श्राचायरचिनान ताखपत्रकोरेषु म्रन्धलिप्या टिखितान् स्वाचा्- हम्त प्रद्तान् ग्रन्थान् काश्चनान्धरिप्या प्रतिक्रतीचक्रतु । अद्य यावदम्मदटरो- चराणि दमीयानि म्रन्थगब्रानीमानि --
(१) अष्टाक्षरस्य सर्वाधिकारन्वसमर्धनम् (द्वित् ) (२) अम्मद्रर्चरि- तम् (मणिप्रवाद्मापा; (३) केवल्ययननूयणी (४) चम्मश्ोकरिप्यणीविव- रणम् (५) निक्षेपक्षव्याग्यानम् (६) न्यायसिद्धाञ्चनमावदीप्का (७) पुगण- मारगदीपिका (८) प्रपत्यनुपायत्वविचारः {ुद्रित.) (९) मक्तिरसायनम् (स्वो- त्रम् ) (१०) भूगोढ्टमगौन्छनिीयम् (दवाविडभाषा) द्विवारं शद्रितम् )(११) म- हाचायं दिनचर्या (१२) मह चायमङ्गलाश्चासनम् (१३) मुक्तकशकाः (१४) सुक्तिफलक्तिवाःद- {!५¦ मूलमन्त्राधिकाररिप्पणी १६) रहस्वत्रयसग्रह करिका: (१३) रामानुनष्टपदी (द्विनम् ) (१८) रामानुजयुध्रमानम् (मु) (१९) विश्वगुणःद्ेमावाधरिपणी (२०) श्रीभाप्यकारदिग्यमद्टविग्रहवगन- चूर्णिका (२ १) श्रीमाप्यस्मरदिव्यामिप्कचूणिका (रद्विना) (२२) श्रीक्चन- भूषणव्यास्यानारम्वदम् ।सद्रितम् ) (२३) श्रतप्रकारिकाग्यास्या मावदीपिका (२५) सद्दोनलुद्ीनम् चम्पूकाव्यम् ) (२५) सिद्धान्ततूलिका (२६) मिद्धो- पायनुदैन् (२०) सिद्धतात्प्टिपणी (२८) सिद्धधर्मप्रकदिका (२९). सिद्धधर्मविजयः (३०) सिद्धधर्मविजयमङ्गल्दीपिका (३१) हसानन्दम् (महा- काव्यम् ) इति । मन्ये च केचन ग्रन्धास्स्युः ॥
इदानीमसद्रुरुवराणां तातपादानाच्च श्रीवारधन्वि जम्मु वेद्कराचार्याणां एकाधिकृशततमजन्मकषमदोतसवसमये तन्नामाङ्भितमन्थमाखया (२ १-२२)
|:
एरयिलतिननन्वन द्रािजतित -्वन च प्ररायार्याणां अन्धद्रयमेतं प्रकादय क्ु- तिधःन््द ननिनूघमीहं सकफककत्य कृतक्रत्यतामभजम् । अनर्घाणीमानि मरन्धरतरानि चमेव्य सद्या वदातिनस्तुप्यन्तु । मृष्यन्तु चान्नस्य जआचायकै- क्य चापन्पृत्त्यास्य साहमम् ॥!
श्रतिरिखरनिकरम्हायुहान्तरनि्नान् मूक्षमतमान् स्दर्थान् सदाचाये- प्रज्वालितेन अन्धात्मना प्रिणतन निजज्ञाददीपन प्रकाञ्चयन्नयमाचायम्सवस्य गभीरतां सरल्नाञ्चाभिव्यनक्ति ॥
एताच्याग्न्थप्रका शनकरङ्यं साद्याचरण वेदश्चालरादिषवेभागेषु परीक्षादि.- संयोजने च वद्धादरा मद्रपुरीस्था ` 19; ५१४८ :5८1€१८८ 17४51 {इ €&०५.) “ नाञ्नी काचन संस्था वरीवति । तस्यास्संघरकाः श्रीमन्तः ए. के. क्षट्कोपारयाः; । ग्रथस्यासय मुद्रण सा्यमाचरब्यम्नेम्यो धन्यवादान् स्मपेयामि । एवमग्रेऽपि एतादशाग्रन्धप्रकटने एवमेव साह्यमाचरन्तिति च प्राथये ॥
एतद्रन्धकर्दणां प्रथान्तयण्यपि मोहमयीनगरीख्यानन्तार्यलतानव्दीसमित्या
यथाक्रमं प्रक्ारयत इति श्रत्वा तनिर्वाह्कान् क. के. ए. दकटाचा्यमदोदयान् , संखाव्यदस्थापकं वासुदेदसोमानिपरपृति सोमारिकुख्जातच्चामिनन्दामि ॥ श्री पत्यरमहं तेत्यादिबिस्दाङ्किनाः श्रीभूतपुरीस्थाः एम्दार् मटवर्तमानर्पीस- चियतयोऽपि अस्मिन् विषये विरिष्यारिषः प्रयुञ्ीरन्निति त्त्सतनिधौ इतक्ता- मपयन्ननिमेतायुपसंहरामि ] इति विज्ञापयिता, आचार्म चरणयुगभावनातरज्गतरङ्ितान्तरज्गः दासः बालधन्वि जग्गु रुदरोनाचायैः श्रीनन्महा् कृस्णारब्धविक्ञानसम्पदे । श्रशैरुल्मणाचःयैमुनये निषयमङ्गलम् ॥
[न = + ~
क ^ क ।।
९- २२. २४.
प्री उ.टधनि बडूटायग्रन्थमालङ्सुभानि
मीक वृत्तसुन्ताररावन्ी (जान, रनगङद्धावरममप्रकान्मर्मो दूषाटनम् (नागर) क्चरीमहिनादन् ॥
यदुगिर्नारःयणन्तव्. (इत्यादि) (जान्) याद वगिरिनादास्यमग्रहः (कृ) कुवस्यानन्चच्धिकाचकेःः ।
(नागर) अरङ्कारनस्तम् | दशकुमारदरारनतरेमयैविमर. त वादमूमिविमनेविमज ४ विदितपटविचारः यदुकुख्यदु्नखसम्बन्ध (मरटीक् ) (कचड) भारङ्ृष्णनङ्टम् १३. वराहादिमद्गलम् ,, यतिराजमङ्गलम् (नागर) युन उवणवमा ॥ द्रि डोर्पानषसारमग्रहः =) सटीक) (नागर) दिग्यप्रबन्धप्रामाप्यसमर्थनम् ) (कन्नड } यमकिकरसवादन्यस्व्या (नागर)
, (कट) दिव्यमूरिचर्नानि (नागर) गीनाथसग्रहञ्यान्या ति सिद्धान्तनून्कि ) ॥ मुक्तिपदघक्तिवादः ५३
दयासहत्तम् (श्रीवेङ्कटनाथ)
[1
© = 9 ५५ ति = ५५ ॥ € -- ५५६
-- 0 ५,
१५-€ 9
न.
१-००
६ -००
२-०५०9
२-५०
६ श्री ;। ।} श्रोमते रामनजीय नमः) 11 श्रीमन गस्यजारानृम्नय नमः | ॥} श्रौमनर्नहूमुरवे नसः 1 ४ श्रोमह्द्ुःखलकष्नणाये मेयमिते रमः ॥ श्रोमद्रङधःटलकष्पनारसंयमोन्द्रः अ गही
सिदान्ततूखिकि प्रथमः परिच्डेदः
वरवरभू नकरचरण्ये तरुणसरोजात जठरकमनोयौ । अपि मम शिरस्यक्ृस्मपत् करणापरिणासदापितौ- कल्ये \।
मुमुष्नोः मोक्चाथं प्रमाणसमारेण प्रमेयसारनिणैयः कर्तव्यः । नत्र धर्मन समय एव सारभूतं प्रमाणम् । स्तः प्रमाणस्य वेदस्यापि तत्सापेक्षत्ात् } तदुक्तमापस्तम्बेन :-- १ “ धर्मन्नसमयः प्रमाणे वेदाश्च " इति ।
न च धमज्ञसमयःव्रापि साक्षायरम्परया वा वेदसपिक्षत्वे श्षङ्यम् । वेद्-योगादगोचरादयन्ताो7िकार्थसाष्टात्कारक्षम मगवचिर्हेतुककटाक्षरुन्धदिव्य- च्ुष्काणां परा्कशादि पधानं समयस्य वेदसपेक्षलाभावात् । तदुक्तं गीतायां -
२ ५ नाहं वेदैनं तपसा न दानेन न चेज्यया । राक्य एवविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा '" इति ॥ न चैवमपि ३ “नो इतराणि ” इति श्रतिनिषिद्धाप्रितानामपि प्रामाण्य.
१ -जा-घ.सू. भ १-२,३)\ २ गीताः ११-५३॥ ३ तंत्तिरियोपनिरत् शि. व. उन्. ११।
४, सिद न्ततूकिकिया
वारणाय धर्म्नसमये वाविशुद्धा्च एव प्रमाणमिति वनध्यतया तस्य वेद्- सापेक्षत्वमावद्यकमिति वाच्यम् ॥
तस्याः श्रनेः धरमत्तप्तमयानन्त्तेन्रचन्स्यप्वरितविरोषविषयवेन तेषा प्रामाण्यापफ्त्यव्ोगान् । तथा हि-
धर्मत्वं नाम - “ अल किक भ्रयस्ाधनविषयकासङ्कचितमाधान्कार-
वस्वम् । धर्मवौयेयवधितक्लानानामिन्द्रचन्द्रादीना न चैनदसि । तष जारस्य साघननारतम्यानुगुण्वेन सङ्चिततवात् । अधिकारारम्भककर्मणा रिरहिनत्वाच् | तसादिन्चन्दपराशरादीनामहल्यानारामग्यगनिविनीणमनादिके न धर्भजघमयत- गतम् । इति ॥
नन्वेवमपि ! विमरनारायणछ्तदेवेदवीगमनस्य, २ नीरुकृतपर्रव्याप- हारस्य च प्रामाण्यापत्तिवारणाय वेदसापेक्षत्वं ध्मक्पमयस्याङ्गीकर्तव्यमेवेति चेन्न ।
तयोलदशाया धर्मज्ञवामदिनैव तदापतत्यसम्भवात्। तयोस्तदनन्तरमेव मगवनिरतुककराकेण जञानखम इति पूर्वाचायरनुगृहीतत्वात् ।
किञ्च - पूर्वोक्तनामपचरितानां प्रामादिकत्वेन समयतामावाचच । उपादेयत्वेन धर्मज्प्रवर्तितो हि धर्मज्ञपतमयः ?
अपे च -- वेदविश्द्धस्य ध्न्चसमयस्याप्रामाष्याङ्गीकारे जामदम्य- कृतमातृरिरश्छेदखूयगुश्वचनपरिपालनस्याप्रामाण्यापएत्तिः ! न चेष्टापत्तिः ।
३ ५ जामद्म्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम् ।
छृत्त॒पश्युनारण्ये पितुर्वचनकारिणा * इति श्रीरामायणे
कौसल्या प्रति तस्य प्रमाणतमधम त्रसमयट नोदाहृततया तद्विरोधात् ।
१ भक्ताभ्रेणु नामा दिव्यघुरि । २ परकारूनामा दिन्यसूरिः । ३ रामा. अयो स. २१३४)
प्रथमः वःरच्छद्; डे
न् च नम्य वदाविरृद्धव्वं शद्धयस् । १“ मानुदवौ मव" २५ पिनु- दयनदुण मानः मौ उणादिरिन्यते ˆ इ्य.दवि परमः पिनुदवननुमाधिकन प्रनेद्धायःः मतुः पितुकचनपरिपखपमात्राथ 'वहत्नन प्ह्युना यिरद्छदनस्या- ल्यन्तेडविरद्धत्वन्य नुस्यमवनन्यनान्वःर् । तसात् धर्मनुसमय एष पारम् प्रमाणमिति सिद्धम् |
स॒ च सनयो द्विविधः ! उद्यस्पो -नृष्टानद्श्चति | उपदेलोऽपि द्वि वेधः ¦! विव्रणिरूपो विवरण्यश्चति । अ(च उपद्र रहस्यत्रयातकः | अन्यस्सहन्रगाधोपनिषदादिश्पः । अनुष्ठानपस्पमयो गुस्यरम्परादिवेचः । उपदेश्ाविमंवादी च । तदेर्वव्रिधेनोपदेशाविसंवादिना पराङ्कुशपरकासदि धर्मज्ञानुष्ठानरूपेण धर्मज्ञममयेन सर्व्रमाणसारभूतन सर्वप्रमेयसारनिष्कर्षः कर्तव्य इति सिद्धम् ।
इति श्रीमद्रवूलकूलतिरक श्रौमन्मह्ाचाय- चरणयुगमावित श्रीनिवासकासन
विरचितायां सिद्धान्तनूलिकायां
प्रथमः. परिच्छेदः
१ कैति. शि. व. अ. ११1 २ मनस्मृतिः २-१४५ सहखन्तु पिनू.न् इति पठः ।
अथ द्ितीयपरिष्डदः
अध प्रमेयसारो रिष्यते । मोक्षाथमवश्यन्नातव्यः प्रमेयः प्रमेय्- साः! सख च प्चविव्रः | ्व्वद्यपर्खन्पुरषाधस्वरूपो पयस्वरूपविरोधि- स्वस्पमेदात् । तत्र रोष्वे सति परतन््ये म्वम्वरूपख्क्षणस् । रोपे चाम ; परातिञ्षयाधानेच्ययोरादेयतामात्रन् । तदुक्ते श्रीमाप्यकरः वेदाधममह् -- १ “ परगनातिद्याधानेच्छयोकदेयल्मेव यस्य स्वरूप स शषः , प्रद्दषी ।* वति । जंमिनिमू्तकच -- २ “ रोपः परांथत्वात् ” इति । तम्ग च शोयर- माष्यम् -- २ ^ यः पराशरतं व्व ठप त्रमः ” इति । तान्निकोक्तिथ्धं ---
५ तम्लात्पारार्थ्यमेवेकं युज्यते रोषरक्नणम् ।
परेदिशप्रवृ्ि्चं पोरा्यममिषीयते ॥» इति ।
तदिदं रोष द्वि रधम् । स्वेख्प्योग्यताख्पम्., फलो धानरूपन्वेति । तत्र परगतातिश्चयाधानेच्छाजन्योमदानमात्रईहनाख्प शेषत्व खरूप्योग्यता्म- कम् । ताट्योणदानमात्रावषयव प्रलोपधा रप दोषत्वमिति ज्ञेयम् । तत्र स्वर्पयोग्यः ख्ये दोधत्वे फलोधानरूपडावष्वनिरुूप्रीयम् । अतएवोच्यते --
“ यमरटविनियोगाहददोष इत्युच्यते वुधैः ।
ईरण जगन्सवं यथेष्टं विनियुज्यते ॥ ” इति ।
भ
पुनद्टोपत्व द्विविधम् ¡ प्रधानः
र द्वारदोषतवन्चेति । स्वयं प्रयो- जनातिदायधरिनं ठेपन्व प्रथानदापलम् । अन्यारथातिद्ययघरितं शेषत्वं द्वार- दोषत्वम् ! पुनरद्विविधम् । अनन्या्हमन्याईञ्चेति । स्वाभाविकं शेषत्वं अनन्यम् । आगन्तुकं रोयत्वनन्याहम् । जेष्व पुन. चतुर्विधप् । शेषी- च्छघटितम् । रपच्छषटितम् । उमयच्छाधरितम् । उदार्मनेच्छघटितज्चेति |
१ वेद्वत शेषलक्षणम् 1 २ जमिति सू. ३-१-२) ३ उाबरमष्यं ३-१-२२)
दिनौयः परिच्छेषः ६१
नि,
नटक्नं न.न
ह
कथ
च भ
भ्
~` इच्छन वटुणदयं चन्याति्नपमिद्ध्र । उमयान्म्येकेकलया त दश्चेधेमो ॥” इति |
अत्रोमयेच्छधटिनं यच््प्ये तद्व दारयनन्धुच्यत । नदेवेविषेषु ठोपत्षु स्ये स्दन्व्पलन्नणनयाजिमनं दाप मगदलिल्पिते आचायतषन्व- द्रारकमागवननपनवद्रारकम् । आःच.्यनिरूपिनवथानटे पचद्वारभूत, अनन्याहं दास्यरूपच्च वदिरन्यम् । इट चनव मगवच्छषतलभागनरोपन्वाचाय ष त्वरूपां र॒त्रयघरिनम् । अत्र॒ भगव्च्छयत्वरूपाऽलः प्रधमपरवदब्देनोच्यते भागवतरोषत्वांगो मध्यमपवखञ्देन । जाचःयरोषन्वांद धरमपद्रव्देन । तत्त तफरोपधानक्रमापश्चया च तथा व्यवहारः ।
न च सर्वलेपिणो भगवतः आचा्यपश्चया प्राररोपित्वे नोपप्रयत इति वाच्यम् । १ ५्नतेदख्पंन चाकारः” इत्यादि भ्रमाणवटेन ईश्वरस्वरूप- रूपादीनां सक्ता्थत्वावगमेन तदनुसारेण भगवतो द्र पिवस्मैवाङ्ीरूरमीय- तात् । यद्रा -- सखरूप्रतः प्रधानदे षिणो भगवतः स्भाक्तो द्वास्दोषिव- संभवेनाद्पपत्यमावाच न कोऽपि दोवः इति भ्ययम् ¦
अप्र पारतन्व्ये नाम खग्यापारानर्हत्वम् । तच त्रिविधम् । स्वद्धप- पारतन्च्यम् । साधनपारतन्व्यम् । फल्पारतन्व्यञ्चेति । तत्र स्वमोयोदेश्यक- रव्य हत्वं खरूपपारतन्व्यम् ! अरप द्ररकफरुसाघनगोचरपदृष््यनहचं साघन- पारतन्त्यम् । स््प्रवृ्युदेरयभोपक्त्वानहतवं फल्पारतन्व्यमिति विरेकः | तथा च -- पूर्वकतदास्यरूपभगवच्छेपत्वविरोषवस्े सति त्रिविधपारतन्व्य- विशिष्टत्वं स्वसवहूपरक्षणमिति फलितम् । अस्य स्वस्वरूपरक्षणत्वं स्वस्व- खूपनिषूपकःवमेव । तचच्च यथावस्धितस्वस्वरूपविषयिताव्यापककिषयताकतवम् ।
तिके ति नजते तव पति तो जतो पमोेने क कोके जोकि कनके कतिक) ककि वेकि भष कक्कर 9 कै कक केथि विधे क्मङक छकिकककनि
१ अर. जितन्ता-श्छे. ५)
६ सिद्धान्ननूलिकायाः
ननु अहमिति प्रतीम धर्िमूतत्नानान्मिकाया यथावस्ितन्यम्दरूप- विषयिण्या दोषत्वपारतन्न्यदिषयकत्वामावेन तयोत्कम्वरूमनख्पक्रत् न सभव- तीति चेन्न । तस्याः प्रतीत. भगवदात्मकम्वान्मविपयकत्वन, तत्र॒ भगवच्छ- रीस्वश्यापि विषयतया रेषःपारतन्व्ययिषयकत्वस्याप्यक्षततवात् ¦ आधेयत्वे मति वितरेयत्व सति रोषन्वस्येव शरीरत्वात् ।
तदुक्तं मष्यकोरे. -- १ “यस्य चेतनस्य यन् द्रव्यं सर्वान न्वा नियन्तु धारयितु च शत्रय , तच्छेषतेकस्वरूपश्च तम्य" उरीरम् ' इति । अत्र श्षरीरल्क्षणान्तरगते चाध्रेयत्दविपरयत्रे अल्यन्तपारतन्व्यख्पे एव । अनो भगवच्छरीर्वम्य मगवच्छेषवपारनन्व्यन्वख्यत्वेन भगवदाकस्वात्म- विषयिण्यामहमिति प्रतीतौ तच्छेवःपारतन््यदिषयकतस्याप्यक्षततया भगव. च्छेषत्वपारतन्व्ययोः स्वस्ख्यनिखूपकत्वेन स्वस्वरूपरक्षणत्वं सभवयव्येवेति सिद्धम् ।
इदश्च स्वस्वहूल्कण श्रथमरटस्ये प्रणवनम "पदाभ्या प्रतिपाद्यते । तत्र प्रणवेन रषः प्रतिपवते । तत्राकःरोचरय्तचठथ्या २५ तादर्थ्ये चतुर्थी वक्तव्या ° इति चन्दव विकानु्ासनारसारेण पारा्यषूतादर्थ्यामिधानात् । नमःपदेन च पारतन्व्यत्रये प्रतिपाद्यते । तत्र प्रणवावितेन नमःदेन स्वख्प- पारतन्व्यं, मध्यमनम.पदन साधनपारतव्यं चरमपदःनिपरतनमःपदेन फर्यार- तन्व्ये प्रतिपाघत इति किकः ।
अत्र॒ ३ « इतिहास पुराृत्तं ” इत्युक्तरीत्या धर्म्ञसमयरूपपूर्वाचार-
१ श्रीमाष्ये - शरीररुक्षणम् । २ चतूर्यीविभक्तिप्रकरणे वेतिकम् 1 ३ नामलिङ्खानुश्लासने काण्ड १. राब्दादि वगं ४।
तिपादकतया प्रषर्प्रनाणमूततिहासश्रषमृतश्रीरामायणपुर्पेषु मध्ये श्रीरोषाव- तारभूतस्य श्रीरामानुजस्य निष्ठा शेषत्व, पारहन्व्ये श्रीभरतनिष्ठा, मागवतानां हारेषते श्राशन्रुननिष्ठा, शाचा्थार्क्चा म दतो द्वारदोषतरे श्रीरात्रीनिष्ठा, ्रीगुस्परम्परावयश्री धुरक विग्रभृति व चःयैनिडा च प्र ^णत्तयारुप्न्पेयेति सर्व. मवद्मातम् ।
इति श्ोमद्रध्लकुलतिरुक श्रीमन्महाचा्षं- चरणयुयभाक्तिन श्रीनिवासडास्न विरचितायां सिद्धान्ततूलिकाया
हितो्षरिश्छेदे
स्वस्वदपनिरूपणोल्लाखः परथमः
अथ क्रमप्राप्तं पररूख्यं निरूप्यते । श्रापरेषित्वे सति फम्प्राप्य- प्रापकत्वं परखखूपस्य रुरणम् । प्राप्ररोपिते नार प्रा्िविशिष्टते सति रोषिचम् । प्रासिरनाम सम्बन्धः । स नवविधः । पितृुत्रभावः, रक्ष्यरक्षक- भावः, शोष ` षिमावः, मतमा्याभावः, ज्ञातृह्तयभावः, स्वस्वामिमाचः, आधारोधेयमावः, ज्रीरात्मभावः, मेोक्तृमोम्यभाक्ध्ति । तदुक्तमाचार्यैः
१ ५पिति च रक्करदरोषी तां हेयो रमापतिः ।
स्वाम्याधारोऽखिखत्मा च मोक्ता चाध्यमनूदितः ॥* इति ।
भिनति नोने कितिति को ध क क को कक ऋत कम को परक करके 7 भ जिः कं च तरफ कोः कको क द # क ओर क तरयो प भया र उ पितयं क नाल सिमाः केन भ कनिति
१ पाड््बरात्र
र सिदध न्ततूलिकायां
तदेवं नवविधासपि प्रािषु स्सखवामिभवछ्ूप प्राप्तिः प्रधानतमा । यरस्तसत्तादिखमाङामावेव यह्ामालमौ ती स्वामिनी । रोषिचतनत्वमेव स्वामित्वमिति वन्ति । तत्न । किचित्कारप्रतिसम्बन्धितवस्येव रोषित्वरूपतया तदभावेऽपि खस्वामिमावोपरब्येः । तदुक्त महाकविना -- १ ५न् किचिदपि कुर्वाणम्सैस्यैदुःखान्यपोहति । तत्तस्य किमपि द्रव्ये यो हि यस्य प्रियो जनः ॥" इति । र्समीमासामाप्यज्कृतस्ठ -- २ “ यथेष्टविनियोगदेतुमूतसम्बन्ध- विरोषान्मक्यक्तिविरोषख्प स्वामित्वे ” इति रोपित्वादन्यदेव खामितं व्याच स्युः ¦ तथा च -- एव रूपस्वस्वामिमावायष्टविधप्रा्िविरिष्टा, शषरोषि- भावरूपा प्राप्तिः प्राप्तरोषिवमिति फठितम् । अत्रोच्यमानं रोषित्वं स्वाति- शयोदेञेन यथेष्टं सकरचेतनाचेतनविनियोक्तृत्वे सति तततद्विनियोगजन्यतत्तद्- तिल्लयजनितातिशयविरोषरालिक्कूपे बोध्यम् । परमप्राप्यं नाम प्राप्िविदोषफलीमूत-केवरपरार्थानुभवकै ङ्कर्यप्रति- सम्बेधित्वम् । ता्यानुमवकै्कर्प्रतिसम्बेषितवे नाम् - तथाविधानुभककेङ्क्म- खूपचेननप्रवृद्युदेद्यातिद्ययश्चाछिति सति तदनुदेद्यानुषङ्गिकचेतनमोगजनित- प्रतिविदोषयास्तिम् । परमग्रापकवं नाम - स्वापेक्षया प्रापकान्तर्ुत्यत्वे सति प्रापकम् । तच प्रापतये चेतनप्रवृततिप्रतिरुद्धरक्षणप्रवृत्तिमत्त्वे सति वक्षयमाणन्याजमूर्तं- भक्तिप्रपत्तिविषयत्वे घ सति निर्हतुकखप्रसादरूप्यापारसम्बन्धावच्छि्नयार- च्छिकादिकैद्कयैपन्तफर्कारणत्वरूप बोध्यम् । इदश्च कारणत्वं मगवतो निरः षृकारमावविदिष्टरक्ष्मीयुणविग्रहविरोषविदिष्वेषेण । तेन न प्राप्या.
१ उत्तररामचरिते ६-५ । २ रहस्यमोमाक्ताभाष्ये ।
ह्िनौयः परिच्छदः ९
ननु - मगदनो रि्ईनुकग्सदद्ररि मोतरकारणत्य सरवसुक्निप्रस्ग इति चन्त । प्रादिङ्ूल्यव्यवसावरमादाय स्वर क्तिपसङ्गवःरणसंमवान् । तथा हि - दशग्नावत् भक्तिक्कयीयङः म्बामाविक्रेराश्चन्यम्बन्यभरयुक्तसो हादे- सपप्रयःदविदापेण स्वयमे सकरुजगदुजीदन्कामः पितुपृत्रमावादिन्वन्धेन देषः करणकटवरदानादिपूकं दितं प्रव्तयन. जाखकऋानावतारादिशुखेन स्वप्राप्तये खयनेवो गयः इतीममथ यथा स्व्राखद्योऽपि मुष जानीयुः, तथा कपि करोति । एवे पुनः कृपिक्रःाऽपि ये तावन् निर्दैतुकोपायमावादि भग- दद्रेभवषु अभ्यमूयया मगवःप्रवृचिविरोषिखप्रवृत्ति ्पमगवतप्रातिकूल्यत्यवसा- यान्न विरताः भवेयुः, न तानीशरम्साधुक्म कारयति । य तावत्तथाविध- भगव्रेभवादिषु अद्र पूरटकं निवृत्तः दुःयै्सायाद्भवन्ति, तानेव भगवानु- चिनीषन् उरटरोत्तरमामियुख्या देजनन्पूर्वकं सा व्विकसंभाषणस्दाष्टाय )वादि- साधुकर्म कारयति । तदिद्रसुच्यते- १ “एष एव साधुक्म॑कारयति तं यमेभ्यो छेोकेभ्य उन्निरीषति ” इति । स्म्रतिश्च -
२.५ इश्वर च सोहा यद्च्छ।मुङ्घनं ततः ।
विणो; कयाक्षण्द्रेषगभिमुख्यश्च सःसिकेः ।
संमाषण षडेतानि द्याचायैप्राप्िहतवः ।॥ ' इति ।
तदिदमाडूरवास्स्यवरदाचार्या्तत्वसरि -- ३ “ दुष्क्मव्यवसायस्तु विरतो यस्तस्य पुंसः पुरा मूयौ जन्मसमर्जि गान्यगणितान्यागांस्मनादत्य यत् | तसमानन्तसुखाप्ठये च यतते रुक्मीसहायस्स्वयं तत्काषण्मपुरर रो गुणगण्तस्यायसु-जम्भते ॥ * इति । तदेवं सर्र क्तिप्रसज्गय भगवतस्सखभ्रातिच्रूल्यनिवृत्तिमात्रसपिक्षतास्वी.
१ कोषातकी ३-९ ¦ २ पाङ्खराच्र | ३ सस्वद्धारे !
१९ सिद्ध न्टतूल्किया
कारेण वारणममभलात् , तेन मगवदुपायल्वनिर्दतुकतभङ्गाभावाचच, निर्दटुक- खप्रमादद्रारा निर्हतुकपुरुषकारभावविरिष्टरक्ष्मीगुणविग्रह निरोषतिरि'ष्टो भग- वानेव मेक्षकारणमिति सै निरव्यम् । इदञ्च परखकूपरक्षणे प्रथमरहप्ये करमेण पदत्रयप्रतिषष्यम् । तसन् भगवन: रोपित्व्रण्यन्दप्रप्यचानामपि क्मणाभमिघधानान् । अत्र पस्य प्राप्त भगव्दवनारमूतस्य चक्रवतिमूनो , - १ « व्यसनेषु मर्प्याणा भूश्च भवति दु खितः । उत्सवेषु च सर्वै पितेव परितुष्यति ॥ इत्यादुयुक्तवृरिषिरोषः प्र गणम् । तेन ठोकलाभाखभर्.+खभा- लभव्वासकसर्वलोकसखामित्वावगमान् । २ “ राञ्य चाहं च रामस्य ” इतिं मरतनिष्ठापि प्रनाणमेव । तेन सषा माववत्वावगमात् । किंञ्च विशि टाया प्रतयिन्याः सदेश्ञमापिणे गृध्राजाय पक्षिण, ३ “ मया तं समनु- सातो गच्छ छोक्रानरुकत्तमान् ” इति श्रीचक्रव्तिमु नुना सकङ्विसूतिप्रदानम्पि स्वामि रोपित्वविरोपै च प्रमाणमेव । तन यथष्ट सर्वविभूतिविनिशोगहुतु- भूतमम्बन्धविरोषारमकद क्तिविरोषक्स्वरूपस्ैखमित्वस्य, तथा तष्टिनियोवतृरूप- दोषित्श्य चावगमात् । ४ ^ अभिषिच्य च रङ्काया राक्षसेन्द्रं विभीषणम् । कृतङ्कत्यस्तदा रामो विज्वरः प्रमुमोद इ ॥ ” इदयुक्तवा श्रीामवृत्तिएपि र पित्वे प्रमाणमेव । तेन ययेष्टविनियोकतृ्वे सति तथाविधविनियोगजन्यातिशयजनितप्रीतिविरोषशाछित्वरूपोषित्वावगमात् ।
तथा - तस फमपराप्यते ५ ५ यस्त्वया सह स ख्गो निरयो
१ रामाय. अयो. २-४५१। २ रमिय. गयो. ८२-१२ । ३ अर. ६८-३४ । ४ कार १-८३ । ५ बयो. ३*-१८ ,
द्ितीयः परिच्छद् ११
स्वया पिका ।" इति मीलनिष्ठा, ! ^ एष ॒स्वच्वग्तम्तु परष्डङ्ञो हनूसतः '" इति भगवि्च प्रणम् । तथा मगवततः परमप्ापल्य रिरहटकं वृणपिपीलिकादीनां श्रीहमेण परमपदनयनं प्रमाणपयाकु्ेपम् । न च ` व्रिरवःसख्य्ताधनानुष्टानसय छत- तान् निर्दैतुको यभावे तम्य प्रमाणत्वं न संमवनी ते वाच्यम् । तैः मेोक्षोद्- दोन विषयवासस्यं कृतस प्रमाणामावान् । २ ` पुल्लेरुम्बादियोच्नितन्निये " इति द्रावि डोनियनिनुकत्वक्चर वि तेषा विपयवासस्य साधनतवासंभवेन रस्य निर्दैतुको यभावे प्रामाण्यसंभवात् । भगवतः चेतनप्रटृ्तिप्रदिश्द्धरपणध्रत्तिःनत्वे सामान्यधः निष्ठस्य दश्यर- थस्य भगक्दलखाभः प्रमाणम् । अत एव रावणभस्मी एरणश्न्छ्यःपि सीतया - ३ ५ शरैस्तु सुङ्फखं छृत्वा र्कं पवलादनः । मां नयेदि काकुः त्तस्य सदयं भवेत् ॥ ” इति स्वप्रयडनिवृत्तिरनुष्टिता । पुस्पकारवेरिष्टयावद्यकत् पीता निधानार निधःनाभ्यां मगवता काक- रावणरक्षणारक्षणे, ४ “ सीतासमक्ष काकुत्स्थं ” इयादि श्रीरुक्षमणनिष्ठा च प्रमाणम् । पुरुषकारभावस्य रिर्हेतुफते जआरद्रापराधराक्ष्र बियेऽपि रय ट्त्तिः प्रमाणे इत्यादिकमूह्यम् ¡ इत्यन्यत्र विस्तरः । इति श्रौमद्रवूलकुकुतिकक श्रीमन्महाचावं- चरणयुगभावितेन श्रीनिवासडासेन विरचिताया सिद्धान्ततुलिकामां
दितीयपरिच्छेदे परस्वरूपनिरूपणोल्टासो द्वितीयः
१ युद्ध. १-१३) २ सहस्तमाधा 9-५-१ । ३ सूुन्दर्का. ३९-२३० । ४ -उअर, १५-६)
१२ सिद्धन्ततुककाया
अथ पुरुषा्सव्टप निरूप्यते । पुरुषप्राथनाविषयन्वं पुरुषाथसामान्य- रक्षणम् 1. अत्र पुसप्राथनाविषयतच्च भगवदतिञ्यमात्रधतविरि्टवष्ण । न च - १ ५ सर्व्वा समीहते ” इति न्यायेन खार्थ एव सर्वा प्रनोद- येन परा्थमात्रविषयक्रप्राथना न सम्भवतीति वाच्यम् । तस न्यायस्य स्वाते- ञ्यामिमानिमात्रविषयतान् । तदाह भगवान्माप्यकारी वेदाथसम्रहे । २. ५ आतमाभिमानो यादशम्तदनुयणेष्र पुरषाथप्रतीतिः » इति । तसात्ररेषनै - क्राससखद्पयाथास्यज्ञानिना पराथ एव पुरुगथ इति रद्विषयप्राथनाया. न कोऽपि विरोघः ।
ननु - ३ “ कतां शाखार्थव्छ्वात् ” * “ शाखफरं प्रयोक्तरि ” इति सूत्रे चेतनस्यैव कर्त्वं कलुरेव फठभोकतृतवं चेति प्रतिपादनेन, तद्विरोधेन साखरुसख पुर्षार्थस्य केवरपराथतवं न युज्यत इति चेन्न । सनं प्रयोजन्- मगवतपरीतिसाधनतया पुरुषार्थत्ेन शाखन्नाप्िपरार्थान॒मवकेडरयरूपत्रहमविषयक- ध्यानाराघनायनुष्टानकवृ चख, तथाविधध्यानाराधनादि जनितानुषङ्खकिचेतनभोग- भोक्तृत्वस्य च स्वामाविकसख तन्सूजरद्रयप्रतिपादितत्वेन तद्विरोधामावात् ।
अन्यथा सर्ववेदमूलमूते प्रमरस्य चरमनमःपदेन चेतन खप्वृष्यु- देश्यमोसामान्यनिरयेन प्रथममध्यमनम.पदाभ्यां सवाक त्वसामान्यनिषेधेन च तद्विरोधेन नत्सूद्यस्य उप्रााण्यापातान् । अत एव स्वप रप्तविषये कत्वस्य तकलमेोक्त लस्य च ओपाधिकलं ज्ञापितं मगवता भाष्या - ५ ५ कृती शाख्ार्थवत्त्वात् » इति पूत्रमाप्ये । ६ “ यच ` प्रकृतेः क्रियमा- णानी "सयादिना गुणानामेव क्वौ तवं ररते इति , तत्सांसारिकभरवृत्तिष्वस्य क्ता वरजसलमोगुणसंसरगश्ता । न सख्वरूप्युक्तेति प्राताप्रातविवेकेन
१ श्िक्लुपारववे २-६५ । २ वेवाथंसग्रहं । ३ ब पू. २-३-३३) ४ जेमिनिसू- ३-७-१८ 1! ५ ब्र. सू. २-३-३३ 1 ६ गीता ३-२७।
द्वितोयः प्रच्छेः {३
गुणाननिव कन् मिनयुच्यन इति ।
तम्मान् टपत्वपाग्त्व्य रूपवषयविः दन स्दन् यप्राहयोः स्वाथक्त त्वभोक्नूःवयोः स्वह्पप्रतुनन्यामः वान् प्राथ च~ आनुषङ्धिकफल्पराधमौक्तृ- तयोर स्वर्यप्रयुक्तत्यन न्वामाकन्वाच नयय्यारेप पुरषा्थन्य कवस्पराध- न्वमवोपडमिति गिद्धम् |
एत्र रूपः पुरुषार्य द्विव: । त्तानदटकः. सानविपाकदेतुकश्चति । आदो द्विविधः । अनुभवः, कैद्धयैञ्चति । निरतिरयाभिनिवेदोन चत्नानु- भवक्रमेण व्युल्कमण वा प्रवृत्त मगदन्तं प्रति तक्नुदुणे चननेन यत््रिर्व्णप्रदाने सोऽनुमव इन्युच्यते । स च त्ह्मणा सह संखपसंद्टेधादिष्पः । भयमेव सायुज्यमिन्युच्यते । ब्रह्मणा सह एकभोगान्यस्येव सायुज्यचव्दा्थ चान् ।
सर्वदेशसर्वकारपर्वावस्थोचितसर्यवि पर पवृत्तिः केङ्यम् । अत्र सर्व. विधव स्वकवृकपरार्थनामावप्रयुक्तभरकारसंकौचामाववक््वमेव । तेन सर्वचेतनानं रतयकं सर्टविधकरेङ्क्यासंभवऽपि न दोषः । तच कैङक्ं द्विविधम् । जानङ्ते भक्तिङकतञ्चति । स्वचूपना्चभीतिकनं यकतैङ्क\ तन् सानङ्कतम् । गुणानभव- जनितप्रीतिकारितं कंङ्कयै भक्तिङ्कतम् ।
जान्डतं द्विविषम् । इषटकरणमनिष्टवभनद्धेति । एतदुभयमपि शा- खीयनियमवदव । भक्तिष्ते तु न नियमः | « अल्यन्तभक्तियुक्तानां नैव रास््र न च क्रमः इदयुक्तत्वात् । अत्त एव श्रीगोपीमिः कामेन भगवत्परि- चरणेऽपि, ण्टाकर्णीन ब्राह्मणप्रेतोपहरणेऽपि, श्रीशचवर्था द्विजदषटफकसमपं णेऽपि श्रीपराङ्करश्ादिमिः स्वोपकारिणो भगवतः प्रद्युपकारश्रद्धया अयथावदास- समपं णेऽपि, श्रीगोिन्दभद्भारकैः स्वाचार्याय स्वानुभवयूरवकं पव॑ङ्कंड््करणेऽपि न दौषः इति ध्येयम् ।
अथ ज्ञानविपाकदेतुकोऽपि द्विविधः । स्वरक्षणप्रवत्तिः पररक्षणपवृत्ति-
१४ मिद्धान्ततुलिकाया
सचेति । श्रामोदादिक्रव अय । ऋमादिदेवतान्तरम जन- क्रम्ररण- न्व. मङ्गलाशसनादिरूप. । अन्यर्{ - आयो -यकरलीवरद्ध दिङ्गतदेवतान्तरनम- स्कारः । गोरपावृद्धाचरितवाख्रक्ाबन्यनम् ५ निर्निमेप्तया नित्पजागख्काणन सदोघतायुधाना नित्यमूरिसद्खानामत्यान्रकाग्यसतनम् । श्रीनदनन्तन स्वाङ्क- सितमगवद्रोपनाथ विगे-टुषगननयङ्गया खमुखसंहसेण परितो गरद्थिवमनम् । विरोधिना दुष्प्क्ष्यं दुष्पवेश्चच् यथा तथा नीरन्ध्रतया पखित्य सिता मुक्ताना मङ्गखाश्चासनम् । श्रीकुख्दोन्गचरतयुद्धसनाह. । श्रीमाप्यकारङ्र्न- घन्वन्तरिप्रतिषठेत्यादिश्प ।
नन्वेतषा स्वस्वरूपपरस्वरूप्नानकार्वैतेन सानविपाकहतुकत न रमव- तीति चेत्र । ज्ञानविपाकस न्वजन्यान्नानद्रःरव देतुवश्य विवक्षितत्वात् । न घ - ज्ञानविपाकसयाज्ञानहतुत्वं विस्द्रमिति वाच्यम् । ब्रहमध्या.प्येतर्- विषयविस्परतिदेतुतेनाविरोधदशेनात् । न च निव्यपरक्तादीनामन्नानासभवराङ्का । तइ रोपू गसानस्यैव निपे.यत्यान् । अन एव खतः सर्वस्यापि भगवतः शास्त्र. १ “ अविज्ञाता सहल्ायु ” २ ^ भविक्नाता हि भक्तानमागत्पु कमटेश्चण. » इत्यादिना अज्ञानविदोष प्रतिपाद्यते ।
न च स्वश्वष्टपरसरूपायतान दोषद्यमेवेति वाच्यम् । प्रक्तिसंसर्म- कृततदत्नानस्थव दोषरूपत्वेन चानविपाककृतस् तस्य तथाल्ामावात् । जानसय वियाको नाम निरति्नयत्रेमरूपतवापरिरूपविषयिताविरोषः । तथाविधविषयिता- विदोषस्य च तद्विष्दसववि पयि पामिभावकतवं अवश्यम्युषगन्तव्यम् । अन्यथा- युतपदवातीतानागताना मगवद्वणविप्रहविभूत्यवस्थाविदोषाणा सरवैषामपरिच्छि- ननानामप्यपरिच्छिन्नव ज्ञानेन समतया नित्यमुकतस्साक्षातकाराभ्युपगमे भगव- द्रणविग्रहविमूतीना नित्यापएुवेलमङ्गपरमङ्गात् । अतो यदा यदा यख यस्य गुणानुमवस्य विपाकस्तदा तद्रा तत्तदनुभवविपाकविरोषः तद्विश्दसर्वगुणायन्-
१ विष्ण-सह्- नामस, ४८३ 1 २ पाङ्रात्रे ।
द्वितीयः गरिच्छेषः १५
मव्रामिभावकः इति स्वीकरण्ःयम् । अत एव नित्यादीनां सगवरट्ुणलारतम्य- पिषयकपरस्परविवादन द्रविरोरभनषदादिस्द्धिन न पिरोधः | अत एव १५ यत्र नान्यतरयति सन्यच्छुणोति नान्यद्विजानाति स मूमा ” उद्युक्तमूमख्कणमपि स्वैषां गु्ानां प्रत्येकं संभवतीयपरमप्यन्करःमम् ।
तथा च ~ यदा नावत् मगवनः परमतरःप्यवज्ञानम्यं विपकविरोषश्च- तनस्य भवति, तदा तादशविगक्रवि तपण भगवन: रेपित्वज्चरण्यत्वादिक्लानाना- ममिभेवान् तदा त्वज्ञानन स चनो वितम्वाक्षमतया ऋनम्रहणादिस्व वृत्ता वन्वति ¦ यदा तावत् . सीन्दर्यसौ कुमार्याचनुभवः तदा तन भगवतः सर्वज्ञ- ्तत्वादिज्ञानाभिभवात् त्दक्तानेन तव्रक्षणार्थमङ्गलःसासनादौ प्रक्तत इति रीत्या सर्व्ताम्ड्गस्यानन कोऽपि दषः इति ध्येयम् ।
अत्रोक्तं पुरृषार्थस्य केवरुषरा््यं॑प्रथमरहस्ये चरमनमःपदेन प्रति- पायते । तेन स्वमोगनिषेधात् । तत्र केङ्कपाराथ्यं २ “याः काश्चन कृतयो मम भगवति ताघु भगवत एव ताः मम ममता नास्ती"ति श्रुयापि प्रतिष- दते । अचुभवपाराथ्यञ्च ३ ^“ जहमन्नमहन्नमहमचम् । उहमनादोऽहमन्रा- दोऽहमन्नादः ॥ अहमन्नमन्नमदन्तमन्नि ” इति श्रव्या प्ररिपा्यते । उत्र कैड््य केवरपारः्यै, ४ “ खयन्तु रुचिरे देरो क्रियतामिति मां वद् " इदयुक्तश्रीरक्ष्मणनिष्ठा प्रमाणम् । अुभवपारार्थये, ५ “ बद्धाञ्ञल्पुराः दः नम इत्येव वादिनः ° इद्युक्तशतद्रीपवास्यादि नेष्टाप्रमाणमित्यादिकमनुसन्धेयम् ।
इति श्रीमद्रघूखकुखतिलक श्रीमन्महाचायं- चरणयुगमावितेन श्रीनिवासदासेन विरचितायां सिद्धान्ततूरिकायां द्वितीयपरिच्छेदे धुरुका्थेस्वरूपनिरूपणोतल्लासः वृतीयः
|.
१ छं. ७-रेण। २ उपनिषत् 1 २३ तं. भृगु. बनू. १० । ४ रा. मर. १५-७। ५ भासते-कान्ति ३३.७-४
१६ सिदडान्ततूलिकायां
अथोपायसशूप निरूप्यते । साध्यत्वे सद्युपायत्वं प्रङतोपायसामान्य लक्षणम् । तच - निर्हेतुकखप्रसादद्भारा सि द्धोपायजन्यत्वे सति इष्टविधः मोक्षकारणत्वम् । स घ फक्चविध. । कर्मज्ञानभक्तिप्रपत्याचायामिमानमेदात् तत्र कर्म केङ्यरूपम् । ज्ञानं खरूयप्रकाशख्पम् । भक्तिः प्रप्यरुचिख्पा ्रप्तस्छरूपयाथाल्यज्नानख्पा । आचार्यामिमानसकवैकामिमानरूपपरगः स्वीकाररूपः इति बोध्यम् ।
अत्र केड्यहटपकर्पणा निल्यकद्कयपमन्तमो भ प्रति अभ्यासख्पत्देन ्ञानस्यानुमवकेद्हेतुभूतखसूपज्ञानालकतेन, भक्तेः भोजनारथक्चुधावदात्यतिक प्राप्यचिष्टपतवेन, प्रपतेस्तार्थानुमवकेड्कर्यादिविरोधिनिवृतिदेतुमूतसटपयाथा स्यज्ञानतेन, अआचार्यामिमानस्या चाथविषयकमगवत्वकरक्षासङ्कल्यसम्बन्धघर.
कृत्वेन च दृष्टविषया मौक्षकारणत्वं बोध्यम् ।
ननु - एवंूपकमादीनां च्टविधया मेोक्षकारणलाभ्युपगमः, मोक्ष निरपश्नसिद्धोगयसाध्यतसेद्धान्तविरद्र॒ इति चेत्न । खद्रारभूतखप्रसादहेतु- तया यक्किचिचेतनप्रवृ्तिनिरकषतवस्ये सिद्धोपायनैरपे्यतेन रिरधाभावात् १ ननु चैवे कमदीना मोक्ष प्रति सपुच्चयेनैव हेतुत्स्वीकारः कर्मादीना विकल्पेन मोकषहेतुत्वसिद्धान्तविरुद्ध इति चेन्न । तस्य सिद्धान्तस्यारृष्टसाधनभूतकर्मयो- गादेः स्वाथानुमवादिख्पमेक्षदेतुताविषयकत्वेन विरोधाभावात् { न चैवं सति मोक्ष प्रति दृ्टकारणमूताना क्मयोगादीनामननुष्ठाने मेोक्षासिद्धिपसङ्गः । अनु- ष्ठाने च स्वातिशयोदेशेन प्रवृ्यनहेत्वरूपवरूपविरोधपरसङ्गः इति उमयतः पाला रज्जुरिति वाच्यम् । स्वयेप्रयोननमगकनमुखोक्तासा्थत्वेैव तेषामनुष्ठाने तेनैव मेक्ष्िच्या मेक्षोदेशेन तदनुषठानानावयकलत्वात्। अतणप्रैतेषु केषाश्ित् ुक्तिव्याजतोक्तिरपयुपपयते । अन्या्थस्येव सतः प्रसङ्ग दुपकारकत्स्यैव व्या- जत्वशूप्लवान्. 4
१७
कर्मक्यना दीनां दष्टविच्या मेोक्षकारणत्व विषेबतवानुपः्षिरेत्यपि प्ररयुक्तम् । टृष्टविधया मोक्षसाधनतस्यात्रातम्य ज्ञापनेन स्वयेप्रयोजनमगवन्सु- वोासरूपादृष्टसाधनतात्तापल्पूर्वकमप्रवृत्तप्रवतनन च विधेयत्वसंभवात् । तस्मान् सिद्धोपायङ्पिफटामूतानां स्य्रयोजनयगवन्मुखोासप्रयो नकानां, यत एव तथाविधमगवन्मुखोत्रसमात्रो्ृस्यकवेतनप्रदृत्ति कथयानं, अत्त एद मोभसिद्य- तुदेरयकसाममीद्सम्पन्नानां, खयंप्रयोजनकर्मा दीनां मोक्ष प्रति द््कारणलाभ्यु- पगमे म कोऽपि विरोधः इति सर्वमुप्पद्म् ।
अत्र प्रथमरहस्पे उचतु््यां कदर्यालसककर्मणं, मकारेण ज्ञानसख, परा्नारथकक्रियापदेन भक्तेः, स्वसखरूषयाथास्यपरेण नमःपदेन प्रपेः, स्वख- हपकाष्ठापरेण तेनैवाचार्यामिमानस च प्रतिफदनमनुखन्वेयम् । अत्र कमादि- पञ्चक विषयपराङ्कु्ादि-दिव्यसुरिनिष्टः अपि प्रमाणतवानुसन्थेधाः इत्यन्यत्र विस्तरः ।
इति श्रौमद्रबूलकुरूतिखक श्रीमन्महाचाबं- अरणयुगृखजावितेन श्रीनिवासशसेन बिरचितामां सिद्धान्ततूुखिकायां हवितीययरिच्छेदे उषवावनिरू वणेरलाखछः तुदः
१८ सिडन्ततूलिकायां
अथ विरोधिखखूये निरूप्यते । खखूपनाराप्योजकाज्ञानविषयलव विरौधिखरूपपामान्यरक्षणम् । तच्ाज्ञानं द्वि विधम् । अन्यथाज्ञानं, विपरीत- जञानञ्चेति ¦ तथां घ स्वसखरूपनाशकान्यथाक्ञनविपरीतज्ञानान्यतरविषयलवं वि- रोषिरुक्षणे फलितम् । स च विरोषी पद्धविधः । खखह्यदिरोषी, परख- श्पविरोधी, पुरषाथविरोषी, उपायविरोषी, रिरोधिविरोषी चेति ।
तत्र स्वस्वहूपविनांशप्रयो जकस्वस्छरूपविषयकान्यथान्नान वि परीत्ज्ञाना- न्यतरविश्यतवं स्वस्वषटपविरोधिख्श्णरम् ¡ स्वस्वरूपविनाराकपरस्वरूपविषयका- न्बधाज्ञानविपरीतज्ञानान्यतरविग्यतं परस्वरूपदिरोधिलक्षणमिति रीत्या तत्तछक्ष- णानि द्रष्टव्यानि । तत्र स्वस्वह्पविपरीवन्चानं॑देहामश्रमादिः । उतो देहादयस्स्वस्वषूपविरीधिनः । स्वस्वरूधान्यथाज्ञानश्चान्यदोषत्वस्वप्रपलस्वमोगा- ैतवरूपस्वस्वात्यादिज्ञानेम् । अमः अन्यदोषल्लादयस्स्वस्वरूविरोषिनः ।
एव परस्वहूःवि परीरज्ञानं देपतान्तराणा रोषिदश्षरण्पल्प्रप्यताटिज्ञा- नम् । र्मादीनां साधनत्वज्ञानम् । स्यातमस्वखूपादीनां प्रःप्यलद्चानश्च । अत- सानि परस्वदूपविरो पीनि । परस्वरूपान्यथाज्ञानन्च - अन्यारहरोषतवनिरूपक- त्वेन, सोपधिकद्यरण्यतेन, स्वाथानुमककैङकैप्रतिसंबधितवरूपप्ाप्यत्ववस्वेन च ज्ञानम् । उतस्तान्यपि प्रस्वहूपवि भनि ।
एवं पुर्षाथस्वरूपविपरीतज्ानं तरैवर्गिकादीनां एुरषाथलज्ञारम् । अतस्तेषां पुरुषाथतं पूरषाथस्वरूपविरोधी 1 पर्षा्थस्दख्पान्यथाज्ञानश्च भग- मक्केङयादीना खाथेत्वेन ज्ञानम् । अतस्तेषां स्वार्थत्वमपि पुरुषा्थ-
।
ह, ५९9 ९५
1 ऋणः
द्वितौयः वरिच्छेष्ः १९
खवमुपायन्वरूपव्िपात्ारच्च - पराध - कैङ्कयैख पपरमपुरषाधलक्षण- मोक प्र्नुपायमूनानां प्रुत -तन्यतिवन्यकःयार्थानुमवादिहुभूतानां कमेयोग- ज्ञानयोगभक्तियोगप्रपत्तिये) चय चषयकम्वगतम्वीकाराणां उयाय्रत्वयानम् । अनस्ते उपायस्वरूपविरोधिनः । उपायविषयकान्यथानानच्च - मोञ्च प्रत्य दमाधनतन जानम् । अतः तदप्युपायस्वन्यिगेषि । अथ विरेषिखन्पविपरीतज्ञानं विरोषिमूत ठेहविोश्िचेन, भगवदा- सकसरेन चानुकरूलभूतानां विपरस्रादीनां टिगेधित्वेन ज्ञानम् । अतस्तेषां विरौशित्वं॑दिरोधिसवष्प्विरोधि । टिरो £ खरूपान्यथाज्नानच्च -- विरोधि- भूतस्य देदैद्रियादेः १ “ शरीरमा खल धर्मसाधनम् ” इत्यादयुक्तसाधनान्तर्- साधनलादिज्ञानप्रयुक्तानुक्रूल्यज्ञानम् । अतस्तदपि विरोधिस्रूपविरो प्रीति 1 दिष्टं स्मन्यत्र विस्तरतो दणितमित्यर प्हटवितेनेति सवे समज्ञसम् । षति श्रीमद्रबूलकुलतिलक श्रीमन्महाादं-
अरणयुगख्नावितेन श्रीनिवासकासेन बिरचितायां सिद्धान्तत्ुकिकाकं
द्वितीयपरिच्छेदे बि रोगिस्वरूपनिरूपणोत्खाखः
ऋरमरस्समलत्तः 1 ग्रन्यरच ।)
अरवरमुनिचरणौ तरुणद्रोजातजठरसुकूमारौ । पि मम सिरत्वकस्मात् करुणापरिणामदापिङ्गो केकये ॥
किमेक क च केक क कक्कर क च क ॐ कक कष [ 33.1.11... क्प ॐ ऋ कुमार ५ ॥
० ८७ „५५ ^-3
(४
(सिद्धान्ततुलिका) शुद्धिपन्नम्
ठे पक्तौ अशुद्धिः शुद्धि पृष्ठे पक्तौ अशुदि शुदि.
७ त्तर आद्यः इति पाठः ९ १८ यस्तु यतस्तु ८ अन्यः अन्यःइतिषाटः ९२० सा सया १४ नहि निष्प १० १९ त्त्वा क्त १७ भ्यो गोधा) १४ ७ तयु तछरयु (प २२ प्रायक प्रापक १६ २० त छा २१ रक्ष्मीगुण रक्ष्मीस्वगुण
~ |. ~
(मु।क्तपदरक्तिवादः) शुद्धिपत्रम्
६ विरो विद ६ १६ भव माव २२ सख्रख्प स्वरूपख्प ७ २१ गि भि १७ एतान् एनान् ८ २२३ ख्या सखस्य १२ निवृत्त निवृत्ता १ १२ प्रम षमत
नन्व
श्रीवाधूलरमाप्रवाठरुचिरसक्यैन्यनाथांश्चज- ्रीयुर्विन्महारयरु्धनिजसत्सत्तं भरितामीष्टदम् ।
्रीरामानुजयोगिवयैविरसकैङ्यसंस्यापकं ्ीमद्टर्ष्मणायैयमिनं ते सद्रुण भावये ॥
4
श्रौः श्नोमते रमानृजाय नमेः ध्मेमते रम्यजामातृमुनयं नमः शोमटद ङ्टलदमणायं-संयमिने नमः
नि = । + { ¢ + मीन्दर श्रीमद्ङ्टर््मणाये-संयमीन्द्रः अनुगृहीतः
मुक्तिपदराक्तेवादः
"१
अञ्चनघनमदमञ्ञनमपि च कयाचित्युरज्ञिते कड्या ¦ अद्लनविधुरेरगञ्ञनमञ्जनगिरिरञ्ननं भजे भवुकम् ॥ १ ॥ नेजगच्छवनरुच्छगठ्न्मधुरखितकललापनिगस्ितश्रीद्चम् । करकठितबोषमुद्रं किमपि विनिद्रं समाश्रये भद्रम् ॥२॥
निगमयुगरसारौ श्राविती येन ॒घान्ना परमपि परतन्त्र पात्रमेवोपकर्प्य । तदिह निखिररक्षादीक्षितं नीमि नत्वा व्रवरयति्र्येत्यादिनामाभिरुेः ॥ ३ ॥ करुटाजरषिकन्याकान्तवीक्षामृतौैः अनुकरुममिषिक्तामार्वगोष्ठौ विभाव्य । बिपठमिद विचारं सुक्तिराब्दस्य शक्तेः कृर्यति वुतुकाच्छीरैरुयोगीशदासः ॥ ४॥
अत्र॒ तावनक्विश्षब्दशक्िविचायैते ¦ तदिद स्ैतप्तिषलम् _ " सृमारनिदृत्तिमेव सुक्तिथठ.जक्यतादच्छेक'पिति ।
युक्त केन् -- ^ प्रवानकषतरननपतिगुणेश्स्ससारषन्धसितिमेक्हतु.” इत्यादिश्रया तत्तथाचावणमात् । : सारो नाम खह्पतिरो गयकाचिन्तरग एब । ^“ नदार्पीतेम्पपाख्यपदेशात् " इति सूत्रे अचित्सवन्धस्यैव ससार्ञठःन म्यपदैल्ात् ।
ननु -- “ अविधा करम॑सत्नान्या तृनीया गवितरिष्यते । यथा ्षत्रशक्तिम्पा वेष्टिता-नृप-सर्वना ” “त द्मे सत्या कमा. अनृनापि. धाना " इत्यादित कर्मणाम तिरोधायङन्यगुक्तप् । तत्फथभदि ससर्मख तदुच्यते ° इति चेन्न |
“परामिध्या नत्त तिरोहित ततोहयस बन्धविपर्ययौ ” “ देहयोगाद्वा
सोऽपि " इत्याभ्या सूत्राभ्यां सिद्धान्ते मगवलङ्स्यातमकाना कर्मेणामचिदू्रव तिरो गरयक्रताय सिवद्भवात् । तदयुक्तम् -- तिरे गयकाचित्संधर्महयससार् निवृ्तितवमेव समुक्तिपदप्रषृचिनिमित्तमिति
पतेन -- यजिासापिकेरणमाप्ये “ मविद्यानिदृत्तिरिव मोक्षः ” इत्यनुगृहीतम् , तदपि प्याख्यातम् । तत्रत्यावि्ा्ब्दस्य पुप्यपापरूपकर्म.
परलेऽप्यचदूरि क णां प्रतिबन्धकतया ठनिवृतिवाच्क घ्यारि तिवृतताेव पवसानात् |
वयसर्वनतु-- तत्रत्यविाश्चव्दः प्रतिबन्धकमात्पूतैन व्यारूपात, । परतिजन्धकत्मपि सादादर्त्सबन्धस्येप श्रूयते -- ^ तस्य तावदेव निरं याक्चविमो त्येऽथ सेपस्ये " । ^ न ह वै सशरीर सतः प्रियाप्रिययोरप- इतिरत््यञरीरं वा व सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः * इति ।
द
[ ॥
रन्त ५ यृ 9 । म्द नम ^ (यः ~ न्क ॥ च 100 पन्त - अ गभि ननः : रन्ाचिःपम्वन्वानवृ न्यमप रुक्ियन् | यत्ताथदन्त्रधिंकरण-
क
माप्यन् -- ` जयद्र पवस्व मा-चकरमन्मानुनघ्नेव मेशक्माचक्षत * नि । तच - न नुकितलच्छपवृच्तिनमनफम् ¦ किन्नु-मु तरूखूपया- थाल्यप्रदद्यरपम् | प्तटुक्नं भवति ~ रि दधन्त अभावस्र भावान्तसा- नुन यञ्यप तपय कैसःरनिव्रततिष्पोऽमवः. त्रमवेदां किय “इतिः चन् - स्वाभाविकपरमान्मानुभवख्प एव । न स्वन्पेच्छडादिन्छप इति तस्वद्पु- रदुदीनम तपरं तद्धःप्यवचनरमिति- |
यत् एवानुगृहीते ५ त्रस्यन्तनिष्णाता जआचक्षतं '' इति । त्र्यन्त- निष्णाताः - ब्रह्निष्ठाः इयर्थः । शब्दनिष्ठःयाः अर्थनिष्ठद्वारकत्वान् । सनेनातनिएठाः व्यावरखयन्ते । एनेनासनिष्ठ्रा्यायाः मुक्तैः स्वामाविक्रपर- मासानुभवद्पत्वामावेऽपिं न क्षतिः । स्वामाविक्परमासमानुभवे अवियोच्छेद- पू्यकतवोन्तेः अविदयोच्छेदस्य स्वागाकिक्रिप्रमालादुभवातकलवक्ञापनार्था । यदु च्छेदपूर्ैको यो भावस्तदुच्छेदसद्धावासमकः इति नियमात् । धरोच्छेद- पूवककपड्त्वावस्थायां घरनाश्ञाःमक्तस्य, क्पारच्छपूर्वककापलिकावम्यायां कथाख्नाश्चात्मकत्वस्य च द्रीनात् ।
तथा च- ब्रह्मवि यर्स्वाभाविकपरमात्मानुभेवः प्रािदक्चायां भवति, तस्माविदयोचउदपूर्वैकत्वेन अवियोच्छेदासमकचात् , तद्रतमविदोच्छेद- स्वमान निमित्तीकृत्य तमेव प्रमात्मानुमेवं ब्रह्मविदो मोक्षश्ब्देन भ्यवहरन्तीति तद्वाप्यनि्टितोऽ्थः । ५.यये प्रेते विचिकित्मा मन्प्ये अस्तीत्येके नायम- स्तीतिचेके ” इति मेोक्षदक्षायामाठनोऽसद्धःवे शङ्कमानं नचिकेतसं प्रति मोध्रस्य भावान्तरखूयत्वज्ञापनपूर्यकं तेन रूपेणासमसत्ताया एव॒ वक्तव्यत्वेन तदतिरिक्तयातेपदज्चानतेरिक्षायास्तत्राप्रकृतत्वात् ।
किच्च -- खाभाकिकिपरमासानुभवस्य मुवितपदनिमिततान्तभवि सर्वेषा पुक्तिशब्दानां भौणत्वमेवाप्येत । तथाहि -- त्रहमवि्ाफलवाक्यप्वेव दि प्रायज्ञो मुक्तिवाचकानि पदानि श्रूयन्ते । तत्र सर्वत्र तततद्धियायां ^ मुक्तिपद्- वाच्यं माक्येत् ” इति हि विधिवाक्यार्थो व्णेनीयः । तच न सम्भवति । स्वाभाविकब्रहमानुभवह्य मुकितपदवाच्यस्य स्वाभाकिकितवादेव अमान्यतवात् । कार्यमेव हि माव्यम् । तदोषपरिहाराथं “ सविरोषणे दी ” ति न्यायेन मुक्ति. पदस्य विरोषणमूताविचोच्छेदमात्परवाश्रयणे भवति सर्वैषा प्रयोगाणां गौणत्व. मिति ।
ननु ~ ब्रह्मानुमवस्यापि साध्यत्वाङ्गीकारान्न दोष; इति चेन्न । सम्प- द्या विमीवाधिकरणविरोधात् । “अये प्रत्यगासा अर्चिरादिना परंम्योतिरुपसपय यं दञ्चाविरोषमापयते, स खद्पाविरमावरूपः ; नापूर्वाकारोतपरतरूपः ” इति तदराष्यागृहीततवात् । उपात्तानि च तल्माणतया तत्रैव शौ नकवचनानि --
५ यथा न क्रिते ज्योत््ञा मरुप्रक्षाखनान्मणेः । दोषप्रहाणान्न ज्ञानमालनः क्रियते तथा ॥ यथोदपानकरण।त्कियते न जलम्बरम् । सदेव नीयते व्यक्तिमसतस्संमवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादक्वोधादयो गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवासनो हि ते ॥ इति ।* लधुसिद्धान्तारंममाप्यश्रतप्रकारिकायां च - “ यचप्यनिष्टनिवृचधिरि्ट- परा्िश्च द्वयमसि । तथापीष्टतमत्रहप्राप्तेः स्तस्सिद्धायाः एथगुपायसाध्यला- मावाल्मतिबन्वनिवृतिरव साध्या । स्वत एव सर्वसाक्षाक्कारक्षमं ज्ञानं भ्रति- बन्धे निवृत्ते सति ब्रहमसवरूपगुणविभवादिकं सब साक्षात्करोति । यथा सेतौ भिन्ने जले खयमेव गच्छति । न केनचि्नतव्य, तद्वत् । यथा सददमानयने
४.
मार्गसमीकरणनन्ापण उमे अपि प्रथम्य्तसाध्ये न: तथेत्यथः । यद्र भाकन्तरम्येवाभाववाद वियानिवृत्तिरेव ऋषि यनुनृरीतम् ॥
तसाद्रञ्यान्भवस्य व्रह्मानुमवतेन रूप्धसा-यत्वान् तस्य मोक्षपद- लक्यतावच्छेदकाननभावाभ्युधगमे ब्रह्मविद्याफटकवात्यगततानां उद्ना सुक्तिवाचि. शब्दानां गौणत्वापत्तिः दुष्यरिदैेति संसारन्ृ तिचमात्रमेव सुक्तिराव्दराक्य - तावच्छेदकमित्यक्रमेनापि स्वकर्नव्यन्वान् स्रधिकरणमाप्यवचनं व्रह्मविया- फतमोक्षस्वू्पध्रदईननात्रपरमेव । “ ये य प्रेते विचिकिन्सा मनुष्ये अग्नीत्येके नायमसतीति चैके" इति सरवधन्धविनिर्मो पट्कणमोश्नविदरोषदञ्च।यामामनम्स- द्वावासद्धावौं शङ्कमानं प्रति तन्मोक्षखरूपस्येव वन्तव्यनया भरकृतत्वाच ॥
तथा च - व्रहमवि्याफटावियानिवृ्तिप्रासिदशायां निरतिक्चयानन्दर्क्षणो यस्खामाविकपरणत्मानुभवः ‹ भावान्तरमभावः* इति न्यायेन तद्वतमल्यिा- मिट निरिर्चक्घत्य तमेव मोक्षपदेन सन्तो व्यवहरन्तीति न सक्तस्य स्वरूपासनत्वादिशङ्कवकाश्ः इत्येतावदेवाच्छधिकरणमाप्यवचनतासयैमिति युते संक्तारनिदृ्तिसमेव रक्तिराब्रक्यतावन्छेदकमिति ॥
कचि -- स्वामाविकपरमात्मानुमक्त्वस्मापि मुक्तिराव्दशक्यतावच्छे. दककोरिप्रवेदो प्रा्िविदयाले सुक्तिव्यंवहारमङ्गपसङ्गः । तत्र व्रह्मानुभव- सद्भावे प्रमाणाभावात् । न च “ स एतान् ब्रह्म ममयति ” इत्यनेन तत्सि- द्विरदोक्या । पमयतीत्यस्य प्रा्िमात्रवाचितेनान्यथासिद्धत्वात् । देखविरोषा- वच्छिचव्रह्मसवरूपसंबन्धस्यैव प्रा्तिशब्दाथेतात् ।
किच्च -- कार्याधिकरणगतेन “ दोना " इति सूत्रेण ब्रह्म गम- यततीत्यस्य "“ फं ज्योतिस्यतम्यय ” श्त्यनेनैकार्थतायाः दर्ित्त्वेन तस्म संपत्ति. हप्त्वसिच्या -क्स्यानुमक्छूपवोक्तेस्सम्पत्तिशषब्दग्युतयत्तिविश्दधत्वाचच ॥
६ मु वितपदरवितिवा
अपि च -- “परं ञयोतिरपसम्पय ”» इत्यत्र ल्यप् प्रत्ययेन सप्तत स्दूपाविमौवूरवकाङीनत्वावगमेन तदनतिरिक्तायाः ^ ब्रह्ममति ” इतयु क्त्र्यप्रापतेस्खदूपतिरोधानकारीनत्वावगमेन तस्मा अनुभवदूपतवोक्ते. बाधि
तत्वाच ॥
यदुक्तं कैथित् - ५ परं ज्योतिर्पसम्यय » इत्यत्र ल्यप् प्रतययोऽवि- वक्षितार्थः ” इति । तत्सप्रदायानमिज्ञतानिवन्धनम् । “ उत्ताच्ेदाविभूत- स्वरूपस्तु ” इति सूत्रमाप्यश्रुतप्रकादिकायामेव तस्य कण्ठतो निरस्तत्वात् । तथा हि -- “ उपसम्पयेति निदेशो सुख व्यादाय स्वपिति " इतिवत् इति केचिव्याचक्षते । तदयुक्तम् इयारभ्य, त्यबन्तपः सावि क्षितक्रमत्वं च रिष्टम् । गत्यमावचोतकम् । सम्प्ाविभाव इति सूत्रविरोधश्चल्यादि ॥ "
किञ्च -- “ भविभागेन इष्टत्वात् '' इति सूत्रमाष्यसिद्धान्ते परं ज्योतिर्प्य्त्या निवृहविद्यातिरो धान्येति वाक्येन सप्तेणविभषहेतुत्वस्यानु- गृहीतया स्यप् प्रव्यस्याविवक्षिता्थलोकतेस्तद्विरंढलाच्च । आविभावपूर्ै काठोवृत्तिनः तत्ारणत्वासंभवात् । तसात् परंज्योतिरुपमम्पयेति श्रुतायास्सपतेः पुपुप्यादिसाधारण संपत्तिशन्दव्युतयत्तिवलात् , स्यप् प्रययवबलाच अनुभव- रूपत्वाभवसिष्या तदनतिरिक्ततेन का्याधिकरणगत ' दरैनाचे ' ति सूत्रसि- द्धायाः । रह्म गमयती ' दयुत्तत्रह्मगतेरप्यनुभवानासकलसि्या न पञ्चाभि- विदा श्रह्यानुभवे ' स एनान् ब्रह्म गमयती ' ति श्रुतिः प्रमाणम् ।
परञ्च -- “अविभागेन दृष्टता दित्यधिकरणे ‹ अहं ब्रह्मस्मीत्य- विभागेनानुभवस्येवासना खामाविकतायाः सिद्धेन प्वाथिविदां ताद्शानु- मवप्रयोजकाहरहोपासनामावेनैव तादशस्वामाविकनरह्मानुभवाभावस सिद्धताच | न॒ च तेषामप्यहग्रहोपासनसभवरदाक्यशङ्गः । तथा सति प्ाथिविदयायां अपि ब्रह्मविरोप्यकतया विचमेदस्येव दुर्निष्पलापतात् । न च~ ‹ अहं 'मिति
मू क्तिपदङा क्तिवदः ७
स्वविरिष्ट ब्रह्मानुस्न्धाय तस्येव सखविराषणनानुसन्धानसंमवात् नानुप- पत्तिरिति वाच्यम् । स्वस्येव स्वशरीरितावच्छ्दकत्वास॑मवेन तथानुसंधा- तस्य॒ शरतिरूपतापातात् । न च -- स्वोपरक्षितं व्रहैकहमित्यनुसन्धाय त्येव सखविरोषणतयानुसन्धान शक्यम् । अहम््थोषरक्षितत्रह्मानुसन्धानस्य अहमित्याकारकत्वायोगात् } विरप्यध्रतीत्यनन्तमेतस्यैव उपषरक्षणत्वनियमात् । न हि घशत्वोपलक्षितस्य व्तुनो भानं धट इत्याकारकं भवेत् । तसमात् प्चधिविचायां ब्रह्मणोऽदंग्रहणस द्कंभतया न तननिष्ठाना खाभाक्कितरह्मानु- भवः इति ॥
अपरञ्च -- काया षिकरणदीपे पर्चाथिटिदां ब्रह्मासकासप्रा्िमात्रस्य, ब्र्मविदामेव यथावस्धितव्रह्ानुभवस्य च मुक्तकण्ठ व्यवस्थापितत्वेन पच्चाथिवि- दामपि खामाविकत्रह्मानुभवोक्तेसतद्विरुद्रत्वाचच । तदिये ततसूक्तिः “ पच्चाभि- निदो हि प्रकृतिविविक्तन्मात्मकासस्वखूपविद; ते च तस््ाप्य पुनने निवर्तन्ते । परं ब्ह्मोपासीनास्तु यथावसित' परिपू परं अद्यैव प्राप्य पुननै निवर्तन्ते । ५ तुद्य इत्यं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप ॒इदयुपासते तऽचिषमभमिसंभवति । इतयुभयविधान्मेदेनोपादायार्चिरादिगतिश्चुतेरपुनराद्रिशरतेश्चवमिति निश्चीयते "! इवि । |
अत्र ब्रह्मवित्यराप्यस्य यथावसितत्वपरिपूरणीत्वादि विरेषणेन पच्चायिवित्- प्राप्यस्य सयथावस्थित्त्वापरिपूर्णत्वादिकं ज्ञापितम् । (अस्यां परिषदि अयं प्रधानः ' इत्युक्ते अन्येषामपराधान्यसिद्धिवदत्राप्युक्ताथेसिद्धः । तसात् पश्चाभि- विदः खामाविकनश्नानुमववैघुर्येण सुक्तिपदशक्यतावच्छेदककोरी खाभाविक- ्रहमनुमवंवस्यापि निवेदो पश्चागिकित्फटे सुक्तिन्यवहारभङ्प्रसङ्गो दुवार एव किञ्च -- केवरु मेदोपासनसाध्यायां मेदसुक्तौ सामीप्यरक्षणायां अविभागे- समवलक्षणब्रहयानमवामावस्य त्तुन्यायसिद्धतया तत्रापि युक्तिव्यवहारमज्ग- रङ्गो दुर्वारे एवं ¦ न च - “ फोऽन्यां देवतायुपास्तेऽन्योसावन्यौऽहमसि
८ मु वितपवशक्तिवाव
न स वेद अङ्कृत्सोहयेष. ” इति निषेधात् मेदेनोपासनमेवासिद्धमिति शङ्कयम् । असिद्धत्वे तनिपेधायोगात् । !योऽन्या देवतामुपास्ते ' इति प्रसिद्धवत् निर्देशयोगाच्च ॥
त च -- अन्यतः प्रा्तयुपासनमनूद्य शाख निषेधतीति शक्यं वक्तुम् । कठन्नमक्षणादिवदुपसनस्यान्यतः ्ास्यसमवेन गाग्रिणेव प्रातः वकत्यतात् । न च- शाशप्ाप्तमेव चास्तं निषेधयेत् । तथा सति ्ञाञ्चस विप्ररम्मकल्ापातात् । तस्मात् “ अपशवौ वा अन्ये गो अख्वेभ्य. ° इत्यत्रापटशन्दवत् प्रकृते “न स वेद * इत्येतद्वाक्यमपि केवलमेदोपासनसा- प्रचसतवेदनलममिदधत् सत् अभेदोपासनदिषेरथवादता छ्मते इति मेदोपासनं
परामाणिकमेव । ज्ञापितश्ैतदुपासनसद्धाव. तत्फरमूतायथावसितप्राततिसद्धाव- श्रासत्वोपासनाधिकरणपूरवपक्षमाप्ये “ यथादसिगच्च शृद्मोणस्यम् । अयथोपासने प्रिरप्ययथामूता स्यात् । “ यथा कतुरसिन् रोके पुरुषो भवति तथेतः वरे भवति ” इति न्यायात् । उपपादित्द्चदमेव पञ्चाथिविदामयथावस्थि- प्रातिन्ञापकेन पूर्वोदराहतका्याधिकरणदीपवाक्येनापि ॥"
ननु -- न चय केवरुमेदेन ब्रह्मोपासनं नास्तीति वदामः । क्तु - तस्य रक्तियाधनत्वं नास्तीव्येतावन्मात्रमेव । अत एवायथोपासने प्राप्तिरप्य- यथाभूता खादिति भाप्यश्रतप्रकारिकाया - “ 'जयथामूता स्यात्, इति - स॒स्तारित्व्पिस्छात् , इत्यथः । '' इत्यनुगृहीतम् । तरत् केक्छ रेदोपास- नस्य ससारिकत्रिवगेफलाथेतवात्न स्य मुक्तिसाधनं प्रामाणिकमिति चेन्न । तर्हिं प भिवियाया अपि मुक्तिपाधनत्वामावप्रसङ्कात् । तस्या अपि केवल. > दोपासनात्कत्वात् । तत्रासपत्वेन ब्रह्मानुसन्धानमस्तीति चेत् - किन्तेन आलमतेनानुसन्धानसयेव मेदानुसन्धानालकतेन ५ प्रथगालानं प्रेरितारश्च मत्वा" इत्यादि भतिसिद्धत्वात् । खकरीरं प्रति सख्खासत्वेनानुसन्धानस्य बिवेक-
ख्यतया भेदानुत्तन्धानात्मकत्ववत् , स्व अरति ब्रह्मणः लान्त्दासुरन्धानम्यःपि जीव -प्रविवेकातपक्तेन येष नखन्ध चरूप्त्कद् ¦ अयुत - ** सन्मति. तुपगच्छन्ति " इत्यादि सूत्रमाष्यान्ते - ^ प्रधगप्रन्मानं प्ररिकतस्छमत्वति परथकूतवानुन्धानदिधाचम् '' इति । “स्श्चरीरात् स्कःमनोऽधिकत्वरुसन्धानवत् स्वात्यनोऽपि स्मास्नीऽधिकलयानुसन्धान्धत् प्रथक्त्नुसन्सनविधानच्च रक्तम् इति च । त्सरत् परञ्वाभि.चदामात्मत्वन त्रोकसनसद्धानऽपि- तस्यापि कवः मेदोपसना्पक्त्यत् सेदोपसनसय सुक्तिसाधनत्वामावनियमे पृश्चाभनिविच्यः अपि भुक्तिखाधनत्यसाचप्रसज्ञे दुर्वार एव ॥
तहि -- शरुतप्रकारिकासूक्तेः कोऽथ इति चत् ~ अभनिमणवकः
वसितध्रिः संसारतुस्यतया तद् ज्ञाप्ना्नं गौणोऽयं निर्देलः ।
अन्यथा - मेदोफसनफलट्तया सर्वसंप्रततिपन्नस्य. कैवल्यस्य संसासनस्तर्भावज्ञायकेन
५ दीवनरुक्ीवनम्-- संस्ासेन्मोचनम् । समिति केवल्यव्यावृत्तिः» इति ख. शयनेन समके चिरोधस्य दुरुद्धस्ताप्रततत् । अपि.च --
५ मदेन वाप्यमेदेन मिग्रेणैव चतुभुख ' त्रिधैव सेक्तिरुदिता भेदे कैडकर्यरक्षणा ॥ एक्तिथयेह छोकेषु परिचर्यया नराः । देवस्य तद्रदेवैते वैकुण्ठे ` परमात्मनः ॥ कमेक; तस्य॒समीपस्षा सुक्तत्मानस्सम्पहिताः । षति किं : तस्सादप्रष्प्सदा' ॥ स्याद्छस्नीवयो
१० मुक्तिपदशक्तिवाद
तोषयित्वा परं देवं ततो युक्तप्समाहितः ।
विज्ञानेरैकतानेन परमातनि चिदुधने ॥
एक्य प्रारोति सा मुक्तिस्ता मायुज्यसक्षणा । ” इति पाद्मसहिता्ानपादाष्टमाध्यायवचनै : मेदामेदमिश्ररूपुक्तत्रिविध्यस्य, तास्ता मुक्तीना तन्रतुन्यायात् तत्तदनुगुणक्कृतिसाध्यत्वस, तत्र॒ मेदमुक्ते. ५ कुष्ठे तु प्रे छेके ” इदयुक्तुक्तप्राप्यदिव्यनगरावच्छि्नसामीप्यरक्षणत्वस्य, सर्वरोकसाधारणखारथकेङकयरक्षणकेवलमेदोपासनादिमगवदाराधनसाध्यत्वस्य च मुक्तकण्ठं प्रतिपादिततेन सामीप्यादिभेदमुक्तेस्ससारान्तगतलवोक्तिद॑स्क्तिरेव । एतेन --
¢« ठोकरेषु रिष्णोर्निवपति कचित् समीपभिच्छन्ति च केचिदन्ये |
न्ये तु रूप सद्दा मजन्ते सायुज्यमन्ये स तु मोक्ष उक्तः ॥ " द्यत्र सालोक्यादरषु सुक्िताश्रवणमात्रेणर तेषां तद-न्तमावसिद्धिरिति केषा- ञित् शङ्का दृरोत्पारिता । “ रोके तस्य समीपस्थाः सुक्तासानः ” इतिं पूर्वोगाह्तवचनेन सामीप्यादेमुक्रिततोक्ते. । “ मश्च सारोक्यसारूप्यं प्रार्थये न कदाचन । इच्छाम्यहं महाभाग सायुज्य तव सुव्रत । ” इति जितन्तावचनेन सारोन््यादीनामपि मो चान्त्मावसिद्धेश्च ॥
न, 9
न च -- ५स तु मोक्ष उक्त. इति वचः ने वैतेषा वचनाना बाध- रशक्यशङ्क- । जन्यथासिद्धस्य बाधकत्वायोगात् । “स तु मोक्ष उक्तः” इत्यस्य अन्यो मोक्षो नोक्त इत.दू4 तव॒ मयेत्य्थपरतेनाप्यन्यथासिदधस्स॒- व्चत्वात् । किञ्च - नह्यसिन् वचने छरोक्यादिकं न इक्तिरियुच्यते | येनानेन चचनान्तरवबाधदरक्येतापि सायुज्यमात्रप्य सुक्तिवोक्तिषटेन अन्येषां सुक्तित्वं न्यायसिद्धमिदयुक्िरपि दुस्क्तेरेव । क्चनविरोधे न्यायान- वतारात् । प्रद्युत सत्यपि सालेक्यादीनां मुक्यन्तर्मावकण्टोक्ति-
मूवितिपदस क्तिवादः ११
मद्र चनान्तरे तस्यैव वाघस्स्यात् । न पाद्ममंहिताजितन्तावचनयाः ! “पाञ्च- रात्रं सर्वत्रेव प्रमाणं "” द्युक्तमाणतम श्रीपाञ्चर त्रसारवचनस्य, तेनैव तत्र तत्र मन्वरतया विनियुक्तस्य खिरतऋकूजितन्ताहयमनुवचनस्य चात्यन्तप्रबर्तया ता- भ्यामेव तद्धिरुद्धानां गधनीयत्वात् । तसात् मेदोपासनसाध्यायाः भेदमुक्तेः परवरपरमाणसिद्धतया प्रामाण्क्टुरपहवत्वेन इच्तिषदशक्यताकच्छेदक कोय खा- भाविकब्रह्मनुभवत्वस्यापि निवेदये तत्र मुक्तिग्यवहारमङ््रसजञो दुर्वार एवेति ॥ अन्यच -- ब्रह्माचुभवस्यापि सक्तिराब्दशचक्यतावच्छेदकत्वे ब्रह्मानु- भवविघरुरतया सर्वसंप्रतिपत्ने कैवल्ये यक्तिरव्छछ्यदहारभङ्गपरसङ्धो दुर्वार एव । न चायमिष्टः प्रसङ्गः इति वक्तुं शक्यम् । “ सुक्तानां परमा गतिः" इति पच्चमवेदसारमभूतसहस्रनामाध्यायवचनात् ` शयुक्तानःमेव केषाञ्चिदवा चीना गति. गम्यते । श्रुयते च निसुक्तजरामरणकैवल्यरक्षणा, “ जरामरणमोक्षाय मामा- रित्य यतन्ति ये ” इति संसारपरमपदयोर्मध्ये तेषां सानच्च, “ योगिनाममृते सथाने सवात्मसंतोषकारिणां ” इत्यादि तद्धाप्यवचनात् , ^ स्वासानुमृतिरिति या किङ मुक्तिख्ता ” इति श्रीवत्साङ्कमिश्रवचनात् , “ जीवनमु्जीवन-संसारो- न्मोचनम् ; समिति कैवल्यन्यावृक्तिः ” इति श्रुतप्रकादिकाचायेक्घनात् , ^ मुक्तिः कैवस्यनिर्वाण “ इति कोशरि ढसमास्याबलच त॒त्र प्रामाणिकानां
मुश्ितत्वम्यवह्टारस्य दुरपहवत्वेन तदयोगात् ॥
न च -- “चतुर्विधा मम जना भक्तः एव हि ते श्रुताः । तेषा- नकान्विनः ग्रेष्ठास्ते चेवानन्यदेवताः । अहमेव गतिस्तेषां निरारीः कर्मकारि- पाम् । ये तु शिषटाखयो भक्ताः फख्कामा हि ते मताः । सर्व च्यवनध्माणः ्रतिबुदधसत॒ मोक्षमाक् । ” इति वचनैः पूर्वो कवचनानों बाधदराङ्गयः । जन्य ारि द्धरेतैः तद्धाधायोगात् । नह्यत्र ‹ कैवस्यं न मोक्षः ° इति कण्टोक्तिः शरूयते । निविधभक्तलावच्छेदेन च्यवनधर्मलवं श्रयते इति चेत् - किन्तेन ? ्ेवस्यार्थिनः तच्िविधमत्छन्तमावासिद्धः ॥
१२ मु क्तिपदश क्तिवाक्
« चतुविंधा भजन्ते मा जनासयु्ृतिनोऽजुन ।
आर्तो जिज्नासर्था्थी ज्ञानी च भसतर्षभ ॥" इति, गीतोक्त चनुर्विशधिकारिणमेवात्रापि प्रयमिज्ञानात् । तत्र ज्ञानिशब्दनिर्दिष्ट- सैवात्र एकानिप्रतिबुद्धनब्दाभ्या दिशः श्यौ चित्याद्रक्तयतेन शानिव्यति- रिक्तय केवल्याधथिन. अत्रोक्तत्रिविधभक्तान्त्माव. एव सिच्यतीति चेर ॥
¢ देवान् देवयजो याति पितृन् यांति पितृव्रताः ।
भूतानि याति भूतेज्या. यांति मचाजिनोऽपि माम् ॥ ” इति श्रीगीतानवमाध्यायोक्तचठर्विधाधिकारिणामेवात्र प्रल्यभिज्ञानात् । तथाहि - « चतुर्विधा मम जनाः भक्ता एव हि ते श्रुनाः। " इत्यनेन, ^ येऽयन्यदेवता- भक्ता यजन्ते श्रद्धयाचििनाः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्यविषिपूर्यकम् ॥ " इति वचनाथेः प्र्भिज्ञायते । “ तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठाः ते चैवानन्यदेवताः ° इत्यादिना, “ अनन्याधिन्तयन्तो मा ये जना; पयुपासते ।
तेषा नित्यामियुक्तानां योगष्टेमं वहाम्यहं ॥ » इति वचनार्थः
प््यभिज्ञायते । “ये पु दिष्टारूयो भक्ताः फएर्कामा हि ते मताः ! स्व च्यवनधमौणः ” इत्यनेन,
८ अह हि सर्वयसताना मोक्षा च प्रसुरव च ।
न तु माममिजाननमि तत्वेनातर्च्यवन्ति ते ॥ ” इति वनाथ प्रयभिक्लायते । “प्रतिबुद्धस्तु ” इत्यनेन “ अभिजानन्ति त्वेन » इदयुक्त- ममिज्ञानं प्रत्यमिन्नायते । तसाच्वमाध्यायोक्तचतुर्विधाधिकारिणामेवान्न प्रय- भिज्ञ पकबाहुल्य त् प्रतिनुद्धञ्यतिरिक्तत्रिविघाधिकारिणा देवतान्तरपरतज्ञापकस ५८ ते चेवारन्यदेवनाः » इत्यखाष्टमाध्यायोक्तमगवदेकप्रचतुर्विधाधिकारिपलय- भिसामल्लकलाच नात्र कैवस्यार्थिनः प्रतेषादनमिति नानेन कैवस्यमेक्षान्तमा. वज्ञापकवचनगाघः इति । अनुगृहीतच्च यामुनाषारैरटमाध्यायोक्ताना चतुर्विधापि.
म् क्तिपदरः किनवाः १३६
कारिणारकरःन्यांलो तौल्यम् । “कान्य सरयल्येषां सनानमधिक्ररिणाम्” इति ॥
जथास्तु वा चष्टमाध्यायोक्ताधिकाः"चतुषटयसयैव अत्र प्रत्यभिज्ञानम् । तथापि नानुप्त्तिः { कैवल्यमुक्तिनवस्थ निरपेश्षपमाणान्नरसिद्धलन प्रवययमिका- दिसापक्चस्यासय तदह्ाधकन्वायोगत् । उक्तश्च पाद्मो्खण्ड चतुक्लिगोऽध्याये -
“ विरजाधरमव्योन्चोरन्तरं केवरं म्म्रतम् |
तर्ख्थानमुपमोक्तव्यमव्यक्ततरह्मसेविनाम् |
स्वाल्मानुमवजानन्दमयुखदं कवरं पदम् ।
निदश्रयसं च निर्वाणं कैवल्यं मोक्ष उच्यते ॥
श्रीरांपरिभक्तिसेवेकरसमोगविदजितम् ॥ इत्यादिना कैवल्यस्य मोक्षन्तर्मतत्वं । अत्र “' निरेयमश्च निर्वाणं कैवल्यं मोक्ष उच्यते '" इति मोक्चवाचकानां वहूनां पर्यायशाब्दानां प्रयोगस्य केचल्यविषय- मुक्तितन्यवहारशु्यतास्थापनेकप्रयोजकवेन तस्य मोक्नान्तर्मावो दुरपहव एवेति तत्र तदुच्यवहारभङ््रस्ङ्गोऽनिष्ट प्रसङ्गे एव ॥
अपि न -- श्रीगीतामाप्ये कैवल्यः थिभ्ाप्यविषयस ५ अव्यक्तोऽ्षर इत्युक्तः तमाइः प्रमां गतिम् ” इति वचनगतस्याक्षरज्ब्दस्य “ कूटखोऽक्षर उच्यते ” इति वचनगतकूटखाशषरशब्दैकार्थतया ग्याख्यानात् । श्रीवेदान्त- दीपादौ “ दरूरस्थो सुक्तखूपम् ” इति तद्रचनगतक्रटचान्दस्य मुक्तवाचितया व्यास्यानाच कैवल्यं मुक्तिरेवेति सिद्धम् ॥
किच्छ -- ^ अक्षरं ब्रह्म प्म ” इत्यायष्टमाध्यायवचनमभाष्ये कैवल्या- रथिनां परकृतिविनिुत्छत्स्वरूपस्येव. प्राप्यतया केयत्वचनात् ! आस्मसंबन्धि- मूतसुक्ष्मतद्वासनादीनां त्याज्यतया वेद्यत्ववघनात् । ^ मुयु्चमिः ज्ञातव्यम् ” इति तेषां मुसृश्चतव्यपदेखाच्च विद्धे कैवल्यं सुक्तिरेवेति ॥ पव --
¢ मूर्धं जाघायात्मनः प्राणं मनो हृदि निरुच्य च ।
यः प्रयाति व्यजन् देहं स याति परमां गतिम् ॥ °
१४ मृ कितिपदशावितवःद्
इत्यधमाःयायवचने ‹ आलः प्राण मृष्टवाध य ” इति सूधन्यनाञ्या निष्क- पणावगमेन तस्य “ श॒तयरका च हदयम्य नाच्च. तासा मूरधानममिनिष्छरका । तथो वमायन्मृतत्वमेति इति मेक्षेकनियतत्वात् तस्य मृधैन्यना इीनिप्कमधत्राप कृत्वत्य चन्धिकायामङ्यश्रनलाचच तदहटेन तस्तिद्धेश्च ॥
अपरञ्च -- कैदल्यायि ्रमपुनराव्ते श्रीगीतामाप्ये व्यक्तपनु गृहीत नेन तस्याश्च ५ उष्णे गती ह्च ज. तद्शाश्चते मते । एकया याल्यनवृत्ि- मन्ययाव्तते पुन ” इत्यथमाःययत्रचनेन अविरशदिगल्यसाधारण्यसिच्या तस्याश्च मोक्नासाधारणत्वेन तदलेन तस्िद्धश्च । तम्मात् केवल्ये मोक्षम्यवहारस्य प्रामा- णिकटुरपहवतवेन सुक्तिपदशाक्यतावच्छेःककोरौ खामाविकत्रह्मानुमवतवस्यापि प्ररो तत्र सक्िभ्यवहारमञ्जमधङ्गो दुवा, एवेति ॥
किञ्च -- खामाविकत्रह्मानुभवतत्य मुक्तिपदलक्यतावच्छेदकान्तमाव वदन् वादी प्रय, । “ त्य कि प्रयो जनम् ' इति । न तावत् परमव्यावृत्तिः प्रयोजनम् । सपारनिवृरतिटपमेदमत्रेणेव तत्सिद्धेः । न हि फौस्ससारनिवृतते परमसाम्यल्छणलादिकमम्युपगम्यते । तदय्युपगमे वा त्म्य भोय मुक्तिपद्- टाक्यतावच्छदकताङ्धीकारमात्रेण न तव्यादृत्ति. सिष्येत् । तेनापि तदभ्युपगम- समवात् } तस्मात् ससारनिटृ्तिषष्टपमेदात्रेैव परमतव्यावृत्त्या नात्र तल्मयो- जनम् । अथ - नापि मोक्षथवहाशदिप्रनडादिपरिहदारः । सप्तारनिवृेस्वन्मते स्वामादिकतरद्चानुमवन्यः “त्वन व्यापकधरमेण व्याप्यातिन्यास्यादिवारणासमवात् । न च - केषा्चिस्िद्धन्ते ब्रह्मानुभवरहित केवल्यादौ ससारनिवृत्तिसन्तवेन तत्रातिप्रप्ववारणमेव त्य प्रये! जनमिति वाच्यम् । तन्मते तत्र मुक्तिव्यवहार- स्यापीटतवेन तदयोगात् ॥
तस्मात् पर्वसप्रतिप्च ससारनिवृरिषमेव मुक्तिराब्दशक्यतावच्छेदकं, नान्यदपि पूरोक्तत्नधिकरणमाप्यस्य सुक्तिसवख्पपरदथैनमात्रपरवात् , जविया- न्विति मोक्ष इति जिक्नासाधिकरणमाप्यमेव सुक्तिराव्यशवंयतावच्छेदक-
सुकतिवद्टःक्निवाद १५ दि: पप्य ति पूर्वत दिग्य क. चिन म निचृरि लयैव रुक्तिदान्मयक्य्- तावच्छदन्म् । अत्र रिरोच्मयकवं नम स्व्यं ज्यन्वयंवन्य वच्छिदीधरेयता- संबन्धे { तिरो गनविःद<स्वम् । हिय पनं नाम द्ानपत्त्स्ङ्कोचार्यकावसखा- विदःषः | नाच चित्तम्बन्धरिवृदधिते गाम नाच्यःसिचरिष्टदिरोधायक्तावच्छेदको य॒र्तम्बन्वः तन््र योगिपवसन्वस् । नथा च दिग्याखानकान्मनम्क्ष्य्चरीर खम्बन्ध-कमे उश्चणनमन्ययः } तन्मम्वन्यत्य कदमल्तम्वद्पटिरौवायकतःयां मूषका चितिष्ठायाम्वच्छमकतान् । अत्र वन्धकारोरम्धस्छरीरसम्बन्धध्वसमादायाति- प्रसडवाःणाय तादयानि-त्संषगल्ये निद्द्ववम्पि दिदक्षर्णीयम् । निददेधतं नाप स्वसमानाधिकरण् वरबत्यंःगितावर गक -2िएसासरमानकानाननत्वम् । अत्र स्वपदं "वसप्रम् । तधा च वन्धकारीनदहटसम्वन्ध-वठस्य सवसमानापिकरण समानक) गनश्च यस्नूद्घयारसमजन्ः तस्य स्वपरदिगरो गनावच्छेदकीमू्तो योऽ चिननिठतिरेधायक्तावच्छेदक्वखूपो धर्मः । तदवच्छिनित्वात् । तमादाय वन्यया यां नातिष्रसङ्धः ॥
तथा च -- पवसमानाधिकन्थहिरोधायकाचित्संस्पतमानकार्ट.न- चिन्वंस्मवंसन्ये मुक्ति्व्डसक्यतावच्छदक्े इ्युक्ते भवति ॥
इवन्त् -- “५ चन्द्र इव रादोभुग्बल्पमुच्य धूत्वा क्षरीरमकृते * इत्यादि ्रतिरबारस्यःनुसारान्नोकदल्लायामालनोऽचिद्विर्लेप एव । नाचिदंदा.वसोऽपीति प गभिघ्रायेण संसग -वसपथन्तादुधावनम् ¦ चित्संसृ्टाचेदंञ्चस्य चिद्धि्टेष एव नाच. इते क्षे तु तिरौकावक्नाचेष्दप एव मोक्चः। स यद्यपि प्रतियोगि. तायम्मन्धेन आचरतः । तथापि दैदेकविरेषणतासम्बन्धेनैव तस्य मुक्त इति व्यवहारप्योजकत्वान्नानुप्पत्तिः । वचिद्धिरेषजनिताचित्संसष्टाचिष््रंसस्य चिद्- वच्छेदनेव जायमानःवान् । अत्रापि सं्ारदल्लायामतिप्रसज्गवारणाय तिरोधाय- काचिदनवच्छिन्नत्वेन वंसो विदोषणीयः । तथाच स्थूख्शरीर“वसस्य बद्धषु
१६
मूषमावच्छेदेनेव जायमानलात् नातिन्रतणः । चरमजरीरध्वेमाना युद्धस्वरूपा- वच्छदेरैव जयमानलान्नाव्याधिरसमवो वेति सर्वमवदातम् ।
यतत कैधिटुकतम् -- खसामानाधिकरष्यस्वसमानकाठीनलोमयसबन्धेन कर्ममागभावविरिष्ठान्यो य. कर्मध्वंसः सवसामानाधिकरण्यस्वोत्तरत्वोभयसम्बन्धेन