FRDMTHELlBRARyOF TRINITYCOLLEGETORDNTO
A'/)^ .^y^-n^cu ,
ty.
(ii y€
C0RPV8
8CRIPT0RVM EGCLE8IA8T1C0RVM
LATINORVM
EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS
ACADP^MIAE LITTERARVM VINDOBONENSIS
VOL. LVIII
S. AVRELl AVGVSTINI OPEEVM SECTIO IL
S. AVGVSTINI EPISTVLAE
EX RECENSIONE
AL. GOLDBACHER.
VINDOBONAE j^M LIPSIAE
F. TEMPSKY ffi^ffi (i. FREYTAG (g.m.b.h.)
MCMXXIII.
Reprinted with the permission of the original publishers
JOHNSON REPRINT CORPORATION
NEW YORK and LONDON
8. AVRELI AVGVSTINI
HIPPOmENSIS EPISCOPI EPISTVLAE.
RECENSVIT
KT COMMENTAKIO CRITICO IN8TRVXIT
AL. GOLDBACHER.
PARS V:
PRAEFATTO EDITORIS ET INDICES.
VINDOBONAE BmSi LIPSIAE
F. TEMPSKY ^!^Ea G. FREYTAG (g.m.b.h.)
MCMXXIII.
Reprinted with the permission of the original publishers
JOHNSON REPRINT CORPORATION
NEW YORK and LONDON
V, ,:
V' st>
First reprinting, 1961, Johnson Reprint Corporation
Printed in Germany Lessingdruckerei Wiesbaden
7^3^^
PRAEFATIO.
S. Aureli Augustini epistulae non anti(iuitus, sicut nunc sunt, coUectae ad nostram memoriam venerunt, sed magnam partem dispersae paulatim tantum et in libyis mss. et in edi- tionibus crescente in dies numero coniungebantur, ita ut ne nunc quidem dici possit omnes, quae supersint, litteras iam esse conlatas. qua re factum est, ut libri mss. quo sint antiquiores, eo minorem epistularum numerum habeant. itaque codicem, in quo complures epistulae inveniantur, antiquiorem non babe- mus Parisino nov. acq. 1672 saeculo IX scripto neque amplius 88 epistulas eum, etiam cum integer esset, ^) continuisse vi- deraus; saeculo autem insequenti in codicem Monacensem 6266 congestas esse epistulas 127, saeculo XI in Parisinum nov. acq. 1444 epistulas 135, saeculo XII in Parisinum 14480 epi- stulas 150, saeculo XIII in Trecensem 40 epistulas 207, sae- culo XV in Vaticanum 499 epistulas 249; atque similis est editionum ratio; nam cum ea, quae dicitur princeps, epistulas babeat 183, Frobenii alias 38 addiderunt, Lovanienses alias 29, Reinbartus alias 6, ita ut Maurini adiectis aliis 16 numerum 272 litterariim sint adsecuti.
Quae cum ita se babeant^ duo librorum mss. genera suppe- ditant, alterum eorum, qui ipsis epistulis sunt destinati, al- terum eorum, in quibus abis Augustini vel aliorum scriptorum operibus epistulae quoque nonnuUae adiunctae sunt aut interiectae. lii multo illis sunt plures neque auctoritate cedunt; immo et antiquissimi codices inter eos sunt et littcrae ita dispcrsae sua propria origine ac propagatione artem criticam baud raro mi- rum in modum iuvant. scd magnae inde difficultates nascuntnr ei, qui Augustini epistulas edere parat. atque primum quidem
') Cf. p. XIX— XX.
VI Piaefatio.
magna codicum multitudine conflictatur, qui quamquam in hanc editionem 223 conlati sunt, tamen vereor, ne non pauca supersint, quae bono usui esse potuerint. deinde tot codicum fidem satis er.ploratam habere cum per se ipsum sit difficilli- mum, tum eo difficilius redditur, quo minor est materia ad iudicandum; nam in multis codicibus perpaucae vel etiam singulae tantum litterae inveniuntur. tum cautionem quandam flagitat epistularum in nonnullis libris mss. inaequalitas, quippe quae si ex variis fontibus confluxeriint, non eadem omnes fide dignae sunt. cuius rei ut insigne proponam exemplum, in codice Trecensi 40 epistula 120 ter diversis locis perscripta est alia ex alio fonte; prima enim cum dcterioribus codicibus, Audomaropolitano 142 et Parisino 1929, consentit, altera me- lior est et ad codicem Bononiensem 58, 12 S (corr. 125) pro- pius accedit, tertia non integra est epistula 120 sed frag- mentum illud, quod in Eugippi excerptis extat. atque similis est condicio epistulae 190 in eodem codice, epistulae 40 in codice Einsidelensi 130, epistulae 71 in codice Augiensi LII, epistulae 28 et 73 in codice Parisino 12163, quae epistulae bis in suo quaeque codice rcperiuntur altera ex altero exemplo transcripta. ia codice Parisino 1862 epistula 167 ex Eugippi excerptis arcessita esse videtur; ea enim est illius epistulae cum ea, quae est in quibusdam Eugippi codicibus, similitudo.
Sed quamvis perm^gna sit copia librorum mss. et anti- quissiraorum et praestantissimorum, tamen si reputaveris, qua ratione epistulas paulatim collectas esse dixerimus, perspicuum est ad intellegendum non eandem omnes fortunae condicionem habuisse. etenim satis multae sunt rarissimae, in quibus trac- tandis ars critica saepe librorum mss. inopia laborat, ut ad recentioris aetatis codices, id est ad codices saeculorum XIII — XV descendendum sit. atque adeo septem sunt littcrae, quae nisi in Vaticanis 495 et 499 saec. XV non reperiuntur; epistulae autera 79 nullura oranino scriptum exemplura potui investigare. ^)
In Retract. 1. II 20 Augustinus cura de duobus libris 'ad inquisitiones lanuarii' agit, id est de ep. 54 et 55: Quorum
^) Maurini adnotant: Non reperitnr nisi in Vaiicano exemplari. ita codices Vaticanos 495 et 499 signiticare solcnt. sed in his codicibus non est illa epistula ncque in Aldi conlationibus eara esse C. Vrba me- cum communicavit.
rraof.tti... VII
lihrortim, inqiiit, j^'''^^^ epistula est: hahct quippe in capife, quis ad qucm scrihat: sed ideo inter lihros adnumeratur hoc opiis, quoniam sequens, qui nomina nostra non hahef, midfo est prolui&r et in eo midto plura tractantur. prior enim in- scriptnsest: Ad inquisifiones lanuarii liher primus. Dileciissimo filio lanuario Augustinus in domino salutem, posterior autem tantunimodo: Ad inquisitiones Januarii liher secundus. qua re libros seiungcndos esse censet, ut alter libris adnumeretur, alter epistnlis. vcrum tamen qnis est, qui hoc comprobet? utrumque igitur opusculum merito nunc in epistularum numero haberi solet. quod si iilam Augustini sententiam, ut ea tantum epistuia habeatnr, ubi additum sit, quis ad quem scrihat^ sequi vellenius, epistulae quoque 147. 1G6. 167. 187 in libros essent transferendae; nam nihil aliud inscriptum est nisi 'de videndo deo liber', 'de origine animae hominis', 'de sententia lacobi apostoli', 'de praesentia dei liber' neque additum est, quis ad quem scri1)at^ quamquam Augustinus omnia haec quattuor opuscula in Retract. II 41. 45. 49 libros vocat. deinde inter Augustini libros nonnulli sunt, qui cum inscriptum sit, quis ad quem scrihat. inter epistulas essent recipiendi velut liber 'de bono viduitatis ad lulianam', 'ad Eutropium et Paulum de perfectione iustitiae hominis^, 'commonitorium Orosii ad Augusti- num', quae scripta ad epistularum formam sunt composita. similis est inconstantia, cum in ep. 214 p. 381, 17 Augustinus epi- stulam 194 ad Sixtnm datam lihrum vel epistulam appellat, quod aniplitudine eius ductus fecisse videtur; paucis enim versiculis post legimus: Supra dictam epistulam ad Sixtum. si autem quaesiveris, quidnam fuerit, cur 'acta ecclesiastica' inter epistulas reciperentur i213), aliud investigare non poteris, nisi locum huic scripto quamvis non convenientem adsignan- dum fuisse.
lam tum, cum Augustinus Ketractationes scribebat, librorum eius et epistularum indicem extitisse ex I. II 41 perspicuum est, ubi de epistula 148, id est de commonitorio ad Fortuna- tianum misso dicit: Quod in opusculorum mcorum indiculo nec inter lihros nec inter epistulas est notatum. neque dubi- taverim, quin ille indiculus intellegendus sit etiam in eo, quod in superiore c. 40 de epistula 141 adnotatum videmus: Non cst in epistidis meis, atque illud quoque, quod modo ex c. 20 adtulimus: Inter lihros adnumeratur hoc opus, eodem licet referri.
Vlir l'r:icf;iti(..
'Indiculus librorum, tractatuura et epistularum Augustini edi- tus cura Possidii, episcopi Calamensis' ^) ad nostram memo- riam est conservatus. quem eundem esse atque illum, de quo Augustinum loqui diximus, adfirmare maluerim quam dubitare. Possidius enim Augustino aequalis erat, eodem fere tempore episcopus factus est, quadraginta circiter annos familiariter cum eo vixit, denique superstes defuncti amici, qua erat eius admiratione affectus, vitam conscripsit. eius indiculus eas sci- licet tantum epistulas habet, quas Augustinus scripsit; quas accepit, non item. quas si comparamus cum eis litteris, quae nobis traditae sunt, amplius duae harum partes in indiculo sunt commemoratae; frustra ibi quaesivi ep. 43. 44. 48. 50. 76. 79. 105. 111. 133. 139. 178—180. 188. 189. 197. 199. 203. 208. 210—212. 217—220. 229. 231. 236. 237. 244. 250. 250 A. 258. 263; epistulas 141 et 148, ut supra vidimus, ipse Augustinus ait non esse in indiculo; epistulae 37 mentio non fieri videtur, quoniam coniuncta est cum Quaestionibus ad Simpiicianum, similisque ratio est in ep. 200. 207, 214. 215. 222. 224; propter rei exiguitatem deesse putaveris ep. 92 A. 146. 171. 269, denique epistulam commendaticiam 206. prae- terea autem Possidius multas enumerat epistulas, quas ab Augustino scriptas esse refert neque nunc extant, quarum numerum si definire velis, circiter septuaginta eas esse haud male existimare possis. verum tamen tam misera est illius indiculi condicio, ut permulta sint valde dubia et incerta.
Atque etiam ex ipsis Augustini epistulis discimus litteras eum scripsisse, quae inter eas, quas habemus, non reperiuntur; nam desunt tres epistulae ad Paulinum missae, ''^) epistula ad Emeritum, ^) ad Macedonium,*) ad Pelagium,^) ad lohannem,*^) ad Quodvultdeum, '') ad Quodvultdeum episcopum, **) ad Fabio- lam, ") epistulae ad Prospcrum, ^®) epistulac ad matrem Floren- tinae;^^) ad Valerium comitem se aliquotiens scripsisse dicit
') Migne patrol. l;it. XLVI p. 5—22.
*) Ep. 80 p. 347; 11-14: op. 121 p. 736. 5-9; ep. 149 p. 349. 5-10. ') Ep. 87 p. 402, 18—20 (hanc unam tantum ad Emeritum datam liahemus epistulam. Posaidius vero in indiculi c. IIl commemorat duas). *) Ep. 1.52 p. 393, 4—5.
■^) Ep. 177 p. 684, 14—15 (cf. Migne patrol. lat. LVI, 3 p. 480 adn. g). '•) Ep. 179 p. 691, 15—17. ') Ep. 222 p. 446, 10.
») Ep. 228 p. 484, 4—5 et 14-19. «) Ep. 267 p. 651, 5.
") Ep. 225 p. 455, 1. ") Ep. 266 p. 647, 9-10.
rr.u-latio. IX
Augustinus in cp. 200 p, 293, 5, nos auteni nullam liabemus epistulam, quae scripta sit aute ep. 200. quid igitur mirum, si Victor Vitensis 111 innumerabiles vocat Augustini epistulas? Paulo post, quam Augustinus ex vita excessit, ineunte fere sacculo sexto P^ugippius presbyter et abbas monasterii, quod prope Ncapolim fuit in castello Lucullano, ortu Africanus ex eius operibus, ([uac pietate et doctrina apta videbantiir, excerpsit, Excerpta uno volumine collegit. quo iu labore epistulas uon praetermisit; immo epistulam 167 integram trauscripsit et principium operis sui esse voluit; praeter banc nonnulla elegit ex ep. 54. 55. 98. 102. 120. 140. 149. 157. 187: 190. 199. 202 A. 205. 214. 215. 265. loci, quem ex epistula 205 sumpsit, cxtremu ])ars noii cxtat nisi apnd Eugippium p. 1064, 22—26 ed. Knoell.); in e{)i.<tula ipsa dej^erisse videtur. in transcribendis Augustini verbi.'^ sunimam reverentiam adbibuit neque quic- (luam mutare aut addere aut omittere ausus est, nisi si qua parva licentia, quo pars electa ex integro scripto exinii posset, evitari non poterat. qua re magnum in rem criticam factitandam Eugii)pi opus Iiabct momentum, cum' epistularum codices et Exccrptorum scnipcr intcr sc fucrint discrcti nequc, (|ui eos scribcbant et corrigcre conabantur, aut liis aut illis ad emen- dandum usos csse animadverteris. iiani (|Uod epistula 167 cx princij)io Exccrj^torum in codiccm Parisinuni 1862 ct. (|Uod Eugijjpius cx cpistula 12U decerpsit, in codicem Trccensem 40 ct Mus. Brit. Harl. 3107 intcgra transicrunt, niliil ad rcm attinct. si igitur quo cpistularum loco variae lectiones in libris niss. sunt j^ropositac, ea, (luae Eugip])i Exccrplis coulirmatur, cst probabilior et cetcras auctoritate antecedit. (|U0 nuigis dolen- dum cst novissimam editionem quam anno MUCCCLXXXV curavit Knoellius, parum successisse. nimia enim liducia com- motus unum fere codicem Vaticanuni 3o75 ut vctustissimum ita corruptissimum secutus est et lioc libro contcntus aliorum adiumcnta et sul)si(lia, (juantum erat neccssarium, circumspiccre omisit,'j id (|U()d molcstissime fertur in eo, quod ex epistula 202A exccrptum est ip. 1068, 25—1071, 25 ed. Knoell.), ubi j)ractcr Vaticanum 3375 unus Mcdiomontanus commemoratur, (pii ct ipsc e\ illo cst descriptus. quae cum ita sint, Eugippi l'ACcrptis, qualia in bac cditionc constituta sunt, uti non ])o- tuimus et alia via erat ingredicnda, (^ua libros mss. a Kuoellio
') ('!'. Zrit.«clirilt fiir d. Or.Mcn . Cyinn. XXX\"I11 (1887j \>. 191-19.n.
X 1' vacf;it io.
(lilig-entissime excussos in nieum usum conferrem. ipsas enini codicum lectiones adferre coactus eram vera Excerptorum verba ea potissimum existimans, in quibus Knoelli editio cum Maurinorum consentit.
Ad aestimandam librorum mss. fidem loci quoque ex litteris sacris prolati perutiles esse solent. quarum litterarum varias Augustinum interpretationes Latiuas novisse constat, cum de variis earum lectionibus eum saepius disserentem audiamus. ^) atque etiam Graecas interpretationes inspicicbat; ^) babebat enim aliquam linguae Graecae scientiam, quamvis ei deesset iusta exercitatio. ^) in proferendis autem sacris litteris Hiero- nymi interpretatione, quam Vulgatam appellamus, usus non est, quo evenit, ut ab illa intcrpretatione saepissime et inter- dum permultum discreparet. qua re cum monacbi, qui inprimis operibus Latinis describendis atque corrigendis operam dabant, plerique in Vulgata fuissent versati, muita etiam memoria tenerent, frequentissime accidebat, ut, si quid in interpretatione, quam secutus est Augustinus, aliter se liabcret atque in Vul- gata, in illius locum banc substituerent. *) quando igitur in cius modi loco duae lectiones tali ratione inter se sunt oppo- sitae, ea, quae concinit cum Vulgata, ob id ipsum suspicionem commovet, ut alteram praeferre non dubitcmus idque co magis, si, quod baud raro evenit, haec etiam Graeca inter- pretatione confirmatur. nam ex bac ut monacbi corrigendorum codicum Latinorum materiam sumerent, non minus factum essc negaveris quani ex Eugippi Excerptis. cuius rei ut exemplum ponam, in epistula L30 p. 61, 12 plerique libri mss. habent: Cum oraretis, ego ohtuli oratlonem vestram, sicut Vulgata, ce- teri: Et nunc, quando orabas tu et Sarra, ego ohtuli memoriam orationis vestrae, quod et ipsum Augustinum scripsisse ostendit Graeca interpretatio: Kal vuv c-z. ::psc7r,jzco cl» -/.al r, vji/sr; (7oj ^appa, i\'ii zpzrfi-^oc^^z') 'b ;rr/;[j,;TJv:v r^c T:pc!7£'j/;^c ujxwv.
*) H". op. 71 p. 254. 1.3— M: cp. 149 p. 351. 6; 355. IG; 359. 17-21; 360. 20-361, 2; 361, 13: 372, 4: 374. 4: 10-11; 375. 19; op. 193 p. 173. 12-15; op. 265 p. 640, 9—14.
2j Cr. ep. 261 p. 620, 7—9: ep- 149 p. 350, 1—5; 351, 7 -9; 359. 10-17; 360. 10-16; 373. 17-22; 374. 4—5: 0^.197 p. 232, 16-233. 14; ep. 205 p. 334. 21.
^) rt". ep. 222 p. 448. 3—8. *) Multa oxcnipla ]>raobet op. 140.
rracfatio. XI
A. DE P:PISTULA11UM CODICIliUS.
1. CODEX MONACENSIS 626(5 ET QUI SUNT EIUSDEM
GENERIS.
Inter libros mss., qui solis epistulis aut epistulis po- tissimuiii sunt destinati earunique multitudinem continent, frequentissimi sunt ei, quorum uetustissimus esse videtur co- dex Monacensis 6266 saec. X scriptus. cuius in principio index est, quo inesse dicuntur litterae:
132. 135. 137. 136. 138. 92. 143. 28. 40.67. 68. 39. 74. 73. 72. 71. 75. 81. S2. 41. 233. 234. 235. 98. 166. 172. 25. 27. 30. 31. 24. 32. 109. 243. 26. 16. 17. 127. 93. 102. 185. 154. 155. 152. 153. 117. 118. 187. 90. 91. 23. 173. 164. 130. 147. 111. 257. 96. 97. 265. 144. 101. 165, 199. 266.99. 58. 110. 77. 245. 260. 261. 264. 188. 145. 248. 205. 33. 21. 232. 242. 3. 141. 46. 47. 258. 131. 190. 139. 176. 49. 43. 87. 44. 53. 105. 89. 34. 35. 52. 7 m. 238. 239. 240. 241. 150. 228. ad Italicam et epistulae 1-15 ad Bonifatium (adultennae). 148. 262. 196. 80. 189. codice autem non ad fincm perducto aut amissis foliis postre- niis nunc tcrminatur adulterinis epistulis ad Bonifatium 1 — 9.
Easdem epistulas eodcm ordine liabent:
Codex Salisbur^ensis X 29 saec. X — XI, cuius posterior tantum pars supercst inci})iens ab cpistula 90.
Codex Audomaropolitanus 76 saec. X — XI. epistnlae 26 tria tantum priora capita extant.
Codex Parisinus nov. acq. 1444 saec. XI, qui epistulae 26 eandem partem exbibet, quani codex superior; ])raeterea in extremo additae suut cp. 169. conlatio cum Pascentio. ep. 213. 194. 36. 210. 178. 217. 250.
Codex Mus. Brit. Keg'. 5 Dvi saec. XI — XII. omissac sunt ep. 28 — 75. 166. 172 inter Augustinum et Hieronymum missae et acceptae et ep. 215. inter cpistulam 3 et 141 inter- iectae sunt aliae undecim: 18. ?0. 19. 15. 5. 6. 7. 9. 14.
|
214. |
215. |
|
121. |
149. |
|
259. |
100. |
|
78.- |
122. |
|
38. |
112. |
|
134. |
133. |
|
6. 88 |
. 51. |
Xll riacrjit i(i.
10. 4.') in postrema libri parte ab epistula 139 ordo ali- quantiim est turbatus.
Codex Parisinus 14480 saec. XII. deest ep. 239; post epistulara 189 viginti quattuor aliae accesserunt: 217. 22. 60. 227. 48. 192. 249. 203. 220. 244. 171. 170. 197. 198. 236. 86. 212. 210. 160. 161. 163. 159. 162. 213.
Codex Parisinus 1928 saec. XII. desunt epistuiae, quac omissae sunt in codice Mus. Brit. Keg. 5 Dvi praeter epistuiam 215 et epistula 165, praeterea foliis amissis epistuiae 147 pars posterior — ep. 96 et epistula 78 extrema — ep. 260. post epistulam 189 deperditis aliquot foliis sequuntur epistulae 15 (amissa priore parte). 5. 6. 7. 9. 14. 10. 4. ^)
Codex Trecensis 196 saec. XII. litterae inter Augustinum et Ilieronymum missae et acceptae: 28 — 74. 72 — 81. 166. 172 neque perscriptae sunt neque omissae sed paucis verbis indicatae legentibus ad Hieronymi opera delegatis. omissa est ep. 165. -)
Priores iibri quattuor propinquitate ita sunt coniuncti, ut artiore vinculo cohaereant Salisburgensis X 29 et Audomaro- politanus 76 ad quos Monacensis 62i)6 proxime accedit et permnltum valet, si quis, cum illi inter se aut cum aliis codi- cibus discordant, scire velit, quid scriptum fuerit in arebetypo. longiore autem intervallo distat Parisinus nov. acq. 1444, id quod facile perspicitur ex nonnullis lacunis, qnae in iilis oHen- duntur, cum hic verba integra praebeat. ^)
In codicis Monacensis 6266 principio scriptum est: Ahra- JuDJio epb pclpiente mlchi cappellano ipslus golescalclio obeuntc. nieginlialmo et willihahno frisingensis loci hbcndariis ct iverin- zone conducto scribentibus. egregium opus huius voluminis metis comparatum est. servicio sce marie sciq: corhiniani perpetim ma)isiirum, ad quod saeculo XV adpictum est: Circa annos dni 993. loci corrupti saepe ipsius librarii manu in margine sunt notati (K). in corrigendo libro operam curamque plnres viri docti consumebant; quae poterant, emendabant; ubi de- sperabant, notam in margine adponebant. quos omnes uno signo
') Cf. cod. Laudun. 134 p. XXXIII.
') Ex aliis huiiia gcneris libris inss. noniino Audoniaropolitannni 181 saoc. XII, Salisburgensoni X 28 saec. XII, Berolinensoni rog. bibl. ]'liill. 1G7!) saec. XII. tres Parisinos 19o0. 1931. 19;;2 saec. XIII.
") Cf. 01). 4i ]). 112, 17; 118, 13; 120, 4; op. 52 p. 150, 20: op. 145 p. 2i;!'. 20; op. 147 p. 280, 16: o]). 187 ]). 108, 11.
rr;ii' fat i(».
XIII
vi. 2 coniprehendi. in epistula 176 nouiina episcoporuui, qui eoncilio Milevitano interfuerant, longe alio ordine enunierantur atque in ceteris codicibus idque ita, ut colligi possit noniina Placentio praetermisso in arclietypo pagina tripertita sic tuisse perscripta:
(-) Valentinus (5) Aurelius
(•') Restitutus i'') Lucianus
{^} Augustinus {■>; Sevcrus
[1) Silvanus
{■i) Donatus
('') Alypius (10) Fortunatus {^0) Secundus
(40) Faustinianus
(41) Litorius (4~) Ponticanus (43) Honorius (^•i) Adeodatus (4.^) Felix
(46) Faustinus
(47) Cresconius (•^-^) Lucillus {■f'') Cresconius i'jO) Possidonius [■'^1) Felix (•">2) Honoratus (53) Praesidius (.-H) Delpliinus
nunieri, quos ad nonuna adpctsui, significant, (jui sit ordo in codice Monaccnsi i^2(')i}^ unde patet librarii oculos ab uno Fortunato aberrasse ad alteruni atque ita et perturbationem illam exortam esse et praetermissa nomina (|Uattuor: Possi- dius. Maurentius. Cresconius. Fortunatus.
Codex SaHsburgensis X 29 in scida pergamena libri tegumento adtixa saeculo XV inscriptum habet: Scda 2)ars epVara augustini. satis crcbro, quo verba corrupta esse signi- ticaretur, ipse librarius signum /. supra inponebat. alii in libri emendatione versabantur, ex quibus duos discernere potui, alterum, qui pallidiore (m. ;?), alterum, qui nigriore {m. 3) usus est atramento. deinde cum saepissime prava litterarum distinctione verba fuissent deformata et identidem ae pro e scriptuni. illud virgulis interpositis, hoc a dcleto corrige- l>atur.
J Possrdius Maurentius Cresconius Fortunatus (11) Saturninus (1^') Cresconius (13) Processus {14} Asiaticus {i'>) Servus ' l'>) Sperantius- (1') Sabinus (1''^) Victor (1''] Antoninus {}'") Antoninus (21) Donatus (--) Cresconius
(-■3) Novatus (~'4) Leo ('•'o) Malchus i~'>) Donatus (-' ^ Cresconius (-2>>) Lucius {-'>) Secundus {oO) Rufinianus \3i) Terentius
(32) Quadratus
(33) Faustinus
(34) Gigantius (■''•') Innocentius (36) Victor
{37) Petrus (■'''■S) Lampadius
XIV I'r;tofati().
Codex Audomaropolitanr.s 76 elegantissime exaratus in Catalof?o generali perperam saeculo XII attribuitur, eum mini- mum XI mihi scriptus esse videatur. antiqui gvummatici curam inter alia deprehendas in eo, quod fere ubique lucrificaret scriptum est pro lucrifaceret. ^) in vertendo versiculo haud raro verba praetermissa sunt et in tribus paginis postremis nonnulla verba relictis spatiis omisit librarius. — emendandi codicis labor bis susceptus est, primum saeculo XIII (m. 2) et iterum saeculo XIV— XV.
Codex Parisinus nov. acq. 1444 ad tres superiores gra- vissimum adfert supplementum. inter quos cum propinquitate lougissime absit, ubi quid dubii emergit, iudicium iuvat et unus omnium haud raro est praestantissimus. ^) quamquam et ipsum epistularum verba virorum doctorumlicentianonnumquam depravata habere complures loci sunt documento.^) — epistulae 132. 135. 137 et extrema codicis pars ab ep. 240 alia scrip- tura, aliis compendiis, alia orthographia ab alio librario saeculo XII sunt scriptae. cuius rei ut exemplum proferam, hic librarius etiani scribebat, cum per totum reliquum codicem aetiam eraso a scriptum videamus. ipsa vero epistularum verba in illa parte non deterius sunt tradita. — emendare codicem plures cona- bantur, quos omnes nota iii. 2 significavi.
Codex Mus. Brit. Keg. 5 Dvi propius accedit ad Monacen- sem G266, Salisburgensem X 29, Audomaropolitanum 76 quam ad Parisinum nov. acq. 1444. sed epistulae paulo amplius sunt retractatae et imprimis verborum conlocatio magna cum licentia inmutata. interpretationes virorum doctorum una cum prae- posito verbo aliter aliquotieus etiam in orationem inrepserunt,^) aliae a librario cum vocula l supra versiculos scribebantur. quae deinde saeculo XIV aut XV (m. 2) corrigebantur, nullius sunt momenti. neque vero totum bunc codicem excussi, sed cum 125 epistulas contineat, his 93 usus sum: 3 — 7. 9. 10. 14—20. 24—27. 30—35. 38. 41. 43. 44. 46. 47. 49.51—53.
') Cl". ep. 40 p. 73, 9 al. cp. 75 p. 300, 1 al. ep. 82 p. 379, 17; 381, 2. praeterea cf. ep. 24 p. 75, 9; ep. 93 p. 467, 12; ep. 138 p. 137, 10.
*) Exempli causa adfero ep. 46 p. 124, 6; ep. 228 p. 493, 14; ep. 232 p. 514, 27.
=») Cf. ep. 135 p. 90, 3; 4: 92, 3; ep. 153 p. 398, 14; ep. 164 p. 522, 9; ep. 199 p. 248, 10; 13; 256, 14; 257. 4; 263, 11; 270. 10: ep. 228 p. 493, 18; ep. 232 p. 515, 10; ep. 262 p. 624, 13.
*) Cf. ep. 25 1). 81, 3: cp. 27 p. 97. 3: ep. 32 p. 9. 3; cp. 90 i).-420. 5; cp. 118 p. 685. 4.
Pr.aefjitio. XV
58. 66. 76. 77. 80—82. 87—91. 93. 96. 97. 99—101. 105. 109. 110. 112. 117. 118. 122. 131—134. 136. 139. 141. 144. 145. U^. 150. 173. 185. 188. 189. 196. 228. 232—235. 238—242. 245. 257. 259. 260—262. 264. 266.
Quibu.s libris mss. cum huic codicum generi satis factum esse videretur, ex tribus ceteris paucissimas tantum epistuias elegi, ex Parisino 14480 duodecim: 22. 26. 117. 118. 133. 134. 148. 197. 198. 220. 227. 249, singulas ex Parisino 1928 et Trecensi 196 atque ex ilio epistulam 4, ex hoc epistulam 148.
Ad hoc codicum genus adiungendus denique est liber egre- gius
Parisinus nov. acq. 1443 saeculo IX — X scriptus; insunt enim epistulae: 264. 188. 145. 248. 205. 111. 46. 47. 258. 92. 143. 259. 257. 96. 23. 33. 21. 38. 112. 232. 242. 189. 26 rtria tantum capita priora). 3. 127 131. 190. 139. 141. 173. 77. 176. 182. 122. 245. 41. 80. 98. 100. 97. 265. 144. 101. 266. 99. 58. 110. 78. 210. 217, ([uae exceptis cpistulis 182. 210. 217 omnes cuni codice Monacensi 6266 ei sunt communes. ordo quoque epistularum quamquam' est longe alius, tamen in nonnullis partibus cum illo codice congruit velut in epistulis 264—205. 33 — 242. 100 — 78. accedit, quod etiam in ipsis epistulis inter hunc codicem et eos, quos niodo euu- meravimus, niagna intercedit similitudo. nam utrique et in veris lectionibus et in falsis ita concinere solent, ut de eorum cognatione dubitare non possis. sed Parisinus nov. acq. 1443 illis est aliquanto melior et identidem unus omnium veram scripturam tuetur, ut appareat archetypum, quo cum illis co- haereat, antiquiorem fuisse archetypo, quo illi sint coniuncti. quod imprimis patet ex ep. 92, cuius extreraa verba sohis tradidit, aut ex ep. 232 p. 513, 10, ubi unus v erha, sicut prae- dicta, ita facta suut conservavit, aut ex ep. 242 p. 565, 20, solus enim liber est ab eius loci summa perturbatione. ^) neque vero desunt loci, in quibus grammaticus aliquis ad arbitriura corrigendi lubidinem exercuerat velut in ep. 47 p. 136, 19; in ep. 173 p. 614, 14; 647, 6. emendare librura plures cona- bantur; quos onines uno signo m. 2 notavi; nam eos inter se aut a librarii manu ut distinguerem, si mihi contigisset, operae pretium non fuisset. restat, ut subscriptionis mentionem faciam,
M Cf. prnctcro.T oi). 232 p r<\:,. 10; O)). 258 p. nOG. 9: op. 2G4 ]). 030. 2.
X\'I Piacfiitio.
quae est in extienia epistula 78 atque ita se liabet: EXPLICIT. LEGI FACISTUS lUXTA MENDOSUM EXEMPLAR" IN SEUEPJNE DO (JRATIAS. EXPLICIT AMEN DO GRATIAS.
2. CODEX PARISINUS 12193 ET QUI SUNT EIUSDEM
GENERIS.
Alteram epistularum seriem exhibet codex Parisinus 12193 saec. IX; habet epistulas:
21. 22. 41. 60. 227. 48. 248. 243. 258. 192. 249. 78. 203. 220. 244. 171. 170. 197. 198. 199. 102 (primam tantum quaestionem). 236. 190. 111. 23. 139, 8G. 213. Habiti papae Palconio. 212. 210. 262. 265. 92. 160. 161. 163. 159. 162. 154. 155. 152. 153.
Easdem litteras codem ordine continent:
Codex Sangallensis 174 saec. IX; epistula 155 cum epi- stula 152 confusa est ita, ut ])ostrema illius, huius prior pars desit.
Codex Parisinus 12226 saec. IX; ep. 155 et 152 eadem ratione confusae; ep. 41. 243. 258. 190. 139. 92. 154 praeter- missae hoc ordine post epistulam 153 sunt adiectae, ubi post epistulam 139 epistulae 86 — 265 per errorem iterum sunt perscriptae.
Codex Vaticanus 3834 saec. IX — X; epistulae 155 et 152 item sunt confusae; omissae sunt 28 epistulae: 21 — 236. 23—86. Habiti papae Palconio. 212. 262.
Codex Palatinus 209 saec. X; omissae sunt hae 18 epi- stulae: 21. 41. 248—258. 78. 199. 102. 190. 111. 139. 262-92. 154-153.
Codex Parisinus 1958 saec. XI.
Hoc librorum mss. genus priore, quod circa codicem Mo- nacensem 6266 esse diximus, multo est inferius, quamvis antiquitate antecedat, ita ut, si inter utrumque eligendum sit, illud sequi malueris. ceterum persaepe codex Parisinus nov. acq. 1443 aut Parisinus nov. acq. 1672 rem decernunt; ad utram enim partem accedunt, ea lidc dignior videri solet. quod facillime intellegitur ex epistulis 23. 92. 153 al., sicut cpistula 170 documento e^se potest, quam parva sit his co- dicibus adtribuenda auctoritas. inter se ipsos autem huius generis eodices praetcr Palatinnni 209, qui sna propria et
Prapfatio. X\1T
ceteris paulo nieliore est condieione, divisi sunt in duas partes, quarum altera aniplectitur libros Parisinos 12103 et 1958, altera Sangallensem 174, Parisinum 12226, Vaticanum 3834. atque illi tam similes sunt, ut etiam epitomae eaedem in utroque codice ad marginem adscriptae sint; neque tamen Parisinus 1958 ex altero pendet, nam sunt loci, ubi in boc nonnulla verba desiderantur, ille integer est. 0 alterius autem partis codioes cognatos csse eo apparet, quod omues tres epi- stulam 155 cum epistula 152, sicut diximus, in unam habent confusam et nienda atque lacunae quoque satis multae eis sunt communes. -) praeterea codiccs Parisini 12103, 1958, 12226 propinquitatem ostendunt eo, quod in epistula 153 multa permultis locis sunt omissa. ^) qui libri cum ad utramque codicum partem spectent, sequitur iam archetypum huius ge- neris codicum epistulam 153 tali modo deformataiii habuisse, Sangallensem 174 autem et Vaticanum 3834, cum illis lacunis careant, epistulam 153- ex alio fonte integriore accepisse, quod ut fieret, miserrimam illius coudicionem eflfecisse intellegitur.
In codice Parisino 12193 epistularum inscriptiones spatio non relicto deesse solent; saepe ab ipso librario minutis litteris in margine sunt additae. manu alia (m. 2) nigriore atramento et corrigebatur et pallidae librarii litterae inducebantur.
Codex Sangallensis 174^j bene scriptus magna cum sol- lertia sedulo corrigebatur a viro doctissimo, cuius manu in pagina prima haec adnotata legimus: Fplstulae Augustini epi- scopi. liber optimus, nimis autem vitiose scriptus. hunc ego qiiidam corrigere per me exemplar aliud non hahens, sipoteram, temptavi: ergo uhi minus potui, rV litterim apposui, nihil autem, nisi uhi certissimus eram, ahradere volui: omnia vero, quae
•) Cf. ep. 153 p. 404, 7: 123. 18; 425, 1; ep. 162 ]). 517. 1: cp. 243 p. 573, 8: 575, 1.
-) Cf. ep. 48 p. 139. 17: ep. 111 p. 653. 3: 14; ep. 152 p. 395, 7; ei). 153 p. 409, 2: ep. 155 p. 430. 15: 433. 5; 434. 20: 438. 12: 441, 9: 444. 17; ep. 265 p. 046, 18.
^) In libris Parisinis 12193 et 1958 id sj^atiis vacnis signiticatnni cst ncipie vcro in Parisino 12226.
*) llic codex. sicut crat correctns. excnii)luni fiiit, ex quo saecuio XI descriptus est Sangallcnsis 139, cuius in tine cum adiectae sint epistula 98 et duae cpistulae ad Bonifatium adultcrinae (scxta et s<'ptimac pars prior), (piac non sunt in Sangallensi 174. iiis solis nsiis suin; ex libro auteni Sangallcnsi 139 codem f^acculo \ cl jiotius .sacc. XI i dc?<criptns cst Scapliusicnsis 35 A.
i.VllI. .Viignstiiiua 1.G0I (Ibacher.J \j
XVIII Prncfatio.
asscripsi, sanions lectoris arhitrio reliqui. qnem virum Ekke- hardum IV (a. circiter 980 — 1060) fuisse in. bibliothecae San- gallensis catalogo adfirmatum est. ^) utrum autem omnia, quae sunt explicandi aut corrigeudi causa supra versiculos et in margine scripta, Ekkehardo tribuenda sint necne, ut diiudices, non elaboraveris, cum coniecturae tantum atque doctrinae sint fructus. omnia igitur ad unam manuni {m. 2) referebam.-)
Quas: epistulas in codice Parisino 12226 bis extare dixi- mus, quamquam ex eodem exemplo iterum sunt descriptae, tamen, si quas varias lectiones in altera utra descriptione reppereram, eas adnotare non cunctabar. corrigendo huic libro ms. operam navabat aliquis alterius libri auxilio adiutus, quod ex lacunis, quas explevit, est manifestum. atque ea, quae corrigendo restituere conabatur, saepissime mirum in mo- dum congruunt cum codice Parisino 14480.^) tertiam quoque manum, quae paulo nigriore utebatur atramento, cum discernere coepissem, consilio destiti atque haec quoque eodera cum secun- da manu signo comprehendi. denique quae pallido atramento nonnumquam correcta et adscripta sunt, nota m. 4 significavi.
In libro Vaticano 3834 multa ab ipso librario correcta sunt, multa rasa. accedit, quod fuscioribus litteris aliquis {m. 2) saepe ita corrigebat, ut, quae librarius scripsisset, obduceret, quo factum est, ut illa aut ab emendatrice manu distingui nequeant aut omnino evanuerint. denique difficultas augetur tertia manu {m. 3), quae atramenti colore etiam propius ad primam accedit. qua re talibus locis cautio quaedam erat adhibenda.
Codex Palatinus 209 generis, ad quod pertinet, vitiis non caret, sed nulli huius generis libro artiore propinquitate est coniunctus. a librario diligentissime et emendatissirae scriptus aliorum quoque correctionibus paene intactus mansit.
Codex Parisinus 1958 pro similitudine, quara cum Pari- sino 12193 ei esse diximus, sicut ille epistularum inscriptio- nibus earet. deinde compluribus locis aut rasum est aut tam
*) Cf. Moriz Haupt. Zeitschrift flir Deutsches Altertuni XIV (n) p. 7 et 21. ;
*) In una epistula 102 p. 548, 13 (m. 2 alibi potestati) et 549, 9 (m. 2 alibi liciata) codicis subsidium indicatum videtur esse.
') Cf. ep. 22 p. 55, 1; 61. 8; 62. 10; 11: ep. 197 p. 233. 16; ep. 198 p. 235. 14; 2.38, 9; 11; 239. 5: 18: 240. 1: 241. 11: 242. 1; ep. 220 p. 433. 4: 21: 434. 17 al. permnltn.
Pr.icfati... XIX
tenuiter correctuni, ut saepe difficile sit dictu, quanam mauu correctum sit. denique addendum censeo liaud raro id, quod in codice Parisino 12193 traditum est, in lioc codice )n. ;i esse adscriptum, etiam falsas lectiones. ^)
3. CODEX CASINENSIS 16 ET PARISINUS NOV. ACQ.
1672.
Tertia epistularum series invenitur in codice Casinensi 16 saec. XI eaque liaec est:
67. 68. 39. 74. 73. 28. 72. 40. 71. 75. 166. 167. 172. 195. 123. 202. 152. 153. 136. 138. 143. 233. 234. 235. 25. 27. 30. 31. 24. 32. 26 (tria tantum priora capita). 127. 93. 102. 185. 187. 121. 173. 164. 130. 257. 96. 259. 100. 97. 144. commonitorium Orosi ad Augustinum. libellus Augustini ad eundem Orosium. 205. 78. 94. 95. 36. 21. 22. 111. 142. 158. 159. 160. 161. 162. 98. 269. 154. 155. 246. 229. 230. 231. 170. 108. 106. 107. consolatio ad Probum.^) 265. 150. 5. 6. 163. 7. 8. 9. 11. 12. 50. 258. 195. Augustini de acceptis muneribus (epistula adulterina). 192. 190. 151.
quem librum bipartitis paginis scriptum cum hieme a. 1873—1874, qua potui diligentia, in monasterio Casinensi contulissem, post 18 aniioscodicem Parisinum nov. acq. 1672, saec. IX item bipartitis pagiuis scriptuni nactus sum, qui anno ante Yeronae de bibliopola ^mptus Lutetiam Parisiorum iu Bibliothecam Nationalem perveneratet epistularum, quae sunt in Casinensi IG^ alteram partem ab epistula 78 eodem ordine continet. neque diu in perscrutando hoc libro enitebar, cum perspexi exemplar me invenisse, ex quo ipso descriptus sit codex Casinensis 16. in omnibus enim rebus ita concinunt, ut dubitare non possis. et fortasse supcrvacaneum putes, si etiam alia nonnulla indicia commemorentur. quod enim in ep. 11 p. 26, 17 (faciat. nec qmc<inam fiUtim, qiiod non et pater et splritus sanctus) et in ep. 153 p. 426, 1 (quam qni trucidat pauperem faenore) codicis Casinensis librarius praeter- misit, singulos versiculos efficit in codice Parisino; unum igi- tur versiculum ille utrimque praetermisit similique ratione
M Exeuipli causa ponantur, quae sunt in una epistula 111: p 645. 10: 65U, 17: 651, l.J; 652, 5; 654. 10; 12; 656. 7. ■ .Mi^nir i.ntroi. lat. XXXIII p. 1175—1176.
b*
XX Praefatio.
saepius factum est, ut in vertendis versiculis verba excide- rent. in ep. 7 p. 17, 8 librarius Parisiui corui priore parte litterae u in altum ducta vertit in corlu (= corbi), unde li- brarius Casinensis fecit corlii. in ep. 9 p. 21, 5 Parisinus liber aeris pro aeriis habet et alia manu incertum est utrum c prae- positum an a corrigendo temptatum sit; Casinensis ceteris exhibet. in ep. 151 p. 389, 24 hanc offeruniur litterae c et o ita confusae sunt, ut pro hiante forma litterae a (cc) haberi possint, quod libri Casinensis librario evenit, scripsit enim hanc afferuntur. ep. 153 p. 425, 20 ipsae: in Parisino libro extat ip, deinde erasa est una littera et superior pars litterae e; librarius igitur Casinensis libri, quid scriberet, dubius i posuit in spatio, quod reliquit, vacuo. in ep. 190 p. 156, 17 pro falsam spatium relictum est vacuum, in quo manii, ut videtur, alia minutissimis litteris scriptum est elsa, quod verbum inane in Casinensem quoque librum transcriptum est. in eadem epistula p. 160, 1 et ita scriptum est in codice Parisino, ut, si quis minus sit attentus, pro eo haberi possit, quod legimus in Casinensi. quae cum ita sint, in epistulis, quas habet Pa- risinus nov. acq. 1672, omnis auctoritas a Casinensi libro ad hunc transiit, ita ut in tractanda re critica illo prorsus super- sedere potuerim. neque tamen frustra fuit labor, quem in conferenda hac libri Casinensis parte consumpseram; nam praeterquam quod non sine voluptate videbam satis subtiliter me eo defunctum esse, conlatio codicis Parisini hac iterata cura facta est, quam potuit, accuratissima. sed cum in poste- riore epistularum parte codicis Casinensis auctoritas iam sit nulia, eadem mansit in priore, quae non est in codice Pa-. risino. exemplar igitur, ex quo descriptus est codex Casinen- sis, duabus partibus vel dicam tomis constabat, quarum poste- rior est liber Parisinus nov. acq. 1672, prior aut interiit aut alicubi latet, ut librum Casinensem in eius locum succedere necesse sit. cuius partitionis indicia in codice Casinensi sunt satis manifesta. post epistulam enim 205, quod de folio super- erat (IV4 pag.), vacuum est relictum et in novo folio scripta est epistula 78, ante quam unius versiculi rasura conspicitur. etiam in indice, quod codicis est principium, ante epistulam 78 spatium duorum versiculorum est vacuum. deinde ab epi- stula 78 novam seriem numerorum, quibus epistulae numerari solebant, incepisse, quamquam numeri ipsi suut derasi, per- .spicuis tamen confirmatur vestigiis. sicut enim ex codiec I*a-
l'r,ielatio. XXI
risino patet, nterque tomus suam habuit epistularum dinume- rationem. hoc unum est, quod mireris, quomodo factum sit, ut epistulae 152 et 153, cum in codice Parisino epistulam 155 sequantur, in exemplo Casinensi priori parti insertae ac l»ost epistulam 202 sint positae. cuius rei facilis esse videtur explicatio. etenim cum illac epistulae quinque folia tota im- pleant ct duae paginae antecedant vacuae, probabile esse l^ntaveris illi.s quinque foliis in alicnum locum traiectis ortam esse perturbationem. epistula 105 in libro Casinensi bis per- scripta est ct in priorc parte et in posteriore atque in poste- riore codem loco, (juo est iii Parisino; nequc dubitanduui est, (|uin etiam in priore tomo exemplaris. cuius alter tomus est Parisinus, illa epistula fuerit. ([ua re cum utrius^iue partis epistula altera ab altera discrepet, in hac epistula tractanda utroque libro utcndum fuit. epistula 187 cum sit in priore codicis Casinensis parte, in Parisino eam deesse consentaneum est. at(iue deest re vera usque ad epistulam 151, qui cuni verus sit libri finis, quantum folii, in quo terminabatur haec epistula, erat reliquuni (-''^ V^S-\ vacuurn est relictum. multo autem post undecim folia adiuncta sunt atque ea continent epistulam 187 ab alio lii)rario ex alio exemplari sacculo fcre XI descriptam. (|iiam ob rcm ad Iianc (}UO()ue e{)istulani pertractandam uterque libcr nis. erat necessarius. post epistulani 190 brevioribus litte- ris in libro Parisino alia, in Casinensi ipsius librarii manu adiectum est: Emendavi, iit poiui. cxplct ep. ani/ ad optato epo. (luam eiiistulam cum ceteris corruptiorem esse constet, ^) haud scio an epistulac condicio cum illa subscriptione cohaereat.
Corrcctionibus liber Parisinus uov. ac(j. 1072 non multum temptatus est. interdum m. 2 nigriorc, m. o pallidiorc atra- inento cinendare conabantur. in Casiiiensi autem codice 10 librarius ipse multum corrigebat. aliquando si quod verbum in exemplari legere non potuerat, spatio relicto signum — C in margine adpingebat. ab epistula 102, cum antea semper i)ifellc<jcre scripsisset. scribcre solebat intelligere. neque ean- dem binc diligentiam adliibebat et, cum identidem aliqua verba praeteiiret, in margine ea addcre cogebatur. atque incuria ita crescente mendorum quoque numcrus crescebat et, quae ab ep. 154 niaior iterum cura animadverti potest, brevi est re- missa; postremae enim epistulac iterum satis mendose sunt
>) I'Aciiipli i:;ui>;i cl'. \<. Vu. 3— -^: 158. 19—159. 3.
XXII rr;if'l:iti().
scriptae. ab aliis manibus — iieque eniiii una fuissc videtur — non ita saepe paliidiore atramento corrigebatur {m. 2); nigriore autem atramento et firmo claroque litterarum ductu quae correcta sunt (m. 3), inde ab epistula 102 non numquam apparent nec facile a librarii manu possunt distingui; sed neque haec ueque illa ullius pretii esse videntur.
Qui codices ut tertiam cpistularum seriem ad illas duas, de quibus supra locuti suraus, adiungunt, ita eti^lm tertium co- dicum genus efficiunt, cum primum esse dixerimus codices, qui circa Monacensem 6266 sunt, alterum, qui sunt circa Pa- risinum 12193, ob eamque causam novum atque gravissimum rei criticae praebent instrumentum; dubiis enim rebus dis- crimen faciunt. propius autem accedunt ad primi generis simi- litudinem atque inprimis conspicua sunt nonnulla, quae cum Parisino nov. acq. 1444 habent communia. ^) qua re epistulae 159 — 163 cum praeter Parisinum nov. acq. 1672 solis codicibus alterius, id est deterioris generis exhibeantur, ex hoc codice emendatis permultis iocis et lacunis expletis maximum fructum ceperunt. neque vero nimia his codicibus fides habenda est. quamvis enim bonis lectionibus abundent et soli nonnumquam integra scriptoris verba servaverint, -) tamen mendis, inter- polationibus, lacunis et ipsi haud leviter sunt corrupti. ^) ma- ximi autem momenti est liber Parisinus nov. acq. 1672 cum Casinensi 16 in epistulis 11. 12. 50. 95. 106. 107. 108. 142. 151.. 158. 209. 229. 230. 231. 246. 269, quae sunt ex eis, quas Lovanienses solis in codicibus saeeuli XV' duobus, id est in Vaticanis 495 et 499 repertas primi ediderunt. neque Maurini aliis libris mss. nitebantur; quamquam enim Casi- nensem 16 noverant — nam invenisse se in eo dicunt epi- stulam adulterinam ad Probum^) — eum non sunt perscrutati; quod si fecissent, illas litteras non potuerant non animad- vertere. itaque in hac editione codex Parisinus nov. acq. 1672 ut novum rei criticae instrumentum accessit, quo quantum profectum sit, ut ad suum nitorem revocarentur, satis prae-
') Cf. ep. 136 1). 93. 9; op. 27 p. 96, 3; cp. 32 p. 12. 23: cp. 185 p. 39, 9: cp. 187 p. 90, 20.
•-') Excnipli causa d. cp. 7 p. 17, 24-18, 2; cp. 161 p. 522, 18; e]). 187 p. 104, 14; ep. 258 p. 605. 5; 600, 9 (ubi una cum Parisino nov. acq. 1443 vcrani habent lectionem); 610.5.
^) Velut in ep. 22 p. 54. 10: 55. 2; ep. 75 p. 289, 1; ep. 98 p. 532. 7; ep. 108 p. 621, 24-25: 633, 1; cp. 142 p.-248, 23: cp. 167 p. 587, 13.
*) Mignc ii.atrol. lat. XXXIII p. 1175.
Piaofatio. XXIII
(licai*i noD potest et, ut discas, praecipuum habebis exempluni, si epistulas lOK et 151 consideraveris.
4. EPISTULARUM CODICES SAECULI XIII ET XV.
Quibus expositis dicendum est de quibusdam epistularum codicibus saeculo XIII et XV scriptis, ([ui ut adliiberentur, ideo factum est, quod suut epistulae, in quibus tractandis librorum mss. penuria urguemur et ad inferiora saecula desceji- dere co<riniur. itaque non totis liis codicibus utendum erat sed partibus tantum eorum ; cas enim epistulas excutere oportebat, quae tale subsidium requirebant. atque primum veniat in medium
codex Pa r i s i n u s 1 9 2 9 saec. XIII scriptus, in quo sunt epistulae :
35. 52. 76. S8. 51. GG. 238. 239. 240. 241. 150. 228. ad Italicam et epistulae 1 — ^16 ad Bonifatium (adulterinae). 148. 2G2. 19(5. 80. 189. 213. 147. 190. 54. 55. 154. 155. 152. 153. 93. 185. 117. 118. 187. 121. 149. 90. 91. 23. 173. 1G4. 130. 22. 60. 227. 48. 192. 249. 203. 220. 244. 171. 170. 197. 198. 199. 236. IGO. IGl. 163. 159. 162. 119. 120. 191. 194. 18. 20. 19. 1. 15. 210. 2. 5. 6. 7. 8. 9. 14. 13. 10.
(Ep. '.)b — 189 eodem ordine sunt in codice Monacensi 626G extremo; ep. 154 — 130 ibidem ante medium, nisi quod omissa epistula 102 epistulae 93 et 185 post epistulam 153 sunt demissae ; ep. 22 — 162 in Parisino 12193 omissis ep. 41. 248 — 258. 78. 102. 190—92 [cf. cod. Palatinum 209]; ep. 119—194 in Bou()niensi58, 12S[corr. 125]; ep. 18- 10 inLaudunensi 134.)
Neque tamen boc libro usus sum nisi in epistulis 1. 2. 13. 14. 15. 119. 120.
In codieem Mus. Brit. Harl. 3107 saec. XIII scriptum coiigestae sunt litterae 13G. 138. 143. 233. 234. 235. 98. 25. 27. 30. 31. 24. 32. 109. 26. 16. 17. 127. 93. 102. 147. 190. 54. .55. 26 icarmen tantum). 169. 178. 217. 250. 120 (Eugippi ex bac epistula excerptum). 204. 156. 157. 186. 211. 61. 36. 125. 126. 256. 124. 247. 251. 114. 113. 115. 116. 253.254. 255. 64. 65. 56. 69. 83. 63. 62. 267. 70. 218. 20«. 268.85. 59. 57. X4. 252, sed uno folio sub tinem amisso desunt postrema pars epistulae 85 a p. 395, 8 aiiieni et ejiistula 5i< et tota fere epistula 57 us(|ue ad p. 216, 16 intimabit.
(Ep. 136- -26 eodem ordine sunt in libro Casinensi 16; ep. 233— 102 et 190—252 in codice Trecensi 40; ep. 16 102 in Monacensi 6266.)
XXIV Praofntio.
Quein codicem adliibui ad lias 35 cpistulas: 56. 61 — 65. 69. 70. 83—85. 113—116. 124—126. 169. 178. 186. 204. 208. 211. 217. 218. 247. 251—256. 267. 268.
Ipsae aiitem epistulae aliquantum sunt retractatae, praecipne verborum conlocationes persaepe inmutatae. neque vero desunt loci, in quibus Harleianus ceteris codicibus praestat velut in epistula 186; nam ut exemplum proferam, iu p. 60, 19 — 20 unus omnium eam lectionem ottert, quam veram esse Graeca sacrarum litterarum interpretatione comprobatur. verum tamen paulo post depravationis quoque exemplum invenitur insigne (p. 71, 1). propinqua autem cognatione coniunctus est cum codice Trecensi 40, ita tamen ut neuter ex altero pendeat, quod facillime perspici potest ex lacunis; liaud raro enim liber Harleianus praetermisit verba, quae conservavit Trecensis^) et, quod multo saepius factum est, praetermisit Trecensis, quae conservavit Harleianus. -)
Codex igitur Trecensis 40 tom. VIIP) saec. XUI (XII sec. catalogum) scriptus incipit ab eis epistulis, quae fuerunt in Monacensi 6266, praeter 39. 160. 172. 165. ad Italicam omnibus; ordo tantum modo intra ep. 28 et 75 paulum est mutatus. deinde sequuntur ep. 120 et 39, quae supra omissa est. tum codicis Parisini 1929 epistulae 22 — 194 omissis ep. 197. 198. 199, quae in prima parte extat, 163 et additis ep. 86. 212. 210 post epistulam 236 et epistula 164 post ep. 162. denique epistulac codicis Laudunensis 134 saec. IX, quas excipit epistula 213. extremam partcm efficiunt litterae 190 — 252 codicis Harleiani 3107 practer ep. 26, quae est in prima parte, additis ep. 59. 57 post epistulam 85. postremum folium interiit, quam ob rem ex postrema epistula 252 initium tantum usque ad verbum curam (p. 600, 8) superest. qua codicis compositione factum est, ut epistula 120 ter in eo inveniatur (bis tota, semel id, quod Eugippius ex ea excerpsit) et epistula 190 cum in prima sit parte tum in postrema.^) rarissime tantum alterius manu, nonnumquam stilo cerussato correctum est in
>) Volut in ep. 63 ]). 228. 20; ep. 169 p. 611. 14;op. 211 p. 358. 7; 364. 5; 367. 15: 368. 1; ep. 217 p. 412. 4; ep. 218 p. 426. 7; ep. 251 p. 599, 9 al.
-) Velut in ep. 61 p. 224. 7; ep. 62 p. 224, 24; ep. 69 p. 244, 14; ep. 169 p. 614. 5; 12: 19; 616, 3; 21; 618. 10; op. 217 p. 417. 27; 422. 4; ep. 254 p. 001. 8 et 9 al.
*) Liber nis. Trecensi.s 40 oninia Augustiiii opora X toniis coni- plectitur ; cpistulae sunt in tomo VIII. *) Cf. j». VI.
Pracfatio. XXV
lioc codice clarissiniis et elegantissiinis litteris perscripto, quo usus non sum nisi in his 46 epistulis: 56. 57. 59. 61 — 65. 69. 70. 83—85, 113—116. 119. 120. 124—126. 133. 134. 156. 157. 169. 178. 204. 208. 211. 217. 218. 220. 227.244. 247. 249. 251—256. 267, 268.
Codex Vaticanus 496 saec. XIII incipit ab eis epistulis, quae sunt in codice Monacensi 6266, omnibns; deinde sequun- tur epistnlae:
217. 22. 60. 227. 48. 192. 249. 203. 220. 244. 171. 170. 197. 198. 236. 86. 212. 210. 160. 161. 163. 159. 162. 213.
(Ep. 22-170. 236—161. 159 et 162 eodem ordine repe- riuntur in codice Trecensi 40^ ex quo libro Ern. Kalinka in meum usum contulit epistulas 117. 118. 148. 217, quarum tres priorcs, quas in rarisino quoque libro 14480 excussi, ostendunt codicem Vaticanum 496 illi libro verbis et corruptis et omissis esse simillimum.)
Codex Vaticanus 494 saec. XIII ex. (XII secundum novum catalogum a. 1902 typis vulgatum) litteris inusitata magnitudine conspicuis scriptus est et 54 epistulas habet easdera, quae sunt in libro ms. Mus. Brit. Harl. 3107 ab epistula 109 usque ad epistulam 252 additis post epistulam 85 epistulis 59 et 57. quo libro usus suni in his 33 epistulis:
57. 59. 61 — 65. 70. 83—85. 113—116. 124—126. 169. 178. 204. 208. 211. 218. 247. 251—256. 267. 268.
llaud parvi momenti sunt duo libri mss. saeculi XV, Vati- cani 495 et 499, ob cam causam, (juod ex eis Lovanienses theologi 24 epistulas novas in lucem protulerunt, (juarum septem etiam nunc nisi in his codicibus nusquam alibi traditae repe- riuntur. at(|ue contiuet codex Vaticanus 495 epistulas:
119. 120. 191. 194. 18. 20. l!». 1. 15. 2. 5. 6. 7. 8. 9. 14. 13. 10. 4. 169. 178. 250. 204. 150. 157. 186. 211. 64. 69. 83. 63. 62. 267. 218. 208. 85. 59. 54. 55. 61. 36. 125. 126. 124. 247. 251. 114. 113. 115. 254. 255. 65. 120 (Eugippi ex hac epistula excerptifm). 227. 256. 56. 268. 57. 84. 252. 184. 175. 181. 182. 177. 183. 221. 222. 223. 224. 195. 123. 202. 216. 246. 180. 209. 237. 179. 263. 206. 90. 91. 103. 104. 94. 95. 142. 158. 269. 229. 230. 231. 106. 107. 108. 11. 12. 50. 151.
(Ep. 119-4. 169—211. 64-59. 54.55.61—255. 57—252 in Trecensis quo(|UC codicis 40 postrema parte reperiuntur sed hoc ordinc: 119—4. 54. 55. 169—211.61—255.64-59. 57 — 252. ep. 184 — 183 ab Innocentio })apa missae sunt aut
XXVT Praef.-vtio.
acceptae. ep. 221 — 224 ex Augustini libro de liaeresibus suut suraptae. ep. 195 — 202 et 94 — 151 eodem fere ordine sunt in codice Casinensi 16 et Paris, nov. acq. 1672.)
Omnes, quae sunt in libro Vaticano 495, epistulae eodem ordine codicis quoque Vaticani 499 posteriorem partem con- ticiunt, priorem autem eius partem omnes epistulae codicis Monacensis 6266 eodem ordine, praeterquam quod post epi- stulam 166 accessit epistula 167, quae deest in libro Monacensi. medium autem inter has partes- locum obtinent epistulae, quae finem faciunt codicis Vaticani 496, praeter extremam 213 ('acta ecciesiastica') omnes eodem ordine 217 — 162.
Quas 24 epistulas Lovanienses inde primi ediderunt, in utroque codice sunt extremo, ep. 216. 180 — 206 et 103 — 151; sunt igitur epistulae: 11. 12. 50. 94. 95. 103. 104. 106. 107^ 108. 142. 151. 158. 179. 180. 206. 209. 216. 229. 230.231. 237. 263. 269. ex quibus epistulae 103. 104. 179. 180. 200. 237. 263 in nullo adhuc alio libro ms. potuerunt investigari ; ad restituendam epistulam 94 iam Maurini codicem Phimar- conensem, quem vocabant (=• Parisinum 11641), adhibuerunt, ipse Parisinum quoque nov. acq. 1672 et Cheltenhamensem 2173; ad epistulam 216 Maurini tres alios codices, ipse San- gallensem 140^ Admontanum 125, Parisinum 2807; ad ep. 209 contuli Bodleianum 94, ad ep. 106. 229. 230. 231 Parisinum nov. acq. 1672 et Laurentianum St. Crucis plut. XVII dextr. 2; ad ceteras, id est ad ep. 11. 12. 50. 95. 107. 108. 142. 151. 158. 269 Parisinum nov. acq. 1672.
Libris igitur Vaticanis 495 et 499 cum in his 24 epistulis usus sum tum in aliis 38, quae sunt epistulae: 1. 2. 4. 13 — 15. 56. 57. 59. 61—65. 69. 83—85. 113—115. 124—126. 169. 204. 208. 211. 218. 246. 247. 251. 252. 254—256. 267. 268. ^)
Qui libri Vaticani, sicut libri saeculi XV esse solent, verbis et corruptis et omissis admodum sunt depravati, ita ut epi- stulae, iu quibus praeter istos libros Vaticanos nunc primum Parisini nov. acq. 1672 et aliorum ope uti raihi contigit, mi- rum quantum profecerint in recuperanda pristina integritate velut imprimis ep. 95. 108. 151. inter ipsos autem maxima apparet mendorum, interpolationum, lacunarum communitas, ut saepe facere non possis, quin suspiceris Vaticanum 499 ex Vaticano 495 esse descriptum. neque vero ita se res habet.
') Non ipse vidi hos codices. sed milii contiileiunt cos Lud. Zdekjiuer. llenn. Kocbert, Micli. Petschenig:.
Praofatio. XXVII
qnaruqnain ciiini rectc ac meiito Vaticanus 41»5 melior csse perhibetur, famen minime caret locis, in quibus verba aut praetermissa sunt, quae in Vaticano 499 sunt conservata,^) aut corrupta, cum in boc codice reperiantur integra.-) itaque utrumque codicem ex eodem propinquissimo aliquo fonte ori- ginem accepisse dicendum cst. sed liber Vaticanus 499 ut multo neglegentius scriptus ct multo magis corruptus est Vati- cano 4*^)0, ita magnam nactus est utilitatem eo, quod bomo (inidain doctissimus in eo corrigendo curam atque operam ponebat idque non sine libri ms. subsidio ita faciebat, ut erasis plerumque, quae mala viderentur, bonas lectiones sub- stitucre studeret aut adderet, quae fuissent praeterraissa. quae tamen non sine magna cautione accipienda sunt; neque enim (minia ex iibro nis. sumpta siint, sed multa coniectura ad arbitrium quaesita.^j
Cum codice Casinensi 10 iParisino nov. acq. 1(572) libri Vaticani 495 et 499 praeter epistularum ordinem alia non- nulla habent communia atque primuni quidem duas conspicuas interpretationes alienas in epistula 108 p. 685, 1 et 142 p. 248, 23, deinde lacunarum significationes in ep. 142 p. 249, 3 — 4 et 158 p. 496, 26, tuni verba omissa in ep. 230 p. 501, 7 et 231 p. 504, 4; dcnique per totam epistulam 94 hi tres codices identidem mirum in modum congruunt. neque vero nimium pondus his rebus est tribuendum, nam paucissima praeterea talis convenientiae reperics exempla. neque putandum est libros Vaticanos pendere ex Casinensi (Parisino), cum compluribus. locis hicinancus *) sit aut depravatus,^) illi autem integri. restat, ut addam cum codice Parisino 1929 Vaticanos libros satis propinqua cognatione coniunctos esse in eis quidem epistulis, quas in utrisque codicibus perscrutatus sum (ep. 1. 2. 13. 14. 15).
') Cf. ep. 104 p. .595. 1; ep. 1()8 i». 031, 15; o)). 151 p. 3S4. 8; O]). 180 p. 700. 16; ep. 237 p. 526. 28; ep. 263 p. 633. 17.
') Cf. op. i»5 p. 50!». 8; op. 103 p. 581, 16; ep. 104 p. 589, 18; 592, 27: cp. 108 p. 620. 15: 631. 5; op. 113 p. 660, 9: op. 179 p. 694, 26; op. 180 ]). (J90. 8: 16; v\k 230 p. 50O. 14; op. 237 p. 530. 2; op. 246 p. 584. 17; 0).. 263 p. 032. 28.
'■') Velut m una opistiila 103 p. 579. 4; 11; 581. 15. ;id ep. 180 j). 699. 25 iii niar^ine codicis adsoriptum est: CVecZo (hficiat hic in iextu.
*) Cf. ei). 11 p. 25. 8; 9: op. 95 p. 510. 23; ep. 108 p. 612. 19: 23: 613. 11; 616. 13: 620. 7; 622, 3: 623. 10; 627. 10; ep. 142 p. 247, 7; 22; op. 158 p. 489. 26.
») Cf. op. 11 p. 26. 16-18: 28. 11: op. 12 p. 29. 11; 17; ej). 50 p. 143. 16; 17; ep. 95 )). 510. 20: 511. 22; op. 108 p. 619. 13; 626. 25; ej». 158 p. 490. 3; 493. 24 al.
XXVIll Piacfati
13. DE CODICIBUS QUI INTER ALIA SCRIP^rA E1TSTULA8 QU()()UE COXTINENT.
Atque haec de epistularum codicibus. veniamus nunc ad eos libros. qui non ipsis epistulis sunt destinati, sed nou- nullas tantum modo vel singulas epistulas aliis Au- gustini aliorumve scriptorum opusculis adiunctas vel interiectas habent. qui libri ob duas causas maximi sunt momenti et ponderis, primum (piod antiquissimi quique codices saeculorum VI. VII. VIII ex eo numero sunt, deinde quod epi- stulae a reliquis disiunctae et pcr lios libros dispersae cum propria sua ratione sint traditae, mirabiles rei criticae praebent utilitates.
Atque excellens exemplum huius generis librorum mss. est codex Parisinus 11641 saeculo VI uncialibus litteris partim in charta pergamena partim in papyro scriptus. est enim idem atque codex rhimarconensis, qucm vocant Maurini, in quo duas novas invenerunt epistulas, id est ep. 42 et 45. incipit autem a media epistula 27 et continet fol. 1. 3 — 6^) posteri- orem huius epistulae partem a p. 99, 21 ahseiife et epistulam 31 usque ad p. 6, 20 latere: fol. 7 — 15 ej^istulam 24, cuius initium deest usque ad p. 74, 21 affedn, epistulam 42. 45. 94, cuius fiuis deest a p. 505, 15 etiani liaec] fol. 16. 17. 18. Pseudofulgenti sermonem XLV, cuius initiuni deest usque ad verba plurls se facieiites tjitani spirititni sanctnm]") fol. 18. 10. 20 epistulam 260. 261 usque ad p. 620, 4 aliquando. a
folio 21, cuius initium est tione f/aitdehat. utUius
aittem, incipiunt Augustini sermones; atque illa verba sunt ex sermone 351 ineunte,^) postremus autem est sermo 127, cuius exordiura tantum est conservatum. cum in fine extrenii
') Fi)lium 2 iion foliuui cst scd i)arv;t fulii i^nrticula. iu (|na aii(|U()t apparent littcrae.
") ^Ii<(n(^ patrul. lat. LX\' ji. 910. 57. llnnc sennoneui tauuinaui in- cugnitaui AugnstinhM^pi.stulani H. Bordicr edidit (Etndes paleographi^jucs et ]iist()ri(|ues snr des papyrus dn W""^ si('ci('. Gcncve 1SG6 p. IIG extr. 127—131).
"> Mignc patrol. lat. XX XIX p. 1536. 1.
rriiofatio. XXIX
folii 63 abninpatur in media periodo verbis sic pro illa labo- rare. ^)
Codex ig:itiir detruncatus est et ab initio et in fine, deinde inter epistulam 31 et 24, tum inter epistulam 94 et Pseudo- fulgenti sermoneni, denique inter epistulam 261 et primum Augustini sermonem. sermo autem 127 non postremus fuit codicis, sed secuti erant permulti alii neque omnes interierunt. nam in bibliotlicca Genevensi adservatur liber ms. numero 16 sio^natus, (juem saec. VI uncialibus litteris exaratum et Augustini sermones habentem H. Bordier eiusdem codicis postremam partem fuisse demonstravit, cuius prinia fuisset liber Parisinus 11641.-;
Cui Parisini libri et Genevensis condicioni insperatum lumen adlatum est, cum incidissem in librum Cheltenbamenscm 2173 inunc Cantabrigiensem Add. 3479) saec. X scri])tum. ((ui eadem cum iliis opuscula eodem ordine habot, sed eo prae- stat, ([uod integer est illumque codicem, cuius partes sunt Parisinus et Genevensis. totum repraesentat. ^) atque inter ea. quae ibidem reppereram, cumulum mihi gaudii adtuierunt binae litterae adhuc incognitac. (juas nnmero 92 A et 173Anotatas huic editioni inserui. sunt enim in illo codice epistulae 1.36. 138. 133. 134. 92 A. 173A. 25. 30. 27. 31. 24. 42. 45. 94. Pseudofulgenti sermo XLV. epistulae 260 et 261, (juas se- (luuntur Augustini sermones 351. 392. 18. 87. 77. 127 alii muhi. unde perspicitur in codicis Parisini 11641 priucipio perisse epistulas 136 — 30 et priorem parteiu epistulae 27, (juae sunt folia circiter 30; postremam partem epistulae 31 et initium epistulae 24, duo folia; linem epistulae 94 et initium sermonis Pseudofulgenti, folium unum; lineni epistulae 261 et initium serraonis Augustini 351.
Codex Parisinus 11641 et Cheltenharaensis 2173 quoruni illuni S. Keiter in meum usum cxcussit, hunc Flor. Weigel, maxima cognatione inter se continentur neque ([uicquam ex epistulis quidem adferri potest, quod nos impediat, quo minus bunc ex illo profeotum csse statuamus.*) ad eraendandas autem, quas habent, epistulas uterque liber plurimum contulit, quam-
') .Mij,'iic p;Un.i. I;it. XX.Will p. TuO, 52. -) P^tiules i);ileoj^raiilii((iie8 p. 107—154.
^) Cf. i|iiac eNposiu iu Wiciifr Stiulion XXXV (1913) p. 158— 1G9. *) Qiiiii ctiaiu c\ ipso illo (•odicc tr;inscriptimi (Mim os.sc conchuli p<»MSo \ iilchir c\ cp. J.". 1». 1'22. 21.
XXX Praofatio.
quam neque Parisinus mendis aut lacunis vacat et Chelten- hamensis quo est actate inferior, eo plura atque maiora menda et retractationis vestigia ostendit, velut in brevi epistula 133 ut multa licentissime inmutata sunt, ita duobus locis p. 83, 16 et 84, 1 unus omnium vera conservavit verba. praeterea in epistulis' 136 et 138 miruni quantum consentit cum codice Reginensi 331 eiusdem aetatis, qui quamquam etiam deteriore est condicione, tamen cum eo aliquotiens ceteros codices boni- tate vincit. ^)
Ad codicem Parisinum 11641 tempore proxime accedunt fragmenta Aurelianensia M 169 (nunc 192). Aureliae enim in bibliotheca publica est codex 59 foliorum, quae va- riorum librorum mss. sunt reliquiae in 19 partes distributae. quarum undecima et tertia decima saeculo VI — YII unciahbus litteris perscriptae fragmenta habent epistularum Augustini atque illa, quae ex uno tantum folio pergameno (fol. 31) con- stat, epistulae 187 ad Dardanum, haec epistulae 54 ad lanu- arium et quattuor folia pergabena (fol. 36. 34. 35. 37, hic enim verus est ordo) complectitur, quorum alterum et quartum satis integra sunt, cum prirai quarta tautum pars, tertii tres partes supersint. praeterea mala horum foliorum condicione haud pauca ita sunt obscurata, ut legi vix possint aut pror- sus evanuerint. ^) quibus in fragmentis quamvis Augustini verba satis incorrupta appareant, quattuor tamen locis inter- polatoris manum non agnoscere non poteris. ^)
Codex saeculi VII est Taurinas 9v 26 et inter alia con- tinet epistulas 238 — 241. praestantissimus est liber, qui cuni in illis epistulis solus oppositus sit codici Monacensi 6266 et quattuor aliis, qui sunt ex eodem genere, intellegitur, quan- topere bonitate eis praestet. nimium enim quantum valuit ad emeudandas illas epistulas. corrigentis vel corrigentium cura largissima vestigia rehquit; perraro tamen ipsas verborum con- formationes temptabat, plerumque spectabat ad orthographiam — velut saepissime pro h librarius scripserat v — aut com-
^) Cf. ep. 136 p. 93, 15; 95, 4; 8; 16. ep. 138 p. 131, 2; 132, 10; in ep. 136 p. 93, 9 uterque codex caret interpretatione aliena, quae hoc loco in ceteros codices inrepsit.
*) Haec fragmenta mihi contiilit G. (Jundermann. novissimis <[uaestio- nibus cognitum est fragmentum epistulae 54 scriptum esse saec. VIII, alterum autem epistulae 187 saec. VII.
=>; rL ep. 54 p. 164. 14: 165. 22: ep. 187 p. 103, 9; 104, 2.
Praefatio. XXXI
pendiovum difficr.ltates expediebat; passim autem, cum codex pallidiore atramento confectus esset, litterae decolores factae m. 2 denuo inducebantur.
Eiusucm aetatis, id est saeculi VII (VII vel VIII sec. no- vum calalogum) est codex Palatinus 210 uncialibus litteris scriptus, quae saepe ita sunt detritae, ut vix legi possint. in quo libro insunt epistulae 130. 36. 127. librarius ipse perraro corrigebat, saepius alius vir doctus, qui cum etiam nonnulla, quae iile praeterieraf, adderet, ^) non sine alterius codicis ope id eum fecisse patet. praeterea in indice, quod codicis est priricipium, extremo etiam epistulae 60 et 245 commemorantur, amissis autem foliis postremis non amplius extant.
Easdem epistulas sicut cetera quoque scripta eodem ordine habet codex Parisinus nov. acq. 1448 saec. IX, qui quam proxime accedit ad Palatini 210 similitudinem neque vero pendet ex eo; sed quanto recentior, tanto est mendosior. ^) atque hic liber cum integer sit, in tine habet illas breves epistulas 60 et 245, quod sero me cognovisse doleo. itaque hoc loco varias lectiones subiciendas curavi.^)
Ad quos codices adiungendus est Cheltenhamensis 171 2 (M 504), nunc Berolinensis 31 codd. Phill. 1712 saec. X in. scriptus, *) qui et ipse eadem opuscula quondam habuit atque
') Cf. ep. 130 p. 69. 12; 76. 19; 77, 2; ep. 36 p. 33, 6; 46, 12; 48, 2.
'-') Hiinc libniin contulerunt A. Swoboda et Aug. Haberda.
') Ep. fiO |>. 221, 2 domno 3 et om. papae] sancto papac
') tuae nuUas venerabilitatis accepi ex quo 6 accepi om. lecta epistula 7 eius quid (et om.) 1 1 servi, m. ut vid. 1 corr. servis
13 ordine. m. ut vid. 1 corr. ordini dissertores. ras. et corr. m. ut vid. 1 descrtores 14 eriguutur 15 probatio»es, m. 1 corr. probatiores
17 dicunt om. cor aula 18 vocabuntur, ras. iocabuntur 19 ad] in i>. 222, 1 sufficiens om. 2 persona 3 sed] veruni 4 de uKjnasterio recessissent om. 7 onitentibus 13 honoris caritatis^iue causa non 14 te om. 15 perspexeris amen] esse perspexeris. —
Ep. "-'45 p. 581, 16 posaideo et-fratribus om. 18 uolunt, m. 1 corr. nolunt 19 eis, w». 2 cuni eis ostendas jion licere] epistolam sancti- tatis tuae sed m. 1 exp. p. 582, 1 quod faciunt, m. ut vid. 2 qui hoc faciunt epistola (- eraa.) tuae ras. ut vid. ex suae 5 prae-
poperan:. rtt. 2 praeproperani 6 coniugati m. 2 ex coniutati ut vid.
9 capillis 10 maritatis fucari autem pigmentia] facere figmentis
12 se noUe] senoli 13 faemine 14 nam] non 15 mendax, m. 2 mendax est 17 autem, m. 2 est autem 19 se ad, m. 2 sed ad
p. 583, 1 superstitutionum 2 .«otiu.*'. corr. sotios 3 et] etenim
(onim 7«. 1 exp.) 6 propriae S maiori scelere se 13 ci>geris.
■*) Ilunc coiliceni contnlit Henr. Sdienkl.
XXXII rr;t('l;iti(..
Palatinus 210. sed euiii mcdia tantuni codicis pars conservata sit, prinia et postrenia rescissae interissent, ex illis epistulis unani epistulani 127 rctinuit, quae etsi non manaverit neque ex Palatino 210 neqne ex Parisino nov. acq. 144S, ') tamen maximam cum eis ostendit cog-nationem.
lli ig^itur tres libri artissinie inter se sunt coniuncti. quibus si addideris codicem Parisinum nov. acq. 1443, quattuor fiunt antiquiores cpistulae 127 codices, quibus (juinque alii recen- tiores ita sunt o])positi, ut non numquam, utros sequaris, dubi- taveris; uon enim nimia fide digni sunt antiquiores, quos in re dubia tum tantuni scqui solebam, cum Parisinus 1443 ad eos accedebat; liic enim liber medium quendam locum inter utrosque obtinet et identidem ad recentiores inclinat,
Saeculi VIII codex est Clieltcnliamensis 12261 Longo- bardicis iitteris scriptus, qui praeter adulterinas ad Bonifatium litteras 1 — 3 unam tantum Augustini epistulam 29 praebet eo magis exoptatam, (juod nisi in lioc codice eam non reppere- rim. etenim a Maurinis prinmm, ut dicunt, edi,ta et post edi- tioueni recognita est ad antiqiiissimum exemplar hibliothecae P. P. (jisterciensium S. ('rncis in lerusalem in Vrhe. quod exemplar cum frustra sedulo quaesivissem, epistula, quam desiderabam, tam grata quam insperata mibi occurrit in hoc codice Chelteuhamensi.-) iie(iue eundem esse atque ilium Mau- rinorum sed aliquauto deteriorera ex apparatu critico primo aspectu apparet. littera li in verborura initio interdum est oraissa idque iara in exemplari, unde descriptus est, factura fuisse ex eo concludi posse vjdetur, quod p. 121, \2^xolior- tatiis legiraus optatns.
Saeculo VIII — IX adtribuunt codicera Trecensem 2405, in quo quattuor reperiuntur epistulae: 187. 132. 135. 137 atque epistula 132 bis; iterata est enira sine ulla verborum discre- pantia. in ep. 187 p. 103, 5; 9; 104, 2 conspicua cernitur eongruentia cura Fragmentis Aurelianensibus M 169 et in ep. 137 desunt extremi sex versiculi.
Easdem epistulas praeter ep. 132 eodem ordine habet codex Parisinus 16S6 saeculo XII scriptus. qui ut ad illum propin- quitate quam proxime accedit, ita etiara sex extremis ver-
1) Cf. 1). 19,2; G: 2U, 3; 23. 1; 9; 14: 26. 18: 27. 1;;: IG: 25, 13: 21. 6; 22. 15 al.
-) Www iiiilii (■cxiicciii (•(Hitiilit II. S. Scdlui^iviM-.
Pr.-H-f.itin. WXIII
siculis epistulae 137 caret. ' ) ncque vero ab illo origineni accepit. -)
Omnes autera quattuor epistulas mutato ordinc: 132. 135. 137. 187 praebet codex Casinensis 162 saec. XI. neque tamen eo, quo Parisinus 1686, vinculo cum Trecensi iibro coniunctus est, quamquam non multuni eum ab illis distare et alia ostendunt et omissa nonnulla verba in ep. 135 p. 90, 10 et in ep. 187 p. 91, 5; 97, 2. restat, ut addam codicem Casinensem cum Parisino id habere commune, quod uterque priorem tantum epistulae 187 partem contiiiet.
Codex Veronensis LXII 60 saec. VIII— IX et Monti- pessulanus 233 saec. IX et Vercellensis 165, 6 (recte CLXV, 6) saec. IX — X et Ambrosianus G 58 sup. saec. X — XI") inter c.Hnones et acta ecclesiastica unam Augustini epistulani 250 ad Auxilium datam continent adinncto fragmento epistulae ad Classicianum scriptae (250 A); praeterea tres qno- que versiculi epistulae 78 (p. 337, 16 — 18 quid enim — conscleniia) insunt, in (juibus cum nihil commemoratione di- gnum reperiretur, non amplius eos curabam. quorum librorum ionge optimus est Veronensis; raro corrigentis manum in eo deprehendas, quam a librarii manu difficile est distinguerc. Montipessulanus autem et Vercellensis iiber lectionum simili- tudine inter se sunt coniuncti. illum eundem esse, quem Tre- censem Maurini appellant, eo confirniatur, quod in ))rimo folio scriptum est: Ex lihris collegii oratorii Trecensis. hic illo quidem est corruptior, sed m. 2 niultuni et plerumque bene correctus, id quod saepe tam tenuiter factum est, ut discerni vix possit, veluti cum ex i factum est e.
Saeculo IX exortus est codex Laudunensis 134 cum his quindecim epistulis: l^. 20. 19. 1. 15. 2. 5. 6. 7. H. 9. 14. 13. 10. 4. (juae omnes perspicue et nitide scriptae sunt et perraro corrigendo temptatae neque fere alia manu nisi ipsius librarii. easdem littcras eodem ordine habet codex Parisinus 12210 saec. X, in quo etiam alia duo epistularum paria se- (luuntur. ep. 225. 226 et ep. 214. 215, illae libro 'de prae- destinatione sanctorum', hae libro 'de gratia et libero arbitrio'
M Kideni vcisiciili iteiii (lcsiint iii codicc P.ainlMTii^cnsi A151 (nunc Patrist. 22) et r.il.itino Cll.
-•) Cf. ej). i:',7 i». 102, 7: 111. 12.
'i Hunc codiceni ciini Mediolani coiitern iii. fraj^-inentiuii i'pistiiiae ad Classiciannni .scri|itac me fnf.n->e dolco.
LVIll Aupnstinus (G ol li ba cber ) C
X\.\I\' l^rncfatio.
praepositae. ^ i solae autem quattuor priores epistulae, id cst ep. 18. 20. 19. 1, euius initiura tantuin extat, duae partes folio amisso interierunt, inveniuntur in codice Parisino 2983 saec. XII scripto. praeterea, quae epistulae in codice Laudu- nensi collectae sunt, easdem eodera ordine etiam supra in magna illa epistularum volumina receptas vidimus, in codicem Parisinum nov. acq. 1672 saec. IX, Mus. Brit. Reg. 5 Dvi saec. XI— XII, Parisinos 1928 saec. XII et 1929 saec. XIII, Trecensem 40 saec. XIII, Vaticanos 495 et 499 saec. XV. quos inter codices omnes integritate excellit Parisinus 12210. qui cum saepissirae verba male distincta habeat velut in ep. 226 p. 471, \b primam ^erit ^afidei (= prima merita fidei), concludi posse videtur transeriptum eum esse ex exemplari verbis non distinctis confecto. satis autem mendose cum tran- scriptus esset, adhibito codem fortasse exemplari ab ipso li- brario aut ab alio viro dooto aequali magna cum diligentia correctus est. secundum deinde locum obtinet codex Laudu- nensis 134 et propinquitate cum illo coniunctus est, cuius propinquitatis etiam codicem Mus. Brit. Reg. r> Dvi participem esse manifestum est. verum praeter expectationem accidit, quod codex perantiquus Parisinus nov. acq. 1672, qui ex his litteris quinque tantum continet (ep. 5. 6. 7. 8. 9), cum ce- teroqui haud parvae sit auctoritatis, eas ipsas omni genere mendorum, interpolationum, lacunarum depravatas habet.
Codex Coloniensis 80 saec. IX incipit ab illis tribus epi- stulis, quae sunt in principio codicis Monacensis 6266, id est ab ep. 132. 135. 137. quas sequuntur epistulae 156. 157. 186. 170. 191. 194 et illud epistularum par 214 et 215, quod ante- cedit Augustini iibrum 'de gratia et libero arbitrio'. elabora- tus est nullis fere compendiis, cum etiam m et ae plerumque perscripta, non notis siguificata sint, et manu secunda ita est correctus, ut, quae prima, quae secunda manu correcta sint, haud facile discernas.
Cui libro adiungendus est codex Bodleianus Laud. misc. 133 saec. X ineuntis, quippe cum tanta inter eos si- militudo intercedat, ut ex eodem exemplari eos transcriptos esse adfirmari possit. habet autem liber Bodleianus epistulas 156. 157. 186. 170. 191. 194. 214, praeterea in extrema parte
^) Hunc librum contiilenint A. Swoboda et Ang. llalxMda; opistnlas 214. 21."). 225. 226 itfrnni rocofrnovit IT. r.obcgno.
1'r.iotntio. XXXV*
epistulas, quas Paiisinum 2983 habere modo vidimus, id est ep. 18. 20. 19. 1. quae postquam transcripta fuerunt, eodem exemplari adhibito ab ipso librario aut ab aequali aliquo con- lata atqne correcta esse videntur.
Epistulae 135. 137. 170 in Coloniensi (luoque codice 33 saec. IX scripto reperiuntur ad easque accedit epistula 138.*) qui codex in epistula 170 inter optimos libros numerandus est. etenim cuni tria sint in illa epistula codicum g^enera, primum atque praestantissimum efficit simul cum Tarisino nov. acq. 1672 et Laurentiano St. Crucis plut. XVII dextr. 2; secundum locum obtinent codex Coloniensis 80 cum Bod- leiano 133, de quibus modo disputavimus; tertium genus est Parisini 12193 et codicum, quos cum eo coniunctos esse p. XVI — XIX ostendimus, Parisini 12226, Sangallensis 174, Palatiui 209, Parisini 1958.
Codex Bononiensis 58. 12 S icorrigendum 125) idem est, queni Maurini veterem codicem Bertinensem longe prae- stantissimum vocant;-' in inferiore enim margine paginae primae manu saec. XV notatum esf: I)e libraria sci, Bertini. scriptus est saeculo IX litteris Anglosaxonicis, quas vocant, ita ut litteras a et n. r et .s vix internoscas et audacissimis interdum compendiis impediaris, et in duas partes divisus, quarum prior epistuias 187. 205. 119. 120. 191. 194. 193 continet, posterior epistulas 55 et 68. ^) manus secunda non saepe corrigebat, nonnumquam ita, ut sine alterius codicis auxilio id fieri potuisse negaveris; pleraque autem, quae corrigebantur, sunt levia. qui codex cum inter ceteros prae- stantia excellat, tuni in ep. 187 unus omnium integerrima Augustini verba couservasse videtur. ^) sed epistula 55 et mendorum multitudine a reliquis diflfert et eo, quod librarius permuita corrigebat et radebat. praeterea in prima hac epi- stula usque ad c. V 9 foliorum resectione nonnulla interierunt, quae significare, nisi si re critica flagitari videbatur, omitte- bam. aliquot locis inter hunc codicem et Eugippi Excerpta
*) Huiic codicem milii contnlit Guil. Wcinber^er.
») Mignc patrol. lat. XXXIII p. 449 adnot.
^) F^pistulam 68 ab Hieronymo ad Augnstinuni datam, cum codicem excuterem, me praetermisisse molestum est. quamquam tot et tam bonis codicibus liaec ej^istula e.st munita. ut detrimentum eo acceperit nuUum.
*) ("f. p. lOt». 3: 110, 3: 111. IG.
XXWl l'i;U'l;ilio.
tam luira cst leotionum convenientia. iit casu id accidisse non lacile credideris. ')
Epistulae 11'.'. 120. 191. 11»4 eodeni ordine sunt in codice saec. XIII Audomaropolitano 142, ad quem pro penuria cddicuni, fjuae est in duabus prioribus epistulis, descendendum crat. eandemque ob causam etiam magna duo epistularum volumina saec. XIII, Parisinum 1929 et Trecense 40, in qui- bus item iilae epistulae eodem ordine ,occurrebant. ad resti- tuendas eas adbibui. sed in iliis duabus epistulis liber Hono- niensis fere unus fide dignus est, editores vero qui tucrunt ante Maurinos, detcriores codices seeuti sunt et ipsi Maurini laudabant quidem codicem Bononiensem neque vero, ut par erat, eo utebantur. inter utrosque autem libros ea ratio inter- cedere videtur, ut e\ (juo exemplari descriptus sit Bononiensis, al) eo ceteri quo(|ue codices sint profecti. -)
liestat, ut addam in libro Audomaropolitano 142 epistulis, quas supra dixi, succedere epistulas 54 et 55, quae quoniam ex libro Audomaropolitano 311 cum eis, quae il)i erant cor- recta, omnibus sunt transcriptae, merito eas neglexi.
Solae epistulae 54 et 55 reperiuntur in codice Parisino 2035 saec. IX grandibus et claris iitteris conscripto, in quo corrigend(» aetate non multo inferiore vir doctus operani et laborem consumebat, et in
Audomaropolitano 311 saec. XI — XII (X sec. catal.). qui tam pravus mihi visus est, ut epistulam 54 conferre satis haberem, epistulam 55, in qua tractanda meliores libri suppe- tebant, omitterem. corrigebatur manu et sccunda et tertia, (|uae quamvis a librarii manu perpaulum diflferant, tamen eas, quoad potui, discrevi.
Codex Parisinus 2092 saec. XII item habet epistulas 54 et 55, quas antecedit epistula 98. atque in epistnla 55 simil- limus est codici Parisino 2103, est autem aliquanto raeiior.
>) C"f. cp. 55 1). 206, 29: ep. 205 p. 331. 16: 335. 5; 338. 18: 20.
') Cniua rei liaoc atlfcrri pos.sc videntiir indicia. codex Bonoiiien.-*i.s in ep. 119 }). 702. 18 liabet le {= tiiae). in cadein ep. p. 704. 7 dki' {= dictum), in ep. 120 p. 720. 27 K (= aurenij. qiiae comi^eiidia ctiam in exemplari. unde descrij^tus est. fuisse videntiir. (|ua re Factuni ost, iit mala eorum explicatione cetcri codices habeant: temjwre. dictns, haec. etiam riuod in ep. 120 p. 722, 17 omnes codices praebeiit lectis audili-'* vel, in iilo exemplari fuisse constat meliusciiie lectis auditisve restitui. (piam quod oditiones liabent lectis vel auditi^^.
rr:ii-fati(.. XXXVII
utio(iue in hac epistula sedulo usi sunt Lovauieuses, id quod ex eorum adnotationibus p. 404 et 405 apparet.
In Bononiensi quoque codice 47 sunt epistuiae 54 et 55, quas subsequuntur epistulae l'J2. 203. 258. qui saeculo XII scriptus in illis duabus litteris cum codice Audomaropolitano 311 cognatione cohaeret, bonitate superat.
Denique epistulae 54 fragmenta commemoranda sunt, quae in tribus codicibus inveniuntur. atque de primo, quod est in fragmentis Aurelianensibus M 169. supra p. XXX locuti sumus.
Alterum fragmeutum est in codice Sangallensi 190 saec. VIII— IX scripto et duodeviginti tantum versiculos con- tinet. hoc fragmentum cum fragmento epistulae 194, quod subsequitur, duo postrema codicis folia complet. qua re fac- tum est, ut ultima pagina detrita, quae ibi scripta erant, ar- matis tantum ocuiis usque ad verba non mireiur (ep. 194 p. 204, 0 1 legi potuerint ne(|ue vero extremi septem ver- siculi. ^) congruit autem fragmentum epistulae 194 cum codice Parisino 12220, Parisinu nov. acq. 1444, Marciano 637.
Tertium epistulae 54 fragmentum est in codice Parisino 2151 saec. XI scripto. hoc fragmentum duabus partibns con- stat, quae inverso ordine sunt positae: prior enim pars habet verba a p. 161, 13 sensi ad p. 163, 9 consecuti^ posterior verba a p. 160, 13 quod enini ad p. 161, 12 acceperim. prae- terea commemoratione dignum esse videtur, quod nonnulla. quae in lioc fragmento leguntur, in codice Audomaropolitano 311 corrigentis manu inserta apparent -) sive ipsius librarii sive manu secuncla; ue(}ue enim facile eas discerni posse supra diximus.
Una epistula 36 comparet in codice
Parisino 12207 saec. IX^) et
Trecensi 414 saec. XU. uterque est ex eodem genere, quo Parisinus nov. acq. 1672 et 1444, cum alterum genus efticiat liber Palatinus 210 et Parisinus nov. acq. 1448. atque ille est codex pessimae notae, omni genere mendoriim saepe incredibilium refertus neque
^) (juibus iiagiufiiti;* iii iiieiiui usuui iierscrutaiidis operani uiagna cum libcralitate iiavavit Ail. Fiiili. biblifjthecae Sangalieu.sis praefrctii.«. 5) Cf. \). 160, 16; 161. 2; 20; itcruiu 20: 162. 15. ^; Huuc codiccuj coutulit Siegfr. Reiter.
XXXVfll Pracf:.tiu.
tamen spernendus. hic nonnumquam lectiones praebet, quae ex mendis, quales sunt in illo, ortae esse videntur. ^)
Una epistula 130 inest in his quattuor codicibus, in
Bodleiano 572 saec. IX ex. ^)
Coloniensi 78 saec. IX — X^)
Parisino 2730 saec. X
Vindobonensi 1021 saec. X.*) accedit fragmentum codicis Herbipolitani Mp. th. 49 saec. IX Longobardicis minusculis, quas dicunt, admixtis uncialibus litteris scripti. ^) cuius epistulae codices omnes cum in duas partes sint divisi, antiquissimi codices melioris partis sunt Bodleianus et Herbipolitanus, ad deteriorem pertinent Colo- niensis, Parisinus 2730, Vindobonensis una cum Palatino 210, Parisino nov. acq. 1448, Palatino 211. atque liber Bodleianus multifariam est corruptus; menda enim in eo et retractationis vestigia inveniuntur permulta, item haud raro et vocabula aliena et interpretationes. ") verum tamen etiam bonis lectioni- bus excellit, velut in p. 61, 12 simul cum codice Lauren- tiano St. Crucis plut. XVII dextr. 2, cum quo artiore cogna- tionis vinculo coniunctus est, et cum Parisino nov. acq. 1444 eam lectionem tuetur, quam veram esse sacrarum litterarum interpretatione Graeca comprobatur. librum Parisinum 2730 cum Parisino nov. acq. 1448 cohaerere ex multarum lacunarum lectioiiumque variarum aequalitate cognoscitur, ut a communi archetypo non magno intervallo eos distare contenderis. idem codex praeter epistulam 130 fragmenta epistulae 93 et 185") habet sed tanta licentia retractata, interpolata, inmu- tata, dilatata, contracta, ut ea excutere operae pretium non sit. denique in codice Vindobonensi manu saeculi XI — XII multa correcta sunt, quae de codice Parisino nov. acq. 1444 ipso vel simillimo aliquo libro adsumpta esse constat.
') Cf. 1). 42, 3 (bis); 7; 48; 12; 49. 2: 11; 20; 50, 5; 51, 1; 58, 13: 00, 22.
*) Hunc codicem mihi contulit Henr. Schenkl.
^) Hunc codicem contulit Guil. Schmitz.
*) Hunc codicem contulit Siegfr. Reiter.
°) Hunc codicem contulit Hugo Dessauer.
^) Cf. p. 54, 10; 58. 8 duo conspicua alienae interpretationis exempla.
') Ep. 93 p. 447. 25—27; 448, 6-7; 447. 9-13; 446, 23—447, 3. ep. 185 p. 6. 17-19; 24—25: 7. 7—10: 19-22: 13, 12—13: 17-19; 17. 2-4; 16-18. 9; 21. 17-18.
rr;icf;iti(». XXXIX
Codex Herbipolitanus Mp. tb. 56 saee. IX J^ongobardieis niinusculis litteris seriptus solam continet epistulani 137, ') in qua ei cuui codice Palatino 211 niaxinia est similitudo non modo lectionum variarum lacunarumque aequalitate sed etiam eo, quod saepissime, qiiae leguntur in Palatino libro, ea manu secunda corrigendo scrij»ta videraus in Herbipolitano.
Epistulam 140 solam babent duo codices,
Laudunensis 129 saec. IX et
Audomaropolitanus 254 saec. IX — X (IX sec. catal.j. qui una cum lleginensi 331 saec. X ut antiquiores ita me- liores buius epistulae codices sunt, deteriores autem codex Sangallensis 148 et Trecensis 201 maxima cognatione con- iuncti, cum medium ((uendam locum inter utrosque liber Atre- batensis 945 (350) obtineat. atque liber Laudunensis niti- dissime scriptus bonae notae codex est, prope autem ad eum accedit codex AudomaropoHtanus. cuius margo exterior cuni madore corruptus sit, nonnulla ita sunt obscurata, ut legi nc- queant; quod tum tantum in aj^paratu critico adnotabani, cuni ceteri codices varias praebebant lectiones et epistulae verba non omni dubitatione carebant.
Epistula 147 sola in bis quattuor codicibus extat, in
Trecensi 813 saec. IX
Trecensi 804 saec. X
P>odleiano 516 saec. X
Marciano 639 saec. XI. atque Trecensium librorum ea est similitudo, ut ex eodem exemplari eos transcriptos esse non temere existimaveris. ve- rum tanien in Trecensi 804 vix tertia tantum modo epistulae pars supercst, cum duae posteriores interierint. deinde initium epistulae deest in codice Bodleiano, quem mibi contulit Flor. Weigel; neque (juod primum est in boc codice folium, suum locum obtiuet, sed post septimum ponendum est ut octavum, primum autem, in quo fuerat epistulae initium, non amplius extat. Marcianus denique liber firmis clarisque litteris scriptus a duobus viris doctis correctus est, quorum alter (m. 2) aetate non multo inferior et fusco atramenti, quo utebatur, colore insignis lacunas interdum explebat, alter (m. 3) subrufo scrip- turae colore, quo librarius ipse, usus ab hoc nonnnmquam vix discernitur.
') Hunc codieeui contuiit Hu-ro Dessauer.
XL rrnfr.-il io.
Qui (iiiattuor codices propinqua cognatione coniuncti contrarii sunt ceteris quinque codicibus, quos liuic epistulae adhibui, non minus inter se cohaerentibus, Palatino 211, Monacensi 6266 et, quos eiusdem cum Monacensi generis esse vidimus, Salisburgensi X 29, Audomaropolitano 76, Parisino nov. acq. 1444. unde magna exoritur iudicandi difficultas ac diu multum- que tluctuabam incertus, utris codicibus maior tides habenda esset. utrique enim et virtutes suas habent et vitia, in utrisque ex compluribus locis perspioi potest epistulam eos habere cum eruditione atque doctrina retractatam, ut modo hos modo illos aut reicere aut sequi malueris. verum tamen cum illi quattuor codices saepius corruptionis et retractationis suspicionem movere videantur, saepissime verba sive praetermissa sive male con- locata ^) habeant, ad hos quinque potius me adplicare solebam atque hos secutus sum, ubi res ex sola codicum auctoritate pendebat. quamquam etiam hac condicione satis multi sunt loci, quibus facere non potuerim, quin hos reicerem, illos praeferrem.-)
Epistula 164 sola in uno est codice
Casanatensi B IV 18 saec. IX^ qui antiquissimus est om- nium huius epistulae codicum, caret autem initio, cum paene tres quintae prima in epistula desint. praeterca intimae fo- liorum partes putredine sunt consumptae. neque magna laude dignus est iste liber ; crebro enim a ceteris codicibus discrepat neque id in suam commendationem. nam multa neglegentia depravata, plura corrigendi studio deformata esse apparet.
In duobus codicibus Augiensibus CXCV saec. IX et XCV saec. X repperi unam epistulara 187. quorum ille Hibernicis, quas vocant, litteris scriptus et multis compendiis audacissimis interdum neque satis constantibus insignis priorem tantum epistulae partem usque ad p. 97, 17 habet, cum cetera foliis amissis desint. uterque liber epistulam illam post Augustini librum 'de quantitate animae' exhibet neque tamen iuter se aut cum alio huius epistulae codice artiore cognationis vinculo sunt conligati. alter autem codex Augiensis XCV praeter epi- stulam 187 totam inter Augustini libros 'de spiritu et littera'
•) Cf. p. 308. 22 et 32it. 12 cuui p. 292, 2.
=*) P. 27G. 1; 278, 2: 9; 280, 11: 21; 284. 21: 289. 12; 19: 290, 6: 19: 291. 20; 296. 8; 299. 11; 13; 302, 15; 303. 16; 319, 16: 322, 16: 325. 1; 18; 329. 23: 330. 12; 331. 5.
l'i;iofati... M.l
ct (le cura pio luortuis gerenda' Iragmeiituui ali^iuod liabet epistulae adhuc incognitae, quud minus quattuor vcrsiculos complectens cum ex epistula ad comitem Bonifatium esse signiticatum sit, epistulae 185 ad eundem Bonifatium datae adiuuxi, cuius cum exordio aiiquam habeat similitudinem, et nuniero 185 A signavi.
Fragmenta epistulae 205 perparva nobis tradita sunt codice Parisino 528 saec. IX scripto, quae etsi epistulae eniendan- dae vix quicquam sunt profutura, tanien j)ropter libri anti- quitatem ea neglegere nolui.
Saeculo IX — X adtribuebatur codex Ashburnhamensis 75 (nunc Parisinus nov. ac(|. 445 saec. IX), in quo insunt epistula Maximi grammatici ad Augustinum (ep. 16) et Augustini rcsponsum (ep. 17) ad illum datuni. qui ut est anti([uissimus ('odicuni, quos ad has epistulas emendandas contuli, ita inter omnes maxime ditfert. cum ceteri plus minus inter se sint cognati, et aliquot locis unus omnium veram conscrvavit lectionem.^j
Eiusdem aetatis est codex ReginQnsis 140, in quo inve- nitur una Augustini epistula ad Laetum data (243). cuius epistulae ceteri codices cum in duo genera discedant, aut enim Parisini 12193 similes sunt aut Monacensis 6266, liber Regi- nensis ad iilorum simiiitudineni accedit. cum his autem nihil fere habet commune. itaque, ut exemplum proferam, summaria, (luae in p. 573, 13; 576, 12; 577, 16 codicem Parisinum 12226 rubro colore intericcfa habere adnotavimus, eadem codem colore etiam in Regincnsi sunt, id (|Uod illis locis comme- morare oblitus sum.
Saeculo X nitide clareque scriptus est codex PaJatinus 21 1 epistulas continens 137. 98. 127. 138. 243. 92. 143. 147. 16. 17. 215. 102. 152. 153. 149. 130. quae litterae omnes in Monacensi quoque libro 6266 sunt atque litterae 16 — 130 eodem etiam ordine. est igitur ex eo genere codicum, quo Monacensem esse ostendimus, et quam maxime cum eis con- gruit-) praeter epistulam primam et postremam ; nam in epistula 137, quam, etsi aliquot locis bonitate excellit, corruptissimam praebet, maxima similitudine eum cum codice Herbipolitano
") Cf. ].. 37. 2; 3: !•: 38, 10: 41. 15.
-) I-:.\C'iiipli (■aiisii cf. cp. 92 p. 441. 3-4: 443. 18. ep. 98 p. 529. 18; cp. 149 p. 368. G. cp. 152, ]). 395. 8.
XLIl Prnofatio.
Mp. tli. 56 coniunctuni esse supra p. XXXIX dixiraus et in epistnla 130 codici Palatino 2IU cognatus est simulque cum eo ad deterius codicum genus j^ertinet, quod coutrarium est generi codicis Monacensis.\) varie autcm variis manibus cor- rigendo temptatus est neque omnes epistulae pariter sed aliae raagis aliae minus, maxime epistulae 152 et 153. discernere vero illas manus saepissime est difficillimum; conspicua tamen apparet una subrufo scripturae colore (m. 2), altera subnigro (m. 3}.
Eiusdem saeculi X codex est Reginensis 331 cum epistulis 140. 137. 136. 138. 98. atque quod attinet ad epistulam 140, cuius initium usque ad p. 164, 25 deest amissis prioribus codicis foliis, hunc codicem unum esse ex tribus antiquioribus et melioribus huius epistulae libris mss. supra p. XXXIX exposuimus. addendum est unum omnium integra epistulae verba servavisse in p. 191, 23; 192, 1; 206, 10; 217, 16; 224, 21; 231, 3. in epistula 137 raaxime congruit cum codice Coloniensi 80 itemque in epistula 136 et 138 cum codice Cheltenhamensi 2173, de cuius cognatioue cum Reginensi p. XXX disputatum est et adlati sunt loci, quibus uter- que verborum integritate ceteris libris praestarct. in bono- rum igitur codicum numero habendus est neque tamen sine cautione quadam tractandus, quia haud pauca cum eruditione ac licentia videntur esse interpolata. corrigentium manus di- stinguuntur duae, altera nigro scripturae colore insignis, quae etiam interpunctionis notas sive ponebat sive corrigebat, altera rara pallidiore atramento.
Itcm saeculo X scriptns cst codex Parisinus 12220, in quo quattuor repperi cpistulas: 194. 178. 175. 181. quarum duae posteriores altera ex concilio Carthaginensi ad papam Innocentium missa est, altera est Innocenti responsum; de his infra fusius erit disputandum. codex autem ipse a ceteris permultum discrepat et magna depravatione est conspicuus, quamvis aliquando lectionum probabilitate eminere videatur, ut in ep. 181 p. 703, 4; 713, 8; 714, 5; 11; in ep. 194 p. 198, 4 unus omuium verba servavit incorrupta. sed epi- stulas multis locis habet valde interpolatas et interpretationibus ahenis adulteratas. et multo etiam magis librarii neglegentia
>) Cf. cj). 130 1». 48. 12; 52. 11; 53, 13; 55. 18; 65, 4; 66, 15; 6t», 12; 70. 8: 76, 19; 77, 2 al. ])eramlta.
Praefatio. XUII
depravatus est; saepe enim praetermittebat verba sive singula sive complura, saepissime litteras vel syllabas, quas postea aut ipse aut alius aliquis supra versiculum adicere solebat, quo ceterarum correctionum multitudo aliquantum augebatur. quae cuai ita sint, est quod mireris Maurinos hunc codicem tantopere esse amplexos.
Simili ratione codex Parisinus 1453 saec. X minutis litteris nitide scriptus duas brevissimas epistulas 65 et 184 habet, quaruni posterior infra iteruni erit commemoranda; codex enim est canonum et litterarum decretalium. in epistula autem fi5 longe antiquissimus est codicum, quos conferre potui, eorumque exoptatissimum supplementum, quippe qui cogna- tione amplius ab eis distet, quam ipsi inter se.
Denique saeculi X (§aec. XI ex. sec. novum catalogum) est codex Vaticanus 202, qui solam epistulam 153 continet. cuius epistulae libri mss. cum in duo genera sint divisi, quae p. XVI— XVII explicavinius, codex Vaticauus 202 ex me- liore genere est, quo Monacensis 6266 eiusque similes. ^)
Sequitur codex saeculi X — XI Parisinus nov. acq. 1449 cum epistulis 156. 157. 98. 225. 226. ^) quarum duae poste- riores infra separatim sunt tractandae; priores tres epistulas satis corruptas habet et mendis scatet. cum nulio autem cete- rorum codicum artiore vincuio coniunctus ob eamque causam minime spernendus est. praeterea in epistula 98 p. 530, 5 verba de me multa uuus integra conservavit siniul cum uno codice Parisino nov. acq. 1672, quocum aliis quoque aliquot locis^» mirum in modum congruit.
Eiusdem aetatis c.s;t codex Coloniensis IIH. neque tamen ex Augustini epistuHs aliud quicquam habet nisi exiguum frag- mentum epistulae 185, ubi id unum commemoratione dignuni videtur, quod in p. 40, 8 — 9 lectionem etsi praebet, quam in sola Maurinorum editione reperio, cum omnes codices mei et ceterae editiones habeant et sic.
Venimus ad codices quosdam saeculi XI, qui novem hoc loco sunt raemorandi ac primuni quidem proferatur Lauren- tianus St. Crucis plut. XVII dextr. 2.*) cuius epistulae
*) Ilunc codicem mihi contulit Jos. Zechmeister. -) Hunc codicem contulerunt A. Swoboda et Aui;-. ll.-iberda iteruui(|iie Henr. Leb^gue.
3) Cf. p. 527, 18; 530; 3: 11; 531. G; 532. 7. i' Hunc codicem milii coutulit Car. Sclienkl.
XI-IV Praofatic.
incipiunt a fragmento epistulae 187/) quod cum uullius pretii esse pateret, non amplius curabam. deinde sequuntur epistu- lae 152—155. 229—231. 130. 150. 170. 106. atque in epistulis 152 — 155, quarum codices divisi sunt in duo genera Monacensis 6266 alterum, alterum Parisini 12193 et qui sunt utriusque simiies, ex deteriore Parisini est genere; cf. p. XVI — XYII. quae insequuntur epistulae tres 229. 230. 231 et postrema 106 in earum numero sunt, quae nisi in codicibus saeculi XV, in Vaticanis 495 et 499, unde Lovanienses eas in lucem emise- runt, adhuc non erant inventae. plurimum igitur ad restituen- das has epistulas profecerunt uovi et multo antiquiores codices, quos ut adhibere potuerim, mihi contigit, hunc ipsum dico Laurentianum saec. XI, maxime autem Parisinum uov. acq. 1672 saec. IX. ^) cum Iioq codice Parisino Laurentianus etiam epistulam 150 habet communem neque tantum communem habet, sed muha pro eius brevitate et magna insunt cogna- tionis indicia. in epistula 130 artiore eum vinculo cum codice Bodleiano 572 coniunctum esse supra p. XXXVIII docuimus. itaque et virtutibus et vitiis ei est consimilis, quod ibidem adlato insigni exemplo demonstrabam. in epistula 170 ex opti- morum codicum numero est; nam cum tria ibi sint librorum mss. genera, simul cum codice Parisino nov. acq. 1672 et Colo- niensi 33 primum locum obtinet; cf. p. XXXV. id unum ad- dendum censeo conspicuam esse in hac epistula p. 625, 21 interpretationem alienam inter codicem Laurentianum et Pari- sinum nov. acq. 1672 communem. ad summam, quo finem faciam, est quod doleamus codicem, qui ex tam praecipuo fonte fluxisse videatur, mendis permultis verbisque sive iuterpolatis sive praetermissis tantopere esse depravatum.
Alter codex saeculi XI est Sangallensis 148 et liabet epistulas 121. 149. 102. 164. 140. quarum duae priores, Paulini ad Augustinum et Augustini ad Paulinuni, infra suo loco commemorabuntur. in epistulis 102 et 164 maxime ad Parisini nov. acq. 1444 similitudinem inclinat, velut cum eo et cum co- dicibus eiusdem generis, cum Monacensi 6266, Salisburgensi X 29, Audomaropolitano 76 in epistula 164 p. 522, 18 et 526, 23 duas conspicuas interpretationes alienas habet communes qua autem condicione sit inter codices epistulae 140, supra
') Epistul.if! iniTiuiii a j». 81. 3—83. 12 iamque. ■^^ Cl ]K XXVI.
l'i;Hl;ilio XI.V
p. XXXIX est expositiini. ip.><ii cpistularuiu verba cuni in hoc codice sint .«atis corrupta. in. 2 niultuni ('orrii;;el)atur per con- iecturam et ad arbitriuni plerunKjUC. nonnumquam alterius codicis adiumento, velut in cpistula 104 p. r)2L\ !'• ct 11, nbi voce ''///7^/ id signiticatuni cssc vidctur.
('(kIcx Vindoboncnsis i^Tf) saec. XPi item continct litteras 121 ct 149 a Paulino ad Auirustinnm ct ab Angustino ad Paulinum missas. de (piibus intVa acciiratius diccndum est. rpias litteras antecedit epistula 189. codcx autcm est liaud(iua(iuam neglcgendus at(iue in ei)istula 189 exoptatiis accedit ad ceteros, (pii intcr se cognati e\ eodcm sunt geiiere (^uo Mdnacensis G2(i6. itaquc p. 130, 19 unus omnium vcrum vcrbuni r'o/7>o)Y' conser- vavit. multa. (luac mcndose scripta aut j)raetcrmissa crant, ab ipso libiario correcta et in margine supraquc versiculos addita sunt ne(iue aliam praetcr librarii manum ibi depreliendas.
Codex Atrebatensis 949 (339) saec. XI tres liabet epi- stulas: 104. 93. 187. sed magna calamitatc adtlictatus est sicut ceteri, (luibus (]uidem miiii utendum luit. codiccs Atrcbatcnses 044 (572): 096 (021 . 94;") 35U'. onnies eniin ab improbo aliquo hominc. (|ui periranienam furatus esse videtur, foliis exectis misere sunt mutihiti. ita(}ue dc epistula 104 unum tantum folium superest, (piod iuitium cpistulae, id cst vix sextam eius ])artem continet; de cpistula 93 duae quintae perierunt, de c])istula 187 pars circiter (piarta. ceterum liber est praecipuus, (pii nulli alii artiore cognationis vinculo adiunctus in illarum epi- stularuni emendationc bono cst usui, ut in e])istula 93 p. 476^ 2 solus verbum palmisqne servavit et in epistula 187 p. 94, 4 cuni nno codice Bononiensi 58, 12 S(corr. 125) coniunctivum Jiahitet ntrumque (luidem ex correctione ipsius librarii. quam- (juam ne(}ue mendis caret neque ab interpolationibus integer cvasit. maxime autem vcrbis sive singulis sive compluribus })raetermissis cst consjiicuus. cum codicibus, (}ui sunt ex genere Monacensis 0200, inter alia interpretationes alienas communes habet in ep. 164 p. 522, 11 et 18 et lacunas satis grandes in ep. 93 p. 470. 21; ep. 187 p. 108, 11; 21 cuni codice Mona- censi 0266 et Audomaropolitano 76.
In codice Vallicelliauo Tom. XVIII saec. XI sunt e])i- stulae 219 et 228, fiuarum posterior in Casinensi quoque
'i lliinc (•ndiccni ."^ipji^fr. Kcitcr iiiilii coiitulit. itcnnii ))ei'>cnit;Uii.'< f.>t (jiiil. llaricl.
.\FA'[ l'rnof:iti(..
eiusdein saeculi codice 1 1 sola reperitur. atque epistulam 219 cum diu multumque et ipse et per alios in libris mss. frustra quaesivissem et iam exemplum aliquod me inventurum esse desperarem, tandem aliquando Joli. Mercati Romae in biblio- theca Vallicelliana illum codicem investigavit, qui laborem nostrum uberrimo fructu compensabat. nam epistula a Jac. Sirmondo primum edita in Conciliis antiquis Galliae Lut. Par. 1629, undc Maurini eam in Augustiui epistulas transtulerunt, codice Vallicelliauo non tantum multo evasit emendatior sed etiam niulto longior, quippe cum quarta ferme eius pars (p. 430, 12 admonitiis — 431, 3 detrlmenium) apud Sirmondum Mau- rinosque desit. in epistula 228 codex Vallicellianus propinqua cognatione coniunctus est cum Casinensi 11 atque una cum illo contrarius ceteris huius epistulae codicibus, qui omnes sunt ex genere codicis Monacensis 6266. itaque utilissimi sunt ad emen- dandam epistulam et in p. 485, 23; 490, 12; 493, 20; 494, 7 soli veras praebent lectiones, in p. 488, 12; 493, 14; 494, 18; 495, 8; 18; 496, 5 simul cum Parisino nov. acq. 1444.')
Codex Erlaingensis 272 saec. XI scriptus unam habet epistulam 102 omni corruptionis genere deformatam. at tamen cum nullo ceterorum huius epistulae codicum artiore cogna- tionis vinculo est coniunctus ob eamque causam in aestimanda codicum auctoritate non spernendus. ')
Cheltenhamensis quoque liber 12268 saec. XI (fortasse X ex.) scriptus unam tantum epistulam continet, id est epi- stulam 262. in qua epistula cum duo sint codicum genera alterum codicis Parisini 12193 alterum Monacensis 6266, liber Cheltenhamensis ad utrum propius accedat, haud facile dixeris. correctus autem est m. 2 antiqua et m. 3, neque vero, quae correcta sunt, ullius esse videntur momenti.
Huic codici adiungimus alterum Cheltenhamensem nu- mero 16588 signatum, qui in folio solitario eiusdem fere aetatis bipartitis paginis extremam partem epistulae 91 et initium
•) Epistulam 228 Possidius, Calamensis episcopus, paene totam rece- pit in Augustini, aequalis sui, vitam, quam conscripsit. quam vitam cum Joli. Salinas Romae 1731 ederet, illam epistulam non ex suis codicibus proposuit, sed, nt ipse fatetur, ex epistularum editione, quam Alaurini nuper paraverant, transtulit. ita ut, quae spcs inde ad epistulae emen- dationera haberi posset, falleretur atque novani illius vitac editionem critica ratione emendatam necesse sit expectemus.
*) Hunc codioeni contulit Herm. Bitterauf.
rraofatio. Xf.VII
epistulae 23 continet. ') quod foliuni. quantum ex taui parva niateria iudicari licet, ad codicem melioris notae pertinuisse videtur, ex genere tortasse codicis Monacensis 6266, quia in lioc epistnlam 91 excipit epistula 23.
Quibus expositis subici placet octo codices saeculo XII scrip- tos, inter quos primuni locum obtineat Gottvicensis 14 (33), (jui ineunte illo saeculo scriptus memorabiiis est ob cam causam, quod Godofridus Besselius, monasterii Gottvicensis abbas, anno 1732 duas inde epistulas novas 202 A et 184A iu lucem pro- tulit ne(iue adhuc, ut alter iilarum epistularuni codex reperi- retur, contigit. i^raeterea aliac (juinque epistulae insunt; an- tecedunt enim ep. 165; 166: 172; 143; 190, quaruni tres priores infni tractabuntur, cuni de epistulis inter Augustinum et Hieronymum missis acceptisque erit agendum. atque mendis, interpolationibus, lacunis bic codex haud parum est corruptus, sed tamen ex optimo fonte eum fluxisse certissima sunt indi- cia, velut in epistula 143 p. 2o2, 15 — 18, ut id potissimum proferani, lacunam trium versiculorum, quae est in ceteris codicibus, explet et in eadem epistula p. 256. 21 et 261, 2 unus ex oinnibus codicibus verba conservavit integra. in epi- stula 190 pauluni adpro])in(iuat ad genus codicis Parisini 12193.-) correctionibus multum vexatus (,'st pierunHiue ab ipso librario, quem in epistuhi 184 A et 202 A ferc unum lianc operam nava- vissc gaudemus; ceteias manus, (luas a librarii manu aut iuter se est ubi haud facile distinguas, omues uno signo m. :i notabam praeter cam, (juae cum pallidissimo atramento ute- retur, erat conspicua {m. H\.
Codex Casinensis 232 saec. XII habet epistulas 30. 31. 24. 32. 109. 243. 121. 149. 26. 92. 143. 90. 91. 23. 55, quae praeter postremam omnes in Monacensi quoque codice 6266 Runt at(|ue etiani ordine paulum differente (92. 143. 30-243. 2Q. 121. 149. 90 -23). ^) cst igitur ex illo geuere et cum illis codicibus sacpissime congruit. cuius rei ut exem- plum luculcntissimum proferam, lacunam indico, ({uae est in extrema epistula 92. ceterum de epistulis 30 et 121 Paulini ad Augustinum, 31 et 149 Augustini ad Paulinum, 24 Paulini ad Alypium, 32 Paulini ad Honianianum paulo infra fusius
V) riniiuque codiceui (.'liclteuhauiensem contulit Flor. Weif^el. ■■') Cf. p. 139, 4; 20; 147, 15; 148, 6; 6 (itermu): Ki; 150. 4: VI. •') tlunc lihnnu uis. coutnlit (inrtt. Loewc.
XLVIII rr.irfntio.
est disputaiidum. unam epistulaiu postremam (55) in codice Monacensi 0266 non esse diximus. quae quamquam ab eodeni librario scripta, si speciem spectas, nihil a ceteris differt, tamen, cum multo mendosior et multo magis graviusque interpolata sit, ex alio eam fonte atque ceteras manavisse constat. neque minus boc confirmatur parvulis quibusdam rebuS; velut librarius in ceteris epistulis 1'arus, karitas, in bac semper scribebat carus, carltas. corrigebatur codex manu aequali (m. 2), quae a librarii manu nonnumquam vix potest distingui; rara autem recentioris manus vestigia subrufo atra- menti colore internoscuntur. neque tam coniectura quam codice aliquo m. 2 usam esse multis locis^) comprobatur.
Codex Marcianus 637 saec. XII scriptus bas novem continet epistulas: 163. 164. 98. 102. 187 (deest pars poste- rior). 156. 157. 93. 194. ^) ex quibus cum quinque priores antiquiorum meliorumque codicum fide satis sint confirmatae, posterioribus tantum quattuor usus sum. etenim in epistula 156 et 157 penuria librorum mss., quorum qui sunt antiquissimi, Coloniensis 80 et Bodleianus Laud. misc, 133 ex eodem exem- plari profecti pro uno sunt babendi ( p. XXXIV), Marcianus 637, quamvis mendis, interpolationibus, lacunis sit corruptus, non nihil valet eadem de cansa, qua Parisinum nov. acq. 1449 non spernendum esse p. XLIII diximus. atque similis est ratio epistularum 93 et 194, in quibus magna intercedit con- venientia inter codicem Marcianum 637 et Parisinum 12220 et Parisinum nov. acq. 1444.^) denique locum in ep. 93 p. 476, 2 non commemorare non possum, ubi codex Marcianus 637 reliquias quidem vocis jialmis servavit, cum illa vox in ceteris desit margini tantum in Atrebatensi 949 adscripta.
In codice Parisino 2715 saec. XII (XIII sec. catalogum) insunt epistulae 130. 248. 131. 47. quarum prima tot ac talibus codicibus nititur, ut ad librum saeculi XII descendere noluerim. est autem satis bonus liber ex eo genere, quod est circa Monacensem 6266, inter quos eum Parisino nov. acq. 1444 propinquissimum esse ex ep. 248 apparet.
') Cf. cp. 26 p. 90, 11 : ep. 31 p. 3, 10; ep. 32 p. 10. 14 : ep. 55 p. 177, 9: 188, 13: ep. 91 p. 428. 5: 438, 12; ep. 109 p. 637. 4: ep. 149 p. 351. 9; 357. 14: 373. 21 nlinque pernmlta. (}nae n librnrio praetermissa in. 2 supplebantur.
^) Hunc codicem contulerunt (iust. I.ocAve et Siegfr. Reiter.
=) Exempli gratia cf. ep. 93 p. 464. 24; 4.«2. 1.5. eji. 194 p. 180. 24: 183. 2; 11: 190. 21: 2uG. 20: 208. 9: 21-1. 6.
Pi;v»>fMti... XLIX
In codice Bodleiano 94 saec. XII ex. cum epistulam 209 invenissem, contentissinuis eiam, quippe quae cpistula adhuc nisi ex Vaticanis iibris 495 et 499 saec. XV scriptis non fuisset cognita. qui liber quamquam multo etiam corruptior est ipsis Vaticanis, tamen non nuHius pretii est, nam in p. 349. '2- 351, 2;'); ;»5l^, 9 veruni Antonini nomen conservavit et aliis duobus locis (348. 16 et 353, 2), quae in Vaticanis inendosa sunt. integra praebet; re dubia vero lios sequi place- bat. quae cum ita essent. conlatione epistulae 54, quae item in lioc codice reperitur, supersedere me posse arbitratus sum.
Neque hac epistula usus sum in codice Atrebatensi 945 (350) saec. XII; insunt enim epistulae 140. 54. 55, sed exectis foliis valde mutilatae (p. XLV),^) ut unam epistulam 140 conferre satis haberem. eandem epistulani in Trecensi quoque codice 201 saeculi eiusdem inveni. in qua cum duo sint codicum genera. Atrebatensem 945 inter utrumquc medium quendani locum obtinere snpra diximus, Trecensem ad de- terius pertinere una cuui codice Sangalieusi 14<S, quocum maxima coniunctus esset cognatione (p. XXXIX). praeterca iiber Trccensis 201 alteram liabet epistulam 200. de (jua infra latius disseretur.
Codex Parisinus 179S saec. XII nitidissime scriptas uequc corrigentium aut interpretantium manibus temptatas in extrema parte liabet epistuias 9S et 210. in illa mentione digna videtur sirailitudo. quae est inter ipsum et codicem Farisinum nov. acq. 1443, Keginensem 331, Sangallensem 139, Parisinum 2092, ita ut ali([uotiens quae lectio prava sit in ceteris, eam in Parisino nov. acq. 1443 corrigendo factam videamus.'-^)
Epistulam 203, qualis est in codice Vindobonensi 735 saec. XIII, cum nimis corrupta sit, in apparatum criticum non recepi nisi commotus p. 316, 12, quo loco hic codex solus integram tradidit lectionem anilem.^)
Codicem bibliothecae nationalis Florentinae XXXIX 65 saec. XIV, cum epistulas 211. 166. 250. 262 contineat, sub- sidio mihi esse volui propter unam epistulam 211, ad quam
*) Iii eji. 54 deest i>rincipium u^qiu' ad p. 159, 11 et sangrdnis; iu ('!). 55 p. 17(5. 12 detcrminalis — 179. 19 tertia; 195, 5 ipsa etiam — 198, 12 memento quam: 201. 12 in hoc — 204, 9 inmites: 213, 6 cum scientia — 12 lectnram.
') Cf. p. 523, 14; 528. 10; 11: 531. 9: 532, 7.
') Hunc codiceni mihi coutulit Aui;:. Kujirplbrpclit.
LVni Au(,'ii5tiiuiv ((iol Jl.aclier i d
I, Pracfntid.
restituendam anti^iuiores codices quani saeculo XIII— XV scripti non suppetiverunt. qui cuni in duas partes sint divisi, liber Florentinus una cum codice Mus. lirit. Harl. 3107 dete- riorem partem ita efficiunt, ut Florentinus Haneiano sit multo etiam corrnptior; multum enim retractata habet illius epi- stulae verba. ' i
Magnam denique diffieultatem alferebat l'revissima epi- stula 270. typis enim priraum est vulgata inter Hieronymi epistulas ibique numero 40 signata. deinde Maurini eam in Augustini epistulas receperunt, Vallarsius in Hierouymi edi- tione ut adulterinam in tomum extremum relegavit. librum autem ms. cum nusquam memoratum invenirem, meum erat indagare, id quod non faciie erat factu. nam quis ad quem epistulam scripserit, cum inscriptio desit, non patet, sed ex eins principio concludi tantum potest eam in Africa datam esse ad Augustinum. (jua re cum diu multumque iibrorum mss. indices frustra perscrutatns essem, tandem aliquando in uno codice saeculi XV, id est in Monacensi 49G, qui in- scribitur 'Sermones et epistulae divi Hieronymi', desideratam epistulam investigavi, quo contentum me esse oportebat, quamvis antiquiores codices non deessc mihi persuasum esset. in quo codice titulus est: l^jpla bti hieroni neque verba epi- stulae multum discrepant ab editionibus. /
C. DE EPISTULIS AIJGUSTINI AD HIERONY- MUM ET HIERONYMI AD AUGUSTINUM. ')
Atque haec quidem hactenus. disputatum est igitur primum de epistularum codicibus (p. XI XXVII), deinde de codicibus, qui nonnuUas tantum epistulas una cura aliis scriptis con- tineant (p. XXVIII— L); nunc diceudum est de quibusdam epi- stulis, quae aliqua ratione inter se coniunctae, separata quae- stione ut tractentur, postulant. ex quibus primo loco ponantur, quae inter Augustinum et Hieronymum missae accep- taeque sunt. Augustini autem litterae sunt 28. 40. (57. 71. 73. 82. 166. 167, Hieronymi 39. i>S. 72. 75. 81. 123. 172.
') Hunc codicera contulit Eni. Kalinka.
'■^) Dc liis epistulis in Ilioronynii ('(litionilnis (lisiio-sitis ct'. infra \). <'I.
Pr:wf:iti.). I.l
195. 202, ad quas accedunt Augustini epistula ad Praesidium (74) et Hieronynii ad Marcellinuni et Anapsychiaiii (Hio), ut sint numero undeviginti. quas epistulas qui continent codices, in duas partes sunt divisi; alteri enini sunt codices, quos Augustini litteras habere in eis, quae ])raecedunt, ostendimus, Monacensem dico G2G6, Audoniaropoiitanum 76, Parisinum nov. acq. 1444, Salisl)urgensem X 29, Mus. Brit. Reg. 5 Dvi, Casinensem 16 cum Parisino nov. ac(|. 1672, Gottvicensem 14 (33). atque tres priores omnes illas epistulas habent praeter 123. 167. 195. 202; Casinensis 16 in superiore sui parte omnes praeter c[). xi. 82. 165, in inferiore Parisinum nov. acq. 1672, unde descriptus sit. in eius locura succedere dixi- mus, ubi epistulae 123 et 195 iterum repei-iuntur; Salisbur- gensis X 29 unam iiabet epistulam 165, Mus. Jirit. Reg. 5 Dvi epistulas 81. 82. 165, 'i Gottvicensis 14 (33 1 ep. 165. 166. 172. de quibus codicibus si excipias Casi)iensem 1') cuni Pa- risiuo nov. ac(|. 1672, ceteros oinues in meliorum (^odicum nu- mero habere non dubitaveris, etsi non omnium in omnibus epistulis eadem scmpcr est fides. veUit codicem Audomaro- politanum 76 haud ita raro maxime in ep. 28. 40. 71 inter deteriores codices deprehendas.
Alterius vero partis codices sunt. (|ui epistulas, ([uas su[»ra enumeravimus undeviginti. inter Hieronymi litteras scriptaque habent receptas. iii quibus codicibus id est conimune, (juod excepto Parisino 121(j3 et Escorialensi a II 3, ([uicuuKiue habent epistulam 73, eam habent princi[)io detruncato mutilam, ita ut a [). 265, 23 verbis: Cur lta<ine conor incipiat; (|Uod idem etiam est in codice (Jasinensi 16. iteraque in eisdem codicibus praetcr Augiensem LII et Einsideiensem 130 epi- stulae 40. 67. 68 extrema [)aric carent. -)
Inter hos igitur codices praestantia excellit
Parisinus 1868, qui saeculo IX scriptus habet epistulas 67. 68. 72. 2^. 40. 71, cuius post initiura desinit in verbis per ijtios adire poi^sit (p. 250. 6), cum folia, quae secuta erant, perierint.
') Hacc ei)istiila iion est in ciE'. i|ii;is iiie contiili.^^se (ii."vi in j). XI \' -XV.
-) Addendiiin cst iii cDdicc Veroncnsi XVI 14 cpistulani G8 essc iiitegram et in cpistiil;i 67 c\treni;i vcrl);i suo (iiiidem loco deesse. scd l);iulo siipra iii p. -JilO. 2 inseniri iteiiu(iie in codice Coloniensi 60 eadeni verlia. ciiiii iii c|)ivtiil;i ijis.n dcsinf. ni. I iii in;ir2:iiU" e.«sc ;idieetn.
IJl Prnpfntio.
Proximum bonitatis locum obtinet codex eiusdem saeculi Parisinus 13047 cum quinque epistulis: 12. 28, 40. 71. 75, in qua postrema aliquotiens inter deteriores codices com- paret. quem librum m. 2 per coniecturam sedulo corrigebat et, quae multa librarius erraverat, emendare studebat. Omnes undeviginti litteras unus habet codex Parisinus 1216a saec. IX easque paucis compendiis pulchre scriptas et perraro corrigendi studio turbatas; habet enim epistulas: 28. 40. 67. 68. 39. 74. 73 (integram^. 72. 71. 75. 81. 82. 166. 172. 73 (iterum sed mutilam). 28 (iterum). 165. 167. 195. 123. 202. itaque epistulae 28 et 73 bina in- sunt exempla atque epistulae 73 alterum integrum alterum mutilum. codex autem non totus pari fide dignus est; nam pars prior usque ad epistulam 172 paulum cedit codicibus, quos modo diximus, posterior vero, quae ab epistula 73 mu- tila incipit, sicut oranes codices, qui mutilam hanc epistulam habent, ex deteriore est codicum genere.
Qua re eiusdem generis sunt quattuor codices, qui cogna- tione magna inter se continentur:
Coloniensis 60 saec. IX, Vaticanus 355 saec. IX — X, Vaticanus 5762 saec. X, Vaticanus 341 saec. X — XI; habent enim, epistulas 67. 68. 39. 74. 73 (mutilam). 28. 72. 40. 71. 75. 165. 166. 167. 172. 195. 123. 202 eodem omnes ordine, praeterquam quod in Coloniensi 60 epistula 72 epi- stulam 28 praecedit et in Vaticano 5762 epistulae 28 et 75 — 167 desunt. atque Coloniensis codex grandibus formosis- que litteris scriptus a variis viris doctis multum et radebatur et corrigebatur. M in codice Vaticano 355 interpretationes inanes diligenter nitideque manu saec. XIV — XV margini ad- scriptae sunt eademque manu raris locis etiam corrigebatur, id quod in epistula 166 alia manu saepissime fiebat. alter vero Vaticanus 5762 deformi et inaecjuali scriptura insignis non totus in iustis foliis scriptus est, sed pars in parvulis scidis et librarius, cum litteras, syllabas, verba saepe praeter- raisisset. multa et inter versiculos et in margine adiciebat; neque vero alterius nisi librarii manum deprehendas. his libris paulo emendatior esse videtur tertius Vaticanus 341 neque multum corrigentium cura est temptatus, qui duo alter pallido {m. 2) alter nigro ini. 3) atramenti colore facile distinguuntur.
'j Hiiins CTKiicis epistnlns 28. 0!'. 40 no)! ipsf coiitnli sfi] Gnil. Scliniitz.
rraof.itio. l.IIl
Ad quorum librorum similitudinem quam proxime aceedunt aiii quattuor codices:
Coloniensis 35 saec. IX, Veronensis XVI 14 saec. IX, Bodleianus Laud. misc. 252 saec. IX ex., Sangallensis 159 saec. X;
contiuent enim decem priores eorum epistulas eodem ordine: ()7. 68. 39. 74. 73 (mutilam). 28. 72. 40. 71. 75 et ut ilii ex deteriore sunt codicum j::enere. atque codici
Coloniensi 35 m. 2 raro operam navabat neque quicquam nisi viles coniecturas adferebat sub iinem litteris minutis- simis scriptas, ut cuius manus sint, discerni nequeat.
Codex Veronensis XVI 14 quamvis in epistulis uni- versis ex deteriore sit codicuni geuere, tamen nonnullis locis maxime in epistula 75 a deterioribus codicibus discrepans cum melioribus congruit. (jui liber cum mendis scateret, uber- rimam corrig-endi materiam praebebat, quo munere m. 2 se- dulo fungebatur.
Codex Bodleianus Laud. misc. 252 male sed satis clare scriptus radendo et corrigendo multiim est vexatus et ab ipso librario et ab uno vel duobus aliis viris doctis, quos uno signo [m. 2) denotabam; etenim cum in hoc codice et scriptura et atramentum admodum varia sint, saepe neque ipsi inter se neque a librario distingui possunt. corrigebant autem multa bene non sine libri ms. auxilio, alia coniectura nonuumquam inepta.
In codice Saugallensi 159 post epistulas, quas supra cnumeravimus, etiam epistula 106 invenitur sed ita, ut interiecta jiagina vacua liaec epistula in novo folio incipiat alia, ut videtur. manu scripta sed ct ipsa ut illae deterioris generis. qui codex multum radebatur multum corrigebatur ab Ekke- haido IV \) aliisque, quae cum in tanta scripturae et atra- menti varietate, etsi operac pretium esset, haud facile dis- cerneres, omnia eodem signo (w. 2) denotabam, nisi quae nigerrimo atramento erant conspicua (m. S). -)
Quod seiiuitur codicum par, Augiensis LII saec. X et Einsidelensis 130 saec. XI praeposito titulo: Epistulae <.unctl AiKjustlnt seu sancti Hieronymi, qiias inter sc direxerunt, offerunt epistulas 28. 40. G7. 68. 39. 74. 73 (mutilam). 81.
'j Cf. p. XV11-X\ 111.
'-') V.\ hoc (■oclicc traiiscnptu,< ost Monacensis 3730 saec. X— .\I.
I.rV l'r;Ml.itin.
195. 123. 72. 71. 7."). S2. 166 iquartain tantimi j)artem }). 545. 6 — 555, 6 prophetam). 202. 71 (^iterum). atque ille ante has epistulas habet etiam ep. 172, hic post epistulam 72 iterum epistulam 40 ex alio exemplari transcriptam. cuius codicis epistula 166 cum nihil fere ditferret ab Augiensi LII, nullo detrimento eam nej^^lej^i posse censui idemque feci in iterata epistula 71. neque iteratani epistulam 40 in apparatum criti- cum recepi, ue supervacaneis rebus cum onerarem. ^) hi co- dices artissimo cognationis vineulo sunt coniuncti, ut perraro inter se differant, et medium quendam locum inter duo illa codicum genera obtinent. cum in ahis epistulis cum deterio- ribus potissimum codicibus congruunt ut in ep. 71. 73. 74. 166. 172, in aliis cum melioribus ut in ep. 40. 67, 68. 72, in ep. 28 modo cum his modo cum illis; in ep. 75 autem ita se res habet, ut prior eius pars usque ad p. 306 ex solo fere sit deteriore genere, posterior ex meliore. epistulae 71 denique cum duo extent exempla, prius deterioris generis esse modo diximus, posterius meiioris esse patet. ad quae addendum videtur postrema epistulae 40 verba nisi in his codicibus et in Parisino 12163, Monacensi 6266, Audomaro- poHtano 76, Parisino nov. acq. 1444, id est in libris meHoris ^eneris uon esse tradita. codex autem Augiensis LII per- multum corrigebatur a librario ipso, deinde alia manu illi simiiiima {ni. 5), quam aequalem fuisse et eiusdem fortasse exemplaris ope corrcxisse opinor. unde codex sit transcriptus. Transeamus inde ad alterum librcrum mss. par, ad Hispa- nienses duos codices, Escorialensem & I 14 saec. VIII — IX et Escorialensem all 3 saec. X ex.-^) quorum ille continet epistulas H7. 68. 39. 74. 73 (mutilam). 28. 72. 40. 71. 75. 81. 82. 166. 167. 172. 195. 123, hic epistulam 138, epistu- larum 135 et 137 exigua fragmenta, ep. 73 (integram). 78. 81. 82. 16t;. 167. 172. 195. 123,-^') ex quibus 81— 123 eodem ordine sunt quo in Escorialensi & I 14; epistula 73 hic in- tegra est, illic mutila; ceterae quattuor non sunt ex epistulis inter Augustinum et Hieronymum missis acceptisque, de quibus hoc loco agitur; praeterea fragmenta epistularum 135 et 137 tam
') E\ fpso oodice Einsideleii.si 130, ut erat iii. 1 ct ui. 2 correctus. transcriptus est Einsidelensis 129 saec. XII.
2) Hos codiccs contulit Lco Sternbach.
^) Epistulam 74 in hoc codice esse pcfperani signiticatuni est in ep. 74 11.279. ubi corrigas. ()uaeso: Fraeier I P^ B^.
Pracf.itid. I.V
parvula suut tantaque licentia interpolata, ut eorum rationem liabere noluerim.^) epistula autem 28 ob eam causam uti non potui, quod, cum prima buius operis pars ederetur, codices Hispanienses nondum erant conlati.-) atque bi libri Escoria- lenses magna similitudine inter se sunt coniuncti, cum non modo in mendis et interpolationibus saepissime mirum in modum congruant sed etiam in rebus minutissimis velut in eis, quae ad ortbograpbiam spectant; creberrime enim iu utroque libro e seriptum est pro ae, h pro r\ aJiuf, Ulut, ishif: tum quur, quum. ayt, ohfahit pro optavif. condam pro <iuondam, fanctorihus pro fautorihus, mecaveris pro moechaheris, fedehafur pro foedahatur al. permulta. quae similitudo etiam in epistula 73 invenitur, quamquam in altero codice mutila in altero in- tegra est, id (juod in ceteris codicibus magnum discrimen facit. cpistula 123, quae in omnibus codicibus epistulam 195 subsequitur, in libris Escorialensibus in duas partes scissa est, quae curn cpistula 195 omissis postremis eius verbis {inco- lumem — papa) inverso ordine ita sunt coniunctae, ut unam efficiant epistulani. (j|Uod idem est in codice Mus. Brit. Add. 24902 et in Parisino nov. acq. 1672. tum locus satis niagnus, qui est in epistula ^^'2 p. 353, 11 adsercre - 354, 17 legi iuos. in utroque codice Hispaniensi praetermissus et infra in p. 358. 2 post verba contra quos insertus est.
Simili ratione atqne superiorum codicum i»ar, AugicnsisLII et Einsidelensis 130, Escorialenses ([U0(|ue libri i^ 1 14 et
') .Suiit aiitcm li.Tcc; Kp. 1.35 \>. 91. 11 )ni)or — 92. 12 ignoruri: cp. 137 p. 100. 13 primu))) 17 tramUderit: \U\. 13 novit — 17 miretur: 107. 7 ipsa — luS. 1 «(/.s(oh;)S/7; 7 (jutd — 13 fecit: ]0'.K 1—2 viluissoit: \oJiot))o — 14: 110. 1 )ia))i — 3 sit: 11 illud — 12 liljerando-^: 111, S — 17 ]io))U)iu»i: 115, 14 ^iir^ci - l!(i, 2: \\~. G — 8 clnudit. iiilatimi cst aiitcni fraji^uicntiiiii ei)istiilac 13') liis xciliis: (Juum sa)icto et roicrabili he.atac viiae Auyii- .sa»o ejiiscopo ]'<jlusian>i^ ^oiator xativitatcni quaercret •<alvatoris et a iioiinulli.^i j)arit))i jidci halientibuf; perco^itatu))) esse se <licerct, ** sa)ictu)n Auffu.^itiiium e])i.-<tulam de.-itinarit. set iie )ele<ie>itcs fa.<tidium jiutcroitur. in compcndium dicie-^ta co)ttcxui: ■nu))) ser)no inijuirenti'^ liic extitit: 3Iiror ctc. ot iraiiiiiciila cpistiilac 137 liis; Sniictio: iUnpie .iu<iiistinus cjiiscojju^ inquirentem )e>:po-)isione confir^nun^ (hdiitanter fldem liice vcritatis ar- viavit. itaijuc. ut <u])eriu< dixi. ctiain ciu< ejrisliilac epitom<ilor acces^i.
') Nci|iiC' vorn (|uic()uaui (lctriiiiciiti iudc ccjiit cpistula 28: iicrpauoa oniui 0(>uiiuouiorati(UU' digua iiii iu\ cucris voliit in ji. 110. 2 ■'<H-<citnverit. (piaiu loctiouoni \ oraui eodcx Kseoiialousis \- 1 14 cuiii iiuo l'arisiiio I8t1^ liabct e(juiiiiuiicm, ct (luiiujuc vcrsieulis post; liuius dc.tcstaretur insn- >iiam et <juibtt< posset, ([u;ic vorl>a intorijolata cssc nouiu non enuiioscct
LVI Praofatio.
a II 3 inter raeliores et deteriores harum epistularum codices talem locum obtinent, ut haud raro cum illis congruant/) saepius ad hos inclinent praecipue Escorialensis & I 14. in epistula 81 utrumque codicum par extrema parte inde a p. 351, 4 caret et epistulam . 82 magnis lacunis deformatam habent neque tamen eisdem, nam deest in libris Escorialensibus p. 353, 1 1 adserere — 356, 22 scripserit, ^) in Augiensi autem et Einsidelensi p. 362, 1 cogehantur — 368, 7 ah et p. 375, 2 qtio non — 382, 1 epistula.^)
Denique est, quod commemorem in libro Escorialensi a II 3 multas interpretationes alienas, saepe verba tantum idem signi- ficantia margini adscripta esse, quae in commentarium criti- cum recipere solebam, nisi si adnotationes erant verbosiores.
Quibus expositis addendi sunt aliquot codices, qui ex epi- stulis, de quibus agimus, paucissiraas tantum continent. quo- rum antiquissimus
Ambrosianus 02 10 sup. saec. VII scriptus solas epi- stnlas 166 et 172 habet easque ex optimo fonte eum hausisse putaverim, ut omni consideratione digrius videatur. sed per- magna mendorum, interpolationum, lacunarum multitudine refertus est, quo fides haud parum labefactetur. itaque vir doctus aliquis corrigendi laborem suscepit eoque diligenter scienterque perfungebatur. non ille quidem libro ms. instruc- tus, sed sola in coniectura videtur niti.
In codice Parisino 1862 eaedem litterae reperiuntur sae- culo IX scriptae, quae et ipsae ut melioris sunt notae, ita vitiis minime carent. sed tertia quoque inest epistula 167 illis duabus interposita, quibug integritate multo antecellit. nam non eiusdem generis est atque illae, sed ex codice aliquo Eugippiano manavit. Eugippius enim epistulam 167 totam in sua Excerpta recepit et de Excerptorum aliquo codice non mediocri transcripta est in Parisinum 1862.^)
^) Exemplo sit epistnla 172, ubi ciim codices meliorea et deteriores maxime sint disiuiicti (cf. lacunas p. 636. 4 ; 5 ; 639, 3), Escorialenses cum illis plerumque concinunt.
*) Priorem huius loci partem (p. 353, 11 adserere — 354, 17 legi tiios) non omnino deesse scd alieno loco in p. 358, '2 post verba contra quos insertam esse modo diximus.
^) In eadem cpistula p. 376, 14 verba Amhrosius quid noster soli hi (Iiiattuor codices conservata habent, in ceteris desunt.
♦) Cf. p. 587, 18; 595, 16: 597, 13; 599, 1; 600, 12: 602, 3? 16; 604. 10; 11; 609, 8; 10 al. — Codex quoquo Parisinus 1863 saec. X— XI
rr;iof;«tin. ]M\
Unain epistulan) 166 praebet codex
Parisinus 4883 A saec. XI superioris codicis epistulae simillimam neque tanien ex ea ortam sed a communi aliquo exemplari utraque est profecta.
Codex Atrebatensis 696 (621) saec. X scriptus continet litteras 166. 167. 195. 123. 190, sed. quod libris Atrebaten- sibus accidisse supra in p. XLV diximus, foliis exectis multa perierunt, ut iu ep. 166 aniplius tertia pars, in ep. 167 fere dimidiuni, in ep. 190 paene tertia pars desit. atque in epi- stulis inter Augustinum et Hieronymum datis quin deteriori codicum generi adnumerandus sit, dubitari non potest; postrema autem epistula ad Optatum data omnibus quidem vitiis abundat, verum cum in bac epistula duo potissiraum codicum geuera reperiantur alterum eoruni, qui circa Monacensem 62fj6, alte- rum eorum, qui circa Parisinum 121 93 sunt, ex illo genere manavit. quod multo praestare p. XVI diximus. corrigebatur codex mana ferc aequali aut non niulto recentiore cum con- iectura tum libri alicuius auxilio.
Brevem cpistulani 165 saec. X— XI scriptam babet codex
Parisinus 17 90 eamque non male conservaiam.
Pusillae tantum epistulae 195 et 123 sunt in codice
Mus. Brit. Add. 24902 saec. X — XI eaeque eadem ratione in unam confusae, qua in codicibus Escorialensibus id factum esse modo exposuimus. in qua re quae codicum cognatio patet, eadem patet in epistularum ipsarum similitudine.
Codex Keginensis 286 saec. X — XI praeter permulta et perexigua epistularum fragmenta duas breves epistulas babet, id cst ej). 39 et 202, quae, praeterquam quod posterioris epi- stulae extrenia verba desunt, satis integrae sunt traditae. itaque fragu)entis supe)"sedi, epistuias contuli.
Denique est, (juod mentioncm faciam de codice
Veronensi XXXIII 31, qui sacc. VIII — IX so-iptus ftag- mcntun) epistulae 73 (p. 270, 6 . . . . tlsse — 273, 2 ijisnm qt(od) in extremo Augustini lib)o 'de iide et symbolo' inclusum babct,^) quod epistulac verba ita comparata t)'adit, ut ad dete- rius codicu)n genus j>ropins accedere videatur.
epistuhis IHO. ItiT. 172 lialtft, veniiu t;une)i e;is e\ ipso l';irisi)io 1862 (lescript.is esso nianifestissiina extant indici;». 'I Cr. CSEI. V..1. .WXXI p. 3-2. .!
LVIII Pr;icF;ni..
D. DE EPIS^rULIS AUGUS^JINI AD PAULIKUM ET PAULINI AD AUGUSTINUM.')
Secundo loco separatim ageudum est de epistulis, quas Paulinus Nolanus ad Augustiuum (25. 30. 94. 121) et Augustinus ad Paulinum (27. 31. 42. 45. 80. 95. 149. 186) misit, quibuscum eoniungendae sunt epistulae duae Pau- lini, ad Alypium alteia (24), altera ad Romanianum (32), quo quattuordecim epistularum numerus efticitur. quae epistulae in nullo codice reperiuntur cunctae, ordo autem earum ubique idem est, praeterquam quod in libro Cheltenhamensi 2173 epi- stula 30 epistulara 27 praecedit, quam in ceterislibrissubsequitur.
Antiquissimus igitur et praestantissimus codex harum epi- stularum est Parisinus ille 11641 saec. VI, unde profectum esse videri Cheitenhamensem 2173 saec. IX supra exposuimus. atque hic est integer et liabet epistulas 25. 30. 27. 31. 24. 42. 45. 94, ille vero multis foliis araissis detruncatus, qua re perierunt epistulae 25 et 30 et magnae partes epistularum 27. 31. 24. 94. epistulae 42 et 45 nisi ex his libris aliunde cognitae non sunt (cf. p. XXVIII — XXX).
In codicis Casinensis 16 parte priore insunt epistulae 25, 27. 30. 31. 24. 32. 121, in posteriore epistulae 94 et 95; cuius partis cum extet exemplar, unde ille transcriptus est, Parisinum dico nov. acq. 1672 saec. IX, epistulas 94 et 95 neglecto Casinensi ex Parisino libro me sumpsisse par est (cf. p. XIX — XXIII). praeterea epistulae 94 et 95 nisi in codicibus Vaticanis 495 et 499 saec. XV, unde Lovanienses primi eas protraxerunt, adhuc non sunt repertae (cf. p. XXV — XXVII).
Codex Monacensis 6266 saec. X et qui eiusdem suut generis, Audomaropolitanus 76 saec. X — XI, Parisinus nov. acq. 1444 saec. XI, Mus. Brit. Iteg. 5 Dvi saec. XI — XII habent epistulas 25. 27. 30. 31. 24. 32. 121. 149. 80. sed cum in his codicibus epistula 80 proxima sit a postrema et in codice Mouacensi extrema folia desint (cf. p. XI), deest in hoc libro etiam illa epistula. in eodem codicum geuere posuinius Salisburgen- sem X 29 saec. X — XI ; sed cum posterior tantuni pars huius
M n. infra p. <"1.
I'r.icf:(ti... l.IX
codicis supersit, continet quidem epistulani 80 neque vero ceteras, quue fuerunt in priore (cf. p. XI et XIII). eandem epistulam 80 solam habet codex Parisinus nov. acq. 1443 saec. IX — X, quem ad similitudinem codicum, quos modo diximus, prope accedere et aliquanto meliorem esse p. XV est ex- positum. deaique adiungendus est codex Casinensis 232 saec. XII, qui continet epistulas 30. 31. 24. 32. 121. 149 et cog- natione adtingit librum Monacensem et qui sunt eiusdem ge- neris (cf. p. XLVII); in epistula 149 fere solus Graeca verba litteris Graecis perscripta habet, quibus Latinae nonnumquam sunt impositae.
Praeterea epistuiae 25 et 27 inveniuntur in codice Parisino 989 saec. XI (X sec. catal.) haud parum niendosae interpola- taeque; epistulae 121 et 149 in codicibus duobus saec, XI, in Sangallensi 148, de quo quod p. XLIV dictum est, etiam in has epistulas valet, et in Vindobonensi 875, qui cum a ceteris codicibus sit alienu.s, haud spernendum est rei criticae subsidium (cf. p. XLV). epistula 149 in Palatino quoque codice 211 extat, quem ex Monacensis 02(36 genere esse supra p. XXXIX et XLI— XLII docuimus, et epistulae 121 pars altera a p. 731, 18 et inimici, id est paulo amplius di- midia in codice Reginensi 1382 saec. XI scripta; qni liber ex variis codicum reliquiis compositus epistulam non leviter cor- ruptam praebet verbis et interpolatis et omissis.
Libri mss., quos epistulas inter Augustinum et Paulinum missas habere adhuc deraonstravimus, oniues carent una epi- stula 180 ab Alypio et Augustino ad Paulinum data. haec enim sola segregata a ceteris nobis tradita est in aliis codicibus, quos ad emendandam illam epistulam cum conquirerem, quin- que ut colligerem mihi contigit. qui in duas partes sunt divisi: altera est unus codex Vindobonensis 873 saec. IX ^), altera constat ex ceteris quattuor codicibus, Colonieusi 80, Bodleiano Laud. misc. 13.^, Parisino 2394 A, Mus. Brit. Harl. 3107, qui inter se cognatione ita sunt coniuncti, ut duos priores ex eodem exemplari descriptos esse haud temere conteudas, ter- tius prope ad eos accedat,' laxiore autem vinculo quartus cum eis cohaereat. atque liber Vindobonensis plurimum ab his ditfert, abundat discrcpantibus, nonnumquam praestantissimis lectio- nibus, in mendis, interpolationibus, lacunis perraro cum eis
') Hunc libruui contulit Sicgfr. Keitcr.
I,X I'racl;ttin.
coiigTuit. alia igitur eum via atque alterius partis co<liccs ex antiquissimis temporibus profluxisse patet ob eamque causam gravissimum est rei criticae instrumcntum. atque re vera boc codice epistula 18(3 permultis locis emendatis suppletisque^) mirum quantum progressa est in recuperando ])ristino splen- dore. at tamen non nimia fiducia in eo conlocanda est, sed cautio quaedam ac diligentia adbibenda. epistulam enira luagna cum licentia retractatam habet, sicut etiam ceteri codices ab boc vitio non sunt liberi, itaque persaepe. qui in ea restituenda laborat, magna difficultate afticitur incertus, utram codicum partem sequatur oporteat. quae cum ita sint, quamvis in dies magis magisque perspicerem, (luam raagni momenti et pon- deris esset ille liber Vindobonensis, tamen, si quando co- dicum auctoritate non satis adiutus eas lectiones eligere cogerer, (juae veri simillimae mibi esse viderentur, plerumque ad alterius partis codices perducebar eosque consentientes amplccti eo minus dubitare solebam, quod universi minus mibi corrupti esse videbantur quara liber Vindobonensis. restat, ut adiciam in codice Vindobonensi eadem fere aetate, qua scriptus est, virum doctum epistulam 186 correxisse, varias lectiones in mar- gine adposuisse, signo ( ) verba delenda significasse codice usum, qui alterius partis erat; ita enim, quae correcta et adnotata snnt, cum illis codicibus congruunt.
E. DE EPISTULIS EPISCOPOKUM AFRICA-
NORUM AD INNOCENTIUM PAPAM ET INNO-
(^ENTI RESPONSIS.
Tertio loco opus est ut animum intendamus ad epistuias, quas episcopi Africani ad Inuocentium papam mise- runt (175. 176. 177) et Innocentius illis respondens rescripsit (181. 182. 183. 184); accedit epistula imperatorura Honori et Tbeodosi ad Aureliura episcopum (201). quae litterae antiquitus in solis fere canonum codicibus inveniuntur neque
') Cf. )). 51. 3; G; 54. 12: 55, 15: 10; 56. 19: 58. 19; 01, 10; 17: 04. 5: 18; 05, o; G7, 7: 12; 22: GS, 13: G9. 11: 71, 6: 17: 74. 5: 70, 8-9; 11; 20: 77, 10; 78. 18; 79, 12.
veio inter Augustiui epistulas, nisi «|uod codex Parisinns nov. acq. 1443 saec. IX— X epistulas 176 et 182 habet, Parisi- uus 12220 saec. X ep. 175 et 181, Monacensis 6266 saec. X et qui easdem litteras continent, epistulam 176; praeterea codicibus Vaticanis 495 et 49*.) saec. XV epistulae quoque 177 et 183 sunt receptae, (luibus supersedere me posse censui. qui libri variarum lectionum proprietate a canonum codicibus permultum differnnt. id quod ex epistula 176 maxime per- spicitur.
Canonum autem codices cum epistularum, quas continent, tum similitudinis cognationisque ratione in gcnera quaedam sunt divisi, quorum
1) unum est eorum, qui omnes illas epistulas, quas supra diximus, praeter unam 184 hoc ordine habent: 175. 181. 176. 182. 177. 183. 201, id est codex Atrebatensis 644 (572) saec. VIII, Parisinus 3848 A saec. VIII— IX, Einsidelensis 191, saec. VIII— IX, Vindobonensis 2141 saec. IX et 2147 saec. IX — X, Parisinus 3842 A saec. IX — X et 1454 saec. X (cano- num quae dicitur collectio Quesneliana^j, Parisiuus 1455 saec. X ('codicis Colbertini" quae dicitur collectio^).
Atquc codex Atrebatensis 644 (572) elegantissime scrip- tus in egregiis libris est numcrandus. quo magis dolendum cst, quod, qua fortuna illos codices fuisse p. XLV questi sumus, factum est. ut extrema parte epistulae 177 et initio epistulae 183 folio execto privaretur. subscriptum est in ex- trema epistula 1><1: CotituUi. in e.xtrema epistula 182: Coii- (nU contra sertam pelagu.
Eadem ratione in libro Parisino 3848 A foliis amissis desunt pars epistulae 176 posterior et prior epistnlae 177 et tota, quae interiecta fuerat, epistula 182.
Molestissinium milii erat, quod oodiceni Einsidelensem 191 totum adsequi non potui et adquiescere neoesse habui in epi- stulis 183 et 201, quas 1*. Gabriel Meier bibliothecae praefectus. qua est humanitate. in meuni usum contulerat. quamquam aequiore animo id ferre poteris; ea est enim in hoc codicum genere condicio, praesertim cum Einsidelensis codicis magna appareat cum Atrebatensi similitudo.
') ("f. Ma;»s8cn, Gescliichte der <i>iielUMi mid (ler Litcr.itnr des caiKni. Rechta. Gratz 1870 p. 486—500.
-1 (f. M:i;is<jcii. Gcschichtf ctc. )i. .'>3il -."(<'2.
LXII Prnofiiti...
CodicesVindoboneuses 2141 et 2147 ex eodem exeniplari descriptos esse pro explorato haberi potest; ita 3nim plerumque rairum quantum congruunt non modo in meridis interpolatio- nibus lacunis, in compendiis rebusque orthographicis sed etiam in eis, quae aut rasa sunt aut correcta comparent aut super versiculos et in margine addita. haec autem sunt permulta atque aliquanto plura in libro 21 i7 sive ab ipso librario facta sive ab alia manu. verum tamen ut ea distinguas, in utroque codice, inprimis autem in libro 2147 persaepe frustra elabora- veris, qua re nisi quae sine dubitationc ipsi librario adtribui poterant, cetera omnia una nota m. 2 coraprehendebam.
Proximum quoque codicum par, Parisinus 3842A saec. IX — X et 1454 saec. X, propinqua cognatione est insigne. quorum hic munda claraque, ille etiam eleganti scriptura con- spicuus neuter corrigentium opera est deformatus. ipsa autem epistularum verba haud leviter sunt retractata et interpolata, ut rion sine cautione ac diligentia his codicibus sit utendum. cuius rei ut exemplum proferam, pro anathemare numquam non scriptum est anailiematisare.
Denique easdem epistulas continet codex Parisinus 1455 saec. X, ohra Colbertinus, nisi quod epistula 175 bis inest altera ex altero fonte.
2) Alterius generis codices, Coloniensis 113saec. X— XI et Parisinus 3852 saec. X— XI epistulas 175. 181. 176. 182. 177. 183. 184 habent et proxima cognatiohe inter se continentur. quorum ille ab indocto inperitoque librario per- multis et interdura ineptissimis vitiis pcriptus rarissima corri- gentis raanus vestigia ostendit neque alterius nisi ipsius li- brarii. hic autera raagnas habet difficultates. praeterquara enim quod perparvis litteris scriptus est, permultum corrigebatur et ab ipso librario et a manu paulo posteriore, quam non sine libri alicuius ms. auxilio hoc officio defunetam esse patet. cum vero utriusque et scriptura et atramentura, quo utebantur, consimilia sint, ad utrura correctio referenda sit, saepe est cur dubites. commodius vero res se habet in epi- stulis 1^2. 177. 183. 184, ubi etsi crebro, tamen unus fere librarius correxisse videatur. qui codices cura in epistula 177 tantum modo codicibus superioris generis sint oppositi, ali- quotiens soli veram tuentur lectionera, ut in p. 682, 2; 685, 2; 16; 17. in extrerais epistulis 175 et 177 uterque codex adno- tatum habet: Contuli
rmofati... i.xm
3) In tertio oodicum genere inveniuutur tres epistulae: 175. 181. 201. codiccs autcm sunt Vaticanus 1342 saec. VII— VIJI, Barbcriuus XIV 52 saec. IX — X, Lauren- tianus Aed. Flor. eccl. 82 saec. X ('Vaticani codicis' (|uae dicitur canonuin collectio ') et Vercellensis TG, 4G (^recte LXXVI. 4G) saec. IX— X cum Vallicelliano A 5 saec. X i.aucta (|i:ae dicitur canonum collectio Hadriana). -) qui oranes cum inter se sint maxime cognati, artiore etiam cognationis vinculo sunt coniuncti duo posteriores, Vercellensis et Valli- cellianus. sed Vaticanus codex in indice, unde liber incipit, omnes quidem illas tres epistulas indicatas liabet, scd taraen una tantum epistula 201 in eo reperitur.-') in codice Bar- berino XIV 52 epistnlam 181 niiro casu praeterisse me pae- nitet, quamvis in tanta horum codicum similitudine nullius fere momenti id esse concesseris. codex Vercellensis 76, 4G neglegenter mendosissimcque sciiptus neque ulio corrigendi labore tcraptatus est. Valliceilianus A 5 auteni m. 2 corri- gebatur boni libri ms. ope, unde njanavit illud iDiitatis in epistula 201 p. 29G, G, cnm omnes tredecim codices pcrperam iitilitatis praebeant.*)
4) Quartum codicum <i:cnus unam epistulam 183 habet et constat ox uno codice Vaticano 37 8 7 saec. XI in. (Avellana (juae dicitur canonum collectio);'') alterum enim Vaticanum 49 G 1 saec. XI ex illo transcriptum esse Otto Guenther in CSI2L XXXV proleg. p. XVIII—XXIII demonstravit neque quicquam in epistula 183 repperi, quod huic sententiae repugnaret. hanc igitur epistulam codex mendis, interpolationibus, lacunis alie- nisque interpretationibus non parum depravatam exhibet, in quibus vitiis quoniam nulla sirailitudo cum ceteris codicibus, qui eandem epistulam habent, id est cum codicibus primi et alterius generis compareat, sequitur Vaticanum librum 3787 ex alio arclietypo Huxisse atque illos. quid igitur mirum, si ut sua propria vitia ita etiam, ubi ceteri libri corrnpti sunt, non numquam veram habet lectionem? velut in p. 729, 7 solus verba contra dei gratiam legimus esse couscrijyta multa
') Maassen, Geschichto etc. i>. 512—520.
'^) Maassen, Gescliichte etc. p. 454 — 465.
^) Hanc epistulani contiilit Joli. Mercati.
*) < 'ontiilerunt inihi hunc codiceni Gac. Schonk] et Krn. Kahnka.
'•") .Ma;i><seii, (iescliiclite etc. p. 787—792.
I.XIV I'r;ipFati().
servavit: cf. praeterea p. 724, 4; 725, 7; 12; 15; 726, •'^; 727, 14; 728, 9; 729, 16; 730, 10. ^)
Litteras 181. 182. 18o eodem die a papa Inuocentio ad episcopos concilii Cartliaginensis et Milevitani esse datas con- stare videtur. qui dies erat vi Kt Febr. illa autem conciiia habita sunt anno 416 Theodosio et Palladio consulibus et Inno- centius responsa dedit ineunte anno 417 Honorio et Constantio coiisulibus. qna re rectissime se liabet, quod est in extrema epistuia 182 atque omnibus et codicibus et editionibus com- probatur: Dai. VI Ki. Fehr. Honorlo ct Constantio rv. cc. conss. quod idem in epistulis quoque 181 et 183 quondam fuisse veri est similiimum; neque vero etiam nunc ita est, sed iu epistula 183 tantum modo verba Dat. vi. Ki. Fehr. extant praeter unum Vaticanum 3787, qui habet: Data Ki. Fehr. p' coas. tlieodosii aitg' ef iunii quarti palladV «c, et in epistuia 181 nulla est temporis dcscriptio, nisi quod unus codex Pari- sinus 12220 cum Vaticano congrnens praebet: Et ad latus dafii VI Ki Feh pc fhcodosi ag vii et iuni' iiii'' tic. quae cum ita essent, facere non potui, quin ea tantum retinerem, quac sunt in epistula 182, quae vero illi duo codices soli alter in epistula 181 alter in epistula 183 habent, reicerem, prae- sertim cum innsitata anni descriptio commoveret suspicionem et suspicio augeretur veri)is ef ad lafus.
Similis, verum multo facilior quaestio extitit de epistula 201, in qua extrema id, quod omnes editiones habent: Monaxio et Plinta cousulihus, ex codicibus, quos primi et tertii generis contuli tredecim, nullo confirmatur. deienda igitur erant con- sulum nomina atque eo magis delenda, quo magis patet, unde in editlones venisse videantur. etenim epistula 201, quam imperatores Honorius et Theodosius ad Aurelium episcopum Carthaginensem miserunt, artissime coniuncta est cum epistula
*) Libnim Vaticanuni 3787 (nin Otto (^uenther qnam diligentissime contulisset, Just. Wolirer in meum nsum denuo cxcussit et alterum quoque Vaticanum postquaui Ern. Kalinka contulit, iterum penscrutatus eat, quo, quae dubia essent, omnia contirmarentur. inest autem in his codi- cibus etiam epistula 191 ab Augustino ad Sixtum data sed tres tantiim |)artes. cum extremae loco positum sit. Et reliquum. cuiu.H epistnlae condicio eadcni est at(jue ea. quam eyiistulae 183 esse supra exposuimus. \arias liuins epistulae lectiones exC^jKLXXXV 1 j). 111 — 113 deprompsi, ubi cuni Otto (Tuenther uno Vaticano 3787 usus esset, aiterum ut apo graphon nej^lexisset, in liac (|uo(|iU' editione iliiim t;intum Vaticanuni invoiies.
Pr;ifF;iti... LXV
al) Aurelio eorum iiissu ad episoopos (|Uosclani niissa. quae cum concludatur verhis: Buta KalcmVis Augnntl Carthaffine Mona.rlo ct l^Unta consuliha^^, consuluin uoniina editores ut etiam in epistula 201 scriberent, induccl)antur; neque enim reputavisse videntur niiruni non esse. si episcopus ea addidit, imperatores non itcm.')
Pu^iilam octo versiculorum epislulam l'^^, quam in altero codicnm genere esse vidinius. j)raeterea solam rep))eri in com- plurihus canonum lihris, in Laudunensi :^00 saec. IX, Colo- niensi 115 sacc. IX, tribus Parisinis (3^38. 383i). .H840) saec. IX. duobus l'arisinis ('ii-ilG. 3837) saec. IX — X propinqua co^natione coniunctis, quattuor Parisinis (3841. 1402. 1453. ^j 427«) saec. X.
F. DE EPISTl^LIS CUM SCRIPTIS QUIHUS- DAM AUGUSTINI ALIOIiUMVE COXIUNCTIS.
Atque liaec quidem hactenus. nunc transeundum est ad epistulas aliquot, quae cum aliis Augustini aliorumve opusculis aut natura sua aut casu aliquo coniunctae nisi una cum liis nobis traditae non sunt. inde magna exoritur difticultas. etenim etiam critica illarum epistularum tractatio ex opusculis, (|uibuscum cohaerent, pendet neque perfecta esse potest. nisi una ((uacstione omnia simul cora- prehenduntur. .(|Uod cuni maioris sit lahoris, qnam ut ah epi- stularum editore postulari possit, feci, quod potui. antiquissimos enim praestantissimosque, quos adipisci poteram, codices con- gerebam eisque. ])rout i])sae epistulae postulabant, utebar. verum tamen periculum suhessc fateor, ne quos libros mss. aut praetermiserim, cum adhihendi fuissent, aut ex tam parva materia minus commodfe aestimaverim. (piod ut corrigatur, tum demum ex]»ectari potest, cum i])sa 0])uscula, quae illas epistulas continent, iusta ratione critiea erunt tractata.
Epistula 37 ab Augustino una cum libro Quaestionum ad Simplicianum data est. cum quo libro coniuncta mansit et in
M (F. li;iri)ii. ;inn;il. cccl. Houkic 1C60 s.i(|. V p. 415 (' —440 B. -) Hic c(i(U'\ .'iliam .hkxiuc Aiiiiiistiiii ci»isfiil;iin ;ul X;inthi})itmii luis- <;uii .'11. ij.j; c(iiitiiu't: cf. i». Xi.III.
LVlii AugiislKiUs (Gol J iiaclior. ) C
I,XV1 Prnofnti(V
eius principio ad nostram memoriani pervenit. qiiam ut emen- dareni quinque codicibus usus sum. in quibus
Viudobonensis 322') parvis litteris Longohardicis saeculo VIII — IX scriptus — hodie saeculo VII — VIII adtribuitur — antiquitate ceteris praestat, epistulam autem ostendit paulo corruptiorem.-i
Alter codex est Bodleianus 632 saec. X cx./*) ad quem denique accedunt tres codices:
Sangallensis 29 saec. IX in.**^
Ambrosianus R 42 sup. 3 saec. X — XI
Vaticanus 445 saec. XV, quos R. C. Kukula, qui editionem libri Quaestionum ad Simpli- cianum parat, benigne mibi impertivit. qui quinque codices inter se multum differunt neque fere ullas lectioncs varias habeut communes, unde colligi posse videtur eorum arche- typon perantiquum necdum vitiis fuisse depravatum. omnium autem integerrimam conservavit epistulam liber recentissimus Vaticanus 445.
Epistulae 128 et 129 in Acta collationis Carthaginensis olim recepta sunt itaque nobis tradita; quorum Actorum unum tantum cognitum habemus codicem, Parisinum 1546 saec. IX, oHm Colbertinum,^) quem postquam Henr. Lebegue contulit, ipse iterum excussi et, cum de eis, quae in eo corrigentium manibus scripta sunt, etiam tum dubitarem, ut Henr. Lebegue eum denuo inspiceret curavi. corrigebatur enim et ab ipso
•) Peiperam hunc codicein numero 322 signavi. cum signandus sit numero 16; ille enim numerus ordinem significat. quo Steph. Endlicher iu suo catalogo codicum mss. bibliothecao palatinae Vindobonensis de cn agit.
*) Praeter epistulam 37 hic codex epistulas quoquo 221 — 224 con- tinet, de quibus infra p. LXXI— LXXII disseretur, et duarum epistularuju fragmenta, quae Siegfr. Keiter mihi contulit: ep. 199 p. 258. 10 cur — 259, 12; 260, 11 — 20 et ep. 78 p. 335, 5 elegi — 336, 13, in (luibus fragmentis cognatio cum codice Parisino 12193 et (|ui sunt eiusdom generis (cf. p. XVI S(iq.), manifesta apparot.
=>) Contulit Flor. Weigel.
*) In ep. 37 p. 63 in. errore est praetermissum.
") Codices Koginenses 993 et 1032 saec. XVI. (pii et ipsi Acta col- lationis Carthaginensis continent. nullius sunt pretii; nam eoilem fere tempore ex eodem exemplari doscripti esse videntur, quod exomplar aut illo ippo Parisinns 1546 fuit aut c-odex. qni ox o<i nianavit.
Pr.-irfnti... 1A"VII
librario et aliu manu antifjua, tbrtasse aecjuali {di. ,?>, interdnni etiani nianu posteriore {))>. y>].
Praetcrea epistulani 12S Au<iustinus in Libruni de gestis cuni Emerito fere totani inclusit fdesunt p. oO, 8 lioc — 1!' et 34, 1 A:i)-pJii(s 4i, cuius libri unum codicem Gratianopoli- tanum \'y2, uunc 197 (l!'5ii saec. XIII indagare j)otui. ([Ucm Micli. Petsciicnig milii indicavit eiusque varias lectiones niecum liberalitei communicavit. verum tamen magnam cautionem in boc liljro utendo adhiberi oportet, tanta enim licentia adul- teratus est atque corruptus.M
Hreves epistulae 14G et 168 arcessitae snnt ex libro 'de gestis Pelagi', in quem .Augustinus eas totas recepit. qui lilier cum a Car. Vrba et los. ^ycba in CSP>L vol. XLII p. 49—122 editus sit, ea, quae necessaria videl)antur, inde de))rompsi. codices autem recentioris tantum aetatis sunt. ])iaeter Lauren- tianum St. Crucis plut. XVIII dextr. 4 saec. Xlll ex. ceteri .saeculo XV non vetustiores, Laurer^tianum dico plut. XII, 0 et duo Faesulanos. nunc Laurentianos X et XV et Urbinatem 84 (118). de quibus libris quae cognitione digna sunt, Car. Vrba et los. Zycba in cditionis praefatione j). X — XI diligenter exposuerunt.
Epistulara 17 1 A ab Augustino ad Maximum quendani scriptam eo tantum cognitam habemus, quod Primasius, epi- scopus lladrumetinus, in Commentariis super Apocalypsim eius mentionem facit magnamque partem refert. quam ut emendarem Primasi codices perscrutatus sum, Augiensem CCXXIl saec. VIII ex. ut antiquissimum ita corruptissimum, unde Alfr. Holder bibliothecae praefectus, qua erat bumanitate, epistulam accu- ratissime milii exscripsit, Parisinura 1^390 saec. IX, quo Maurinos usos esse ex eorum rubrica epistulae adhibita co- gnosci potest, Parisinum 2185 saec. IX— X, librum elegan- tissime scriptum. accedit codex Casselanus 1 heol. fol. 24. qui cum Primasi opus litteris, quas dicunt, Anglo-saxonicis saeculo VIII — IX scriptum haberet, in foliis 1 — 50, ubi fol. 2(i et 27
') Intoriiii ^lifli. Pot.^^clicnig libnnii -(le gostis cuni Emorito" in CSEL \o\. LIII ]). 179—196 edidit et in iirnetntione p. IX — X de codice ( Initi.iiiopolir.Mnn (lissei^nit.
I.WIII PlMof.Mtio.
epistula obtinebat. erasa anti(|ua scriptiira ideni opus ex alio exeni])lari saeculo XII vescriptum est, cetera folia (51 — 72 1 manscrunt integra. epistula iiiitur bis scripta cst. quarum scrip- turarum posteri(tr eam tanta licentia retractatam depravatamque habet, ut ea supersedere decreverim, prioris quae perpauca etiam nunc cerni possunt, quara diligentissime collegi et iu p. G'6'2 exposui.^)
Augustinus cum libros 'de trinitate' ad Aurelium, episcopum Cartbaginensem, mitteret, una ad eum dedit epistulam 174 petens, nt lianc epistnlum seorsum qnulem sed tamen ad caput eoru)ideni llhrorum iuberet antejioni. atque ita factum est ueque aliter epistula reperitur nisi coniuncta cum illis libris. quorum codices inspexi novem, Bodleianum L«ud. misc. 126 saec. IX in. et tres alios eiusdem saeculi IX: Palatinum 202, Laudu-- nensem.lBO, Marcianum 650; deinde tres saeculi X: Marcia- num 632, Eporedinum 77, Vercellensem 104, 47 (recte CIV, 47); denique Vaticanum 5755 saec. XI et Trecensem G9 saec. XII. ^) integerrimam autem liabet epistulam codex Epore- dinus, deiude laudandi sunt Paiatinus, quamquam a librario rainus attento scriptus multum corrigebatur, ct Laudunensis et Vercellensis; omnium vero corruptissimam praebet epistulam Vaticanus.
Epistula 200 nisi praeposita libris 'de nuptiis et con- cupisf^entia' in codicibus non invenitur. qui libri cum in CSEL vol. XLII p. 207 — 320 curantibus Car. Vrba et los. Zycha editi sint, quibus codicibus iili usi surit et varias lectiones collegeruut, eos et ipse ad 'emendandam epistulam inde ad- surapsi. codices autem sunt: Coloniensis 76 saec. VIII, Pari- sinus 12212 saec. IX, Reginensis 318 saec. X, Bambergensis Biii 16 (120), nunc Patrist. 29 saec. X, Monacensis 144^1 saec. XI, Parisinus 16860 saec. XI, Erfurtensis 0 26 saec. XII, de (juibus quae cognitione digna sunt, illi in cditionis prae- fatione p. XXI — XXVIII disseruerunt. praeterea alios quinque codices ipse conquisivi, Vaticanum 512 saec. X, Bodleianum
') Cf. Forschungcn ziir (Jcscliiohte des nentestauicntliohen Kanons. par» IV (1891). nt)i Joh. Ifanssleiter de his codicihus uberrinie disputavit (p. 30 — 57) et epistulam ipsam oritica ratioiie tiactavit (p. 20U — 203).
-) Hio codex continet etiam librum de pi-aedestinationc sa.nctorum cum epistulis 225 ct 226: cf. p. I.XXII -F. XXIII.
Pr.M-fatio. lAIX
145 saec. XI in.\), duos Casinenses 170 saec. XI et 166 saeo. XI — XII, Trecehsem 201 saec. XIP», quos quidem illi item in praefatione commemoraverunt neciue vero varias lectiones exposuerunt. quorum omnium codicum duo esse genera ideni illi docuerunt. unum Parisini 12212 et Erfurtensis 0 26. quihus adiun^o Bodleianuni 145 urcudis, interpolationit)us, lacunis insifrneni; alteruni ceteroruiii, in quibus cuiii principem locum obtineat Coloniensis 76, propinquiore cognatione inter se co- bacrent Vaticanus 512 et Trecensis 201 cuni Keginensi 318 et Parisino 16860, dcinde Banibergensis Biii 16 (120) et Monacensis 14491, denique duo Casinenses 170 et 166.
Epistulaiii 207 Augustinus ad Ciaudiuni episcopuni niisit siniul cuiii iibris 'contra luiianunr, cui adversario ut respon- deret, illos libros conscripserat, eaiiique cuni hoc opere con- iunctaiu nianere voluit; scribit eniiii: Adtemlc ergo lani respon- sidncni )iieani, cuius principiHni lianc e^^isfulani suhscquetur. ita factuHi est, ut ej)istula etiam nunc in libris niss. tantuni modo una cuni illo opere conipareat. .huius igitur operis septeni nactus sum codices, Bodleianuni 145 saec. XI in., cuius iam supra mentio facta est, Aurelianenseni 162 saec. XI, Bituri- genseni 83 saec. XI, Hotoniagenseni 115 saec. XI, duos Parisinos 2101 saec. XII et 2102 saec. XIII, Vatieanuni 503 saec. XII ex.'') in quibus Parisinus 2101 epistulani integerri- mani offert nuUa lectione varia, cuni proxiiuuni locuni obtineat alter Parisinus 2102; Biturigensis auteni et Iiotoniagcnsis liber quani maxime sunt cognati, praeter ununi enim vitium cetera o.innia Iiabent communia.
Epistulae 214 et 215 autecedere solent Augustini librum 'de gratia et libero arbitrio', sed taiiien etiani separatae ab illo libro anti(piitus vulgabantur et in epistularuni codices sunt acceptac, fiuo factiuii est, ut in Monacensi 61^66 inveniantur et (jui suht eiusdeni gCneris, in Audomaropolitano 76, in Pa- risino nov. ac(i. 1444, in Palatino 211, qui epistula 214 caret.
't Kiiistula (|U()(|tic 2(.>7, (lc iiua iiilra dissi^rctiir. iii lioc codico inveiii- tiir. ciiiitiilit ciuii Alc\. Soiitii-.
*) liiiiic codicciii citi-tiil;nii (|iini|iic 140 coiitiiicre .'^iipra (lictiiin cst in 1». \.\XIX ct \I.I.\.
■') Bodlciaiuiui liliruni coutulit .\lc\. Soutcr. Aurcliauenseiii Jac. Soycr. ^alicaninn ,i(di. Mercati, cctcro.s (jiiattiior Ucnr. Lclj('guc.
LXX Praofatio.
igitur . praeter lios codices alios tredecim congessi, in quibus epistulae cum illo libro coniunctae sunt, quorum ut anti- quissimus ita praestantissimus est
Lugdunensis 608 (524) saec. VIII. qui cum madore ii.esus sit, multa ita evanuerunt, ut legi nequeant. conspicuus autem eo est, quod verba saepe aut iuncta babet {quise, aseipsis, exadam) aut male distincta {ex pectantes, inter ivicredite), unde colligi posse videatur ex exemplari eum descriptum esse, in quo verba verbis erant continuata. ^)
Eadem, quae hic codex, scripta eodem ordine continent Parisinus 2095 saec. IX et Bernensis 176 saec. XI — XII, quo- rum ille quam maxime ad eius similitudinem accedit et est liber fide dignissimus, in quo emendando libri ms. auxilio operam ponebat manus aut aequalis aut non multo posterior, quae ab ipsius librarii manu saepe vix potest discerni; hic et ipse cum illis est maxime cognatus, utroque autem multo vitiosior.
Neque disiungi potest ab his codicibus liber egregius Pa- risinus 12210 saec. X, de quo, quae necessaria videbantur, p. XXXIII — XXXIV sunt exposita, et liber Sessorianus Romae in bibliotheca Victoris Emanuelis 97 (1542), qui quamquam est multo recentior — scriptus enim est saeculo Xlll — , tamen in eorum numero videtur esse habendus.^) etenim om- nes, quos modo enumeravi, quinque codices artiore cognationis vinculo continentur, quo factum est, ut soli in ep. 214 p. 383, 5 verbum et conservarent, quod verum esse Graeca sacrarum litterarum interpretatione confirmatur, similiterque res se habet in ep. 215 p. 391, 14 deus (cf. p. X).
Deinde in bonis libris duci oportet Parisinos 2103 saec. XII, qui saepius ab ipso librario, raro m. 2 corrigebatur, et 2807 saec. XIII. mediocris autem pretii est codex Leidensis (Vossia- nus) Q 9rt saec. IX, quem Car. Schenkl amice et benevole mihi excussit.
Deterioris denique notae esse patet duo codicum paria, alterum Coioniensis 80 saec. IX et Bodleiani Laud. misc. 133 saec. X in , alterum Sangallensis 140 saec. X et Admontani 125 saec. XII (XI sec. catal.). atque de illis supra p. XXXIV —
') Accuratissime huiic codicem niilii contulit Henr. Lebegue. -) Huius codicis epistulam 214 postquam Mich. Petschenig- in uieuui nsum descripsit. Maxim. Lambcrtz utramque contulit.
rr:icf.iti... I.WI
XXXV. e^^iuins t;t ea siiuilitudine eos esse diximus, ut ex eodem exerijplari transeriptos esse adtirmari possit; abest autem epistula 21.') a libro Bodleiano. alterum par non minus est depravatuni et siniillinia codicuni cognatione contiuetur; cuius liber Sangaliensis satis crebra m. 2 vestigia exhibet.
Postremo codex Casiuensis 105 saec. XI — XII comme- niorandus est. qui alteram tautuni epistnlam 215 ante librum "de gratia et libero arbitrio" habet eamque haud leviter cor- ru])tam.
Cum epistulis 214 et 215, quas Augustinus ad Valentinum, abi)atem Hadrumetinum, misit. quam maxime cohaeret epi- stula 216; ea enim Valentinus ad Augustini epistulas respon- dit. sed haec epistula in libris niss. est rarissinia neque ali- unde adhuc cognita fuit nisi ex illis epistularum codicibus saeculi XV, Vaticanos dico 4V*5 et 499. uunc primum eam in aliis quoque tribus libris ut reperirem mihi contigit, in Sangallensi 140 et Admontanc. 125, quos maxime cognatos esse modo diximus, atque in illo quidem ante librum "de gratia et iibero arbitrio' e])istulis 214 et 215 additam, in hoc ahquanto post illum ]ii)runi intercedentibus aliis duobus opu- sculis, et in codice Parisino 2807, cuius extremam parteni efticiunt epistulae 214. 215. 216. de quibus codicibus Pa- risinum faciie esse praestantissimum ex eis, quae supra ex- posuimus. nen)() non intelleget.
Epistulae 221 — 2 24 Quodvultdei ad Augustinum (221 et 223) et Augustini ad Quodvuitdeum (222 et 224) iu co- dicibus ante iibrum 'de haeresibus ad Quodvultdeum' positae inveniuntur. ') itaque deceni eius libri codicos conquisivi, quo- rum duo genera discerni posse videntur: alterius princeps est codex Viudobonensis 322, de (juo supra p. LXVI disputa- batur; has enim epistulas unus omnium sincerissimas con- servavit. proximum deinde locum occupant liber Bambergen- sis A 151 (nunc Patrist. 22) saec. X in. et Augiensis LV saec. IX. ille alias quoque duas epistulas 135 et 137 habet et, quamquam mendis minime vacat, earum satis bonum est exem- plum; hic priores tantum epistulas 221 et 222 continet eas- que haud leviter corruptas, epistulae 223 et 224 desunt. prae-
') Iii epistiilaniiii cofUoibiis nm in Vaticani;< 495 et 499 t^aeo. .W • •as non repperi.
LXXII IMaefatio.
tevea ad idera genus spectant duo codices Marciani 004 saec. IX— X et 651 saec. XI — XII uterque vitiis valde depravatus atque hic illo muito magis et Bononiensis 45 saec. X magna verborum interpolatorum licentia insignis, qui extrema epi- stulae 224 parte a p. 458, 6 et plnrimas caret. alterum genus ex ceteris quattiior codicibus constatM et est bipartitum; hinc enim habemus cod. Bambergensem B iv 21 (nunc Patrist. 87) saec. VI,-) illinc duos Parisinos 2341 saec. IX et 1905 saec. X una cum Carnutensi 73 saec. IX manifesta similitudine co- haerentes. ioter quos mendorum multitudine eminet Parisi- nus 2341.
Epistulas 225 et 226 ad Augustinum alteram a Prospero alteram ab Hilario missam nisi ante librura 'de praedestina- tione sanctoruHi' in codicibus, quos indagavi, non repperi praeter. Trecensera 5, (|ui inter alia Prosperi opuscula etiam illam eiusdem epistulam (22o) habet. ex novem autem co- dicibus, quos ad has epistulas adhibui, quinque, id.est Lug- dunensis 608 (524) saec. VIII, Parisini 2095 saec. IX et 12210 saec. X, Bernensis 176 saec. XI — XII, Parisinus 2103 saec. XII supra p. LXX sunt tractati; continent enim et librum 'de gratia et libero arbitrio' cum epistulis 214 et 215 et librum 'de praedestinatione sanctorunr cum epistulis 225 et 226.2) ceteri quattuor codices sunt: Parisinus 9544 saec. IX, Parisinus nov. acq. 1449 saec. X — XI, duo Trecen- ses 69 saec. XII et 5 saec. XII— XIII,
') Cf. ep. 221 p. 445, 7; ep. 222 p. 446, 5; 447. 10 ep. 223 p. 450, 17; ep. 224 p. 451, 14: 453, 5; 6; 14.
^) Qui codex cum antca A 68 signatus fuisset et saeculo IX ad- scriberetur. per cnoreni factum est. ut duos codices esse arbitrarer, nec uiiruni; duas eniui diversis teniporibus collationes acceperani easquc non prorsus inter se consentientes. itaque hoc- loco adnotandum cura- bani Bambergensem B iv 21 et A 68 ununi eundem(|ue esse codiceni saec. VI, nunc Patrist. 87. contulit autem mihi hunc codiccm magna libcralitate bibliothecae Bambergensis praefectus Joli. Fischer.
^) IIoc loco non adnotare non possuni in ep. 22G p. 471. 3 cum ccteri libri mss. malain otVerant lectionem praemmtiuhatur. unum Parisinum 210.3 servasse veram jj)«e,scjtj>r(/?<r, nisi (juod in codice Parisino 12210 ea(l(Mii lectio ni. 1 vel a('(|uali supra taalani est addita. (juos inter duos codices alii (|uu(]uc loci cognation m ali(juam ostendunt vclut p. 459, 17; 464, 8; 466. 15; 469. 21; 470. 3: 471, 8; 13; 473. 9; 475, 14; 477, 2: 16; 479, 13.
riMcfatio. I.WIll
Atque Parisinus 9544 in optimorum librorum nuniero exi- stiniari potest, cognatus enim est cum Lugdunensi 608 (524 et qui sunt eiusdem generis similemque se praebet eo, quod sicut ille et Parisinus li;210 (cf. p. LXX et XXXIV) litteras, syllabas, verba perj)eram sive iuncta sive disiuncta liabet: j)osscil icl, (fnale ODiiqiie, dedncise, cul qxcoii, prae sclentla quarse al.M
Codex Parisiniis nov. acq. 1440 mendosissime scriptus est et epistulas habet valde corruptas. qui cum etiam litteras 156. 157. 08 contineat, supra p. XLIII. et p. XLVIII de eo di- sputatum est.
Neque spernendi sunt duo codices Trecenses 69 et 5. quorum ille mundissime elcgantissimeque scriptus neque corrig-entium mauibus deformatus ad similitudinem codicis Lugdunensis 608 (524). Parisini 2095. Bernensis 17(5 accedit et praeter litteras 225 et 226 epistulam quoque 174 ante libros 'de trinitate' (cf. p. LXVIll) liabet; liic unam epistulam 225 continet eamque aliter atque ceteri codices in mediis Pros})eri oj)usculis. qua re quo magis ab illis distat, eo magis videtur esse con- siderandus.
Kestat, ut de aliquot epistulis, quae adnotanda mihi videantur, adiciaiii.
Ej)istulam 228 Possidius in Augustini vitam, (|uam con- scrij)sit, magna ex parte inclusit; oniisit cnim tantum modo extremam tertiam a p. 492, 7. qui cum Augustini fuisset fami- liaris, ad ej)istulam cmendandam pcrmagni interesset scire, qualis in illa vita nobis tradita sit. sed quae eo pertinent, nondum sunt j)raeparata. nam Maurini cum vitam ederent, epistulam non perscribebant, scd paucis tantum verbis signi- ticabant, dCceteris legentcs ad epistularum corj)us revocabant, et lohannes Salinas, (jui deinde Possidi vitam critica ratione tractabat, epistulam non j)ariter curabat, sed satis habebat eam ex Maurinorum editione transcribcre; dicit enim ipse: ProDide nos nite(jrani dantus cum tnimcrorunt distinciioue, quae rcperttur in novissima editione [\. e. Maurinorum) tom.:i ej). ,2;?^', qiiuni cmendata sit <id codices "inidtos insignioresqiie cditiones. unde satis siiper([uc ridetur iininn aiit altcram variimtem re- praescntarc lcctioncm opc codicum diionim bibliotliecac Siiecorum
') lliinc libruiii oontulit llciir. l.ebcguc.
].\Xl\ l'r;iPt',-iri(..
Heginae toia cum noiulis, quas e.i: velerum patrum operibus deprompsimus^) qua re epistula in hac editione eadem est. quae apud Mauvinos.-l cum igitur iionduni conipertum liabe- amus. qualis sit epistula in codicibus illius vitae, ex bac parte ad eniendandam eam nihil nobis redundat subsidii et expectare debemus, dum Possidi vita una cuin epistula ad librorum msf-. fidem sit restituta.
Epistula 193 cum in nuUo adhuc codice nisi in Bononiensi 58, 12 S (corr. 125) reperta sit, gratissimum est, quod plus pars tertia etiam in libro 'de octo Dulcitii quaestionibus' extat, in quem Augustinus epistulae posteriorem partem inde a p. 172, 20 ad verbum tvanscripsit. quem librum cum II. C. Ku- kula in CSEL edendum recepisset et aliquot codices iam con- tulisset, eum adii. ut mihi, quae praeparavisset, impertiret. cui optato ille comiter respondit atque eo referenda sunt, quae de illius libri codicibus adnotavi.
Similis est ratio epistulae 108, in qua Augustinus com- plures locos ex gestis concilii Bagaiensis et ex Cypriani epi- stula ad presbyterum Maximum adfert. qui loci in libris quoque 'contra Cresconium' et 'contra Gaudentium' sunt adlati. itaque cum Mich. Petschenig tum maxime, cum hanc epistulam trac- tarem, novam iilorum librorum editionem pararet,^) eum rogavi et facile impetravi. ut ex eis, quae parata haberet, ea quae ad epistulam 108 pertinerent, mecum comraunicaret. ex illo igitur accepi, quae de codicibus librorum 'contra Cresconium' et 'contra Gaudentium' in adnotationibus scripsi.
') 8. Aiirelii Augiistini Hipponciitjis ei)i.scoi)i vit:i auctore S. Possidio CHlamensi episcopo opern et studio D. lo.innis Salinas Xeapolitani. Romae 1731 p. 105 adn.
-) Quod p. 485, 12 et in editione, quaui Salinas fecit, .deest et p. 486. 20 audimus pro andivimus est scriptum.' dubito an errore factum sit. p. 493. 6 Salinas alterum e\ duobus codicibus suis secutus qiiid enim si eutenus scripsit et p. 495. 12 accij)iat. (piod utrum(|ue ipsius codiceui praebere dicit. veram lectionem esse bcne intelle.vit; etcnim niei (]uo(|ue codices omnes liabent accipinf. Maurini autem contra Hbros mss. supc- riorum editionum lectronem excipiat male retiiiuernnt. pr-aetei"ea Salinas ex suis codicibus ali(juot varias lectiones adnotavit. ex alter-o p. 487. 3 ntile (pi-o vertim): 489. 13 in tua non conscientia: 491. 12 non miilti (pro nulli) ; 494. 23 contradictiones componet sors et inter potentes definiet, ex altero p. 487. 5 Chri.sto: 491. 8 mysteriorum (pro vmmteriorum). p.491.24 uiile est sed Salinas in rrtro<iue libi-o ms. esse adtirmat idem^iue est in meis omnibus; editio tantumMarrrinorrrmsicrrtsripeiuoresverbotsicarent.
•■'^ Interim haec opuscula edidit in CSEI. vol. LII et LIII.
1'raefatin. 1,.\X\
Epistula 211 Augustiuus feminis in monasterio aliquo constitutis ^ivendi praecepta dabat, qiiae cum paulatim per alia monasieria manare coepissent, etiam in viros ita sunt translata, ut, nisi quae mutari necesse esset. cetera, quoad fieri posset. retinerentur. (luam Itegulara — ita enim liaec praeccpta vocabantur — in ej)istulae emendatione non nullius momenti es-e eo magis patet, quod epistulae codices saeculo XIII non sunt antiquiores, ex Regulac vero codicibus, quos ut adhibertui mihi contigit, Parisinus 12634 est saec. VIII, ceteri tres saeculi IX, Monacensem 28118 dico et Ashburn- bamensem 72^) et Laudunensem 328'^'''. neque vero horum librorum antiquitati uimis confidendum cst; nam cuni inter epistulae codices codex Mus. Brit. llarl. oldT et Fiorentinus XXXIX Gb ceteris sint deteriores et hic illo aliquanto corruptior, Kegulae codices propinqua cognatione cum his libris coniuncti sunt, maximc cuni libro Florentino (cf. p. XLIX-L. ita autem Regulae codicibus usus sum, utea tantum adferrera, quaecum epi- stulae codicibus eoruraque lectionibus aliqua ratione cohaercrent, quae vero Regulae ad viros translatac propria essent, oraitterem.
Id quod inter epistulas numero 213 signatum est, non est epistula sed acta ecclcsiastica in dcsignando Augu- stini successore anno 42(5 confecta. quac acta antiquis.^^imis temporil)us inter e})istulas haberi coepta sunt. ita(|Ue in ei)i- stularuni codicibus ea inveiiimus. quorum duo sunt gcnera, alteruni codicis Parisini 1211*3 sacc. IX ct (juos cum eo con- iunctos csse dixiraus (cf. p. XVI— XIX), Parisini 12226 saec. IX, Sangallensis 174 saec.IX, Vaticani 3834 sacc.IX — X, Palatini 20'J saec. X, Parisini 1958 saec. XI, alternra Parisini 1905 sacc. X-; et Parisini nov. acq. 1444 saec. XI, qui et ipsi magna inter se continentur cognatione. quod utrumque genus suis vitiis laborat et, quaravis illud praeferendum csse videatur universum, hoc aliquanto raagis sit interpolntum, tamen neutro carere possuuius. nara utruraque suas habet lacunas. velut illud iu p. 375, 2; 7; 19, ])raecipue in \). 378, 18, hoc in p. 373, 4; 7; 8; 16 al., et deterioris generis codi- ces soli verani servaverunt lectionem in p. 373, 2; 9; 375, 7; 12; 19; cosdem secutus suni in p. 374, 19; 375, 15.
M Niinc est l-loiciiriac cihI. Laurentianus Aslil)iiriiliaiiicnsis -24 ct .'<aec. XI trilxiitiir.
-') In lioc lihro iii>. cum cxtrcina folia desiiit. acta ccclesiastici iii vevbis ifgotium > idco dco •.[>. 378. 11) dctinunt.
l.XXVI Praciatio.
G. 'ET ALIA MANU'. 'AMEN'.
In scribendis litteris interdum extreiiia verba non eadem manu, qua cetera, scribebantur; aut enim, si litterae dictaban- tur, is, qui dictaverat, ipse sua manu in subscriptione aliquid addebat aut alius aliquis data occasione utebatur, ut alterius epistulae suo nomine aliquid adiungeret. tales epistulae cum, ut vulgarentur, describebantur, librarius' id significare solebat adiuncta adnotatione velut: Et alla manu. exempli causa ponatur epistula 146, cuius extrema verba sunt: [_Et alia manii:'] Memor nostri incohimis domino placeas, domine dilectissime et desiderantissime frater. id euim Augustinus ipse in libro 'de gestis Pelagi' c. XXIX 53, postquara pusillam hanc epistulam adtulit, inlustrat dicens: In ipsa (jiioque suhscriptione quod jwsui, nt doniino placeat, magis Jioc esse signiftcari in eins gratia qnam in sola hominis roltintatc. epistulae 248, quam x\ugu- stinus ad Sebastianum misit, Alypius baec subscripsit: Ego Alypius inpensissime saluto sinceritatem tuam omnesque tihi in doniino coniiinctos atque, ut Jianc tamquam meam epistulam deputes, peto; etsi enim aliam propriam mittere potuissem, tamcn malui huic suhscrihere, ut unanimitatem nostram nna etiam pagina testarefur. ad haec cf. ep. 95. 131. 168. 176. 181.^) 183. 201. 259; in ep. 128 duarum. in cp. 129 trium subscrip- tionuni varietas ita adnotatur. idem significare videtur et infra, quod in epistula 226 p. 481, 3 interpositum est. sunt autem praeterea aliquot loci, in quibus illa adnotatio codicum auc- toritate non satis est contirmata velut in ep. 78 p. 345, 7; 127 p. 29, 11: 134 p. 88, 12; 205 p. 339, 21. in ep. 135 p. 92, 12 codex Casinensis 162 habet ct alia manu: Mona- censis 6266 et Audomaropolitanus 76 cf suhscrijifio, Parisinus nov. acq. 1444 suhsrripfio. deni(iue facere non ])ossum, quin comniemorem, cuni epistula 123 in omnibus lihris niss. epi- stulam 195 subscquatur. in tribus codicibus. Augiensi LII, Atre-
*) lii lia(; ('iti.-^tula pnst [J-^t (dla )iia)in:^ JUiic valete frnlre^ nnn^ co(\v\ Parisiuiis 12220 ctiani iiabct et ad laliis (fiita vj /.V FeS ijc tlieoilosi afi VII et Iniii iiii'' ic, (|ii«»d adiiitcriuiim csse iiou inuicrito censucris; ct'.
1». i.xiv:.
l^-.H-f.itio. LXXVII
batensi 096 1^621). Einsideleusi 13U id factnni csse interpositis verbis tfem posi s^uharrijitkntcin. librarins i<>itiir aliquis pro udditaniento bane cpistulani babuit, (juale additamentuni Augu- stinus in ep. 187 p. 100, t) indicat, cum scribit: 7//V iam oiiortet etinm iUam, quam post ej^isltilae tiiae satiscripiioneut <idili(ttsii, pertractare qnaesiionem, ct in epistula 152 p. o95, 11 — 14 csse videtur. ')
De voce amen. qua in libris niss. compiures epistulae clan- duntur, plerumque difticile est iudicare, utrnm ab eo i))So pro- fecta sit, qui epistulani scripserit, an librario alicui tribui de- beat. nani ideutidem librarii voluptatem. (|uani cx perfecta aliqua sui laboris parte capiebant, bac voce conabantur expri- niere.^) quo factum est, ut in liac re codicum auctoritas, (jua fere sola niti necesse est, multum labefactetur. tanien reti- nendam illani vocem censui in epistulis 29. 41. 53. 60. 87. 93. 105. 214. 227. 270. in aliis vero codices ita variant, ut idem facerc dubitarem velut in epistiilis 36 et 194, multo plures epiptulae in singulis tantum codicibus voce amen terminantur ut epislulae 37. 98. 155. 157. 174, 187. 224; in codice Pari- sir.o nov. acq. 1672 epistulae 123 (v. p. 745, 4). 160. 161. 162. 258, iu Parisino 12193 eiusque cognatis epistulae 23 (v. p. 73, 2!. 111. 210, in utrisque epistula 170,
H. DE l^EDAE. QUAE DICrXTUR, EXCERrTIS.
Prius{|uara de editionibus dicerc instituam, librum Bedae cog-nominc Venerabilis opus est commcmorare, (juem si lia- bercmus, (jualis fuisset comi)ositus, Iiaud spernendum esset subsidium emendandis Augustini operibus. Beda enim com- mentarios in epistulas apostoli Pauli conscripsit ita, ut quae-
') K\ cd. (|U()(l iii eitistuia 137 j». 125, 7 codo\ Casinensis 102 sorii)- tiini habct et ciUa 7>ianu recofpwvi, apparot librariuin lioo loco in exom- plari, (inod transoribohat. viri dooti vidisso adnotationeui: liecugnovi.
'-') Cf. 01). 214 1). .j87. 11 amen amcn umen in codioe Colonionsi 80, amen iko gratias in (|uattuor oodicibns; 0]). 55 \). 213, 12 explicit .... deo lande^. amoi. in codice liononionsi 58, 12 S (corr. 125); ep. 78 p. 345. 9 explicit .... deo gratiaf^. explicit nmen deo gratias in codice Parisino nov. ac(i. 14 43.
I.XXVITI l'i;icf;nin.
cumqae in opusculis Angiistini dc hac re cxposita inveniret, cuDCta ordine transcribenda curaret. constabant igitur iili com- mentarii ex solis Augustini locis et, cum confecii essent ineunte saeculo VIII, antiquissimorum codicum partes exViibebant. num- quam autem editi sunt neque quicquam de eis amplius auditur, nisi quod loh. Mabillon ^a. 1632— I707j eorum codicem babuit et editiirum se esse promisit. promisso vero uon stetit. verum tameii consimiies commentarii liedae nomine circumferuntur, quos idem Mabillon pro veris quondam habuerat. sed, post- quam veros adeptus est, adulterinos esse cognovit veris am- pliores et Floro cuidam, diacono Lugdunensi. adtribuit. ^) qui Florus cum centum et viginti circiter annis post Bedam vixisset; etiam isti commentarii non neglegendae essent anti- quorum codicum reliquiae. deest autem editio critica ratione perfecta, qua quid eorum codices habeant, certo sciri possit. recepti cnim sunt inter Bedae opera, quorum editiones Colo- nienses a. 1612 et 1688 confectae sunt postremae, in quibus typis sunt vulgati. quae editiones quoniam ut arte critica ita etiam fide prorsus carent ob eamque causam ad nostrum usum sunt inutiles, in recensendis epistulis ab his commen- tariis abstinebam atque satis habebam hoc loco exponere, quasnam earum partes continerent. numeri autem, quos uncis inclusos adposui, paginas et versiculos editionum Coloniensium, quas supra dixi, significant, quarum tomus VI. eos continet:
Ep. 22 p. 55. 21—57, 6: 59. 12— 60, 13 (239. 1&— 72).
Ep. 23 p. 67, 21—68. 16 (78, 60—79. 5«.
Ep. 28 p. 109. 11—110, 9 f418. 31—41).
Ep. 40 p. 75. 12—76. 12 f6:^5. aS— 636. 8). 77. 2—13; 73. 8—13 (352, 61—353, 3).
Ep. 47 p. 133, 19—134. 1: 136, 16—20 (369, 34—42).
Ep. 48 p. 138. 19—139, 20 (581. 51—582. 5).
Ep. 54 p. 162, 4— 163. 21 (381.' 73-^382' 36. 166. 9—167. 12 (378. 47—71). 167. 14—22 (385. 45— 52j.
Ep. 55 p. 172. 2—173, 3: 10—15 (664, 53—72). 173. 16—174. 9 (742, 47—61). 174. 10—175, 6 (303. 24—43;. 177, 13—179, 13 (665, 24-^9). 183, 20—184, 16 (T)37. 10— 27j. 190. 19—191. 3 (650, 65—71). 195, 16—197, 11 (578. 27—57). 197. 13—198, 1 (615, 14—22). 198. 2—11; 199, 16—200. 1 (100, 26—42;. 199, 3—15 (637. 11— 22). 203. 19—204, 11 (749. 64—750, 5). 213, 2—8 (336. 69—74).
Ep. 78 p. 338, 1—339, 15 (431. 1&-47J.
') (f. Hen. Gehle. <le Bedae Venerat^ilis \ it;i et scriptis. l-jigdinii Batavonim 1838. p. r^8— 70.
rraofatio. I.XXIX
Ep. 82 p. 357. 3—9; 16—359, 10: 14—362. 5; 365. 18—366, 6; 367, 6—21: 374. 6—375. 14 (517. 1&— 519. 22). 357. 10—15: 377. 3—13 (520, 8—26). 362. 6—363. 2 (516, 55—72). 36;3, 20—364, 5 (802, 21- -29). 364. 21—365. 16; 367, 7—21 (78«. 29—66). 370, 15—16; 22—371. .': 373. 1-4) {544, 55— 545. 2). 371. 14—372, 23 (549. 62—550, 15). 378. 1—381. 2 (353, 4—73;. o^. 12-20 .555. 58— 66j.
Ep. 92 p. 437, 10—438, 4 (299. 9—22). 4H8. 4—14 (734. 54—64;. 489, 7-4-11, 9 (406. 38—73).
Ep. 98 p. 530, 21—532. 15 (100, 42—101. 7).
Ep. 99 p. 533, 19—534. 23 (393. 32— r>6).
Ep. 102 p. 546. 13—19 (101. 66—71).
Ep. 110 p. 638. 17—20: 641, 8—13 (234, 29—37).
Ep. 120 p. 720. 26—721. 9: 12— 15 (2f>8. 40—54). 721. 23—722. 9 ^225, 34—45).
Ep. 127 p. 20. 3—8 ^476, 7—12).
Ep. 130 p. 47. 13—48. 15 (723. 70—724, 18). 48. 15—49, 4 i240. 45— rX)). -53. 17—54. 9 (730," 9— 19). 61, 4—13 (642. 58—67). 67. 12—68. 4; 11— 71, 15: 72. 6-^73. 14 ^62. 30- -168. 51). 73. 17—75. 15 (723. 81— 69j.
Ep. 131 p. 78. ?^^22 (.106. 35— 4Si.
Ep. 133 p. 82, 16—83. 3 ((>42, 37—46).
Ep. 134 p. 86. 3—7; 10—12; 87. 12—88, 8 (233. 46—70).
Ep. 138 p. 141. 10-142. 2 (671. 12—20).
Ep. 140 p. 162. i.>— 168. 1 io84. 21-33). 164. 2—15 (622, 65—623, 4j. 167. 1—14 (470, 49—62). 170. 8—171. 7: 172. 14; 17—24: 175. 7—11: 1.5-18; 23—177. 7 (811. 67—812. 67;. 177. 17—179, 11 (813, 3—46). 190. 12—16 :629. 44—48). 192. 6--8: 11—13: 17—193. 1 (247. 12—23). 192, 17—198, 1 (669, 3—9). 194. 1-22 (821. 59—822, 5). 195. 3—14; 18—196, 2 {m. 6—28). 196, 17—197. 1: i:i— 199. 21: 200. 5— l(i (214, 1—64). 202. 24—203. 14 (593. ,"33- 66i. 207. 1^20: 23—212, 3: 231, 7—17 (578. 57—580. 20). 212, 11—18 (422. 11—17). 216, 21—217. 9 (643, 22— 3G). 218, 17—26: 219. 20—220, 5: 18—221, 6 (481, 64—482. 17). 224, 16—22; 225, 1—6; 226, 12—227. 9 (442, 86— 6(>). 228. 2—11 (558, 39—47). 229. 17—2:^0. 2 (536. 40—48). 288. 7—22 intM. 4—18).
Ep. 141 p. 238. 21—239, 10 (383, 47—61;.
Ep. 145 p. 267. 22—268. 18 (455, 56—456, 2;. 268. 18- -270. 3 (701. 42-74;. 270. 3—272. 19 (103, 43—104, 30).
Ep. 147 p. 284. 19—285. 3 (273, 65—73). 305. 3—21 (502, 11—29). 307. 16—308, 13: 309. 14—26; 329. 23—330. 2 (581, 7—45). 327, 2—14: 311. 6—14: 17—812. 2: .302. 14—16; 303, 4—9: 310. 6—13; 311, 2—6 (405, 64—406, 37). 328. 4—10 (461. 25—32).
Ep. 149 i>. 358. 12—359. 6 (584, 70—585. 13;. 359. 7—10: 360. 2—11: 362. 6—14: 363. 10—364, 12 (709, 49—710, 20). 369, 3—5; ]j_12; 14—16: 22—370. 3 (66:1 12-19). 372. 11—15 (658, 47— 50i. 372, 24—373, 2 (660, 1^3).
Ep. 153 p. 398. 20—400, 9 (52, 27—55), 417, 3—418. 21 (232, 19—53).
Ep. 157 p. 461. 1—17: 462, 18—463, 3; 13—23; 464, 14—21; 465, .')— 11 '109, 50—110. 25). 462. 1—5 (635, 17—20). 462, 9—16 (465, 8-9). 466. 19—468. 16; 469, 1—21 (106, 49—107. 44). 479. 8—13 (326. 52 -^fi . 187. ^ -488. 8 ('428. 68—429. 14).
LXXX Praefatio.
Ep. 166 p. oTf). 12— r)T7. 1: 578. ;}— r)70. 4 (420. 9-5:5).
Ep. 167 1). 598. 10—599. 5 (885. ()4--;;:5(). (i). 599. 5—11 (2:^.5. ()7— 7:5). 60:}. 14—004. 7 (2:57. 50— (l:}). CfKi. 1:5— (iOS. 4 (227. 2:5—4:5).
Ep. 169 ]). (il2. 11—614. 18 (41:3. :58— 414, 25).
Ep. 170 p. H2:5. :3— 024: :5 (:51:5. 42— ()0). (i2:5. ;5— (i24. 17 (222. 1— :3;5). 628, 15— ();50. :3 !(il7. 7:3—018. 27).
Ep. 173 i).^(i4:3. 17— (i44. 22 (401. (i4— 402. 21).
Ep. 186 i>. 48, 1-)— 23 (.520. 48—54!. 75, 17—76, 7 (187. 21— 30\ 76. 5—7 (417. 44—45). 77. 2:3-78. 6 (100. 22— :30).
Ep. 187 p. 9:5. 8—94. iS: 99. 18—100, 5: 10:3, 17—104. 1:3: 105. 1—5: 10(i. ;5— 17: 24—107. 11 (294, 22—295. 40). 98. e^99. 18 (:386. 44—387. 3). 107. 12—108. 15 (419. 45—70). 116. 4—118. 2 (6.56, 66—657. 38j.
Ep. 188 p. 12:3, T)— 124. 7: 14—20 (319, 68— ;320, 27). 125. 18—126. 15: 129, 11—14 ((327. 42— (i4). 127, 1—18 (558, 48— (55). 129, 19—25 (226, 14—20).
Ep. 190 p. 139. 9—142. 18: 143, 14—20 (95, (K)— iK), 57). 142. 21—143, 13 (529, 11—23). 14:3. 20—144, 5 (419, 25—31). 144, 6—147, 11 (190. 61—191. 47).
Ep. 192 p. 166, :3— 167, 8 (234. 38—70).
Ep. 194 p. 178. 17—179, 18 (l^t, 74—192, 19). 179. 18—180, 4 (180, 42—49). 180. 1—181, 13 (219, 11—40). 181. 19—182. 4 (;36, 6&— 37, 2). 18:3. 8—184. 23 (226, ,58—227. 18). 185, 4—19 (546, 2—14). 188. 8—190, 11 (160. ;39— 161, 14). 191. 5—19:5. 1 (105. 69— 10(), 43). 195^ 9—196, 9; 18—197. 17 (51; 54—52, 19). 203, 1—23: 204, 8—205, 12: 16—208, 12; 193, 20—195, 2: 186, 14—188, 6 (176. 67—179, 23). 21:3. 21—214, 6 (166, 59—65).
Ep. 199 p. 243, 9—244, 6 (757, 67—74). 245, 6—246. 19: 247. 1—8; 254, ?1— 256, 8 (690. 41—601, 39). 251. 2—252. 7 (681. 70—682, 26). 252, 14—2.53, 17 ((593, 17—40). 262, 15—265, 8 (747. 32—748, 16). 267, 0—13: 2(i8, 18—269. 2: 270. Ifi— 24 (094. 10—27). 275. 6—277, 15 (682, 35—683. 15). 287, 11—289. 12 (20.5. 20—64).
Ep. 205 p. 328. 1—337, 1:3 (431, 50—434, 42).
Ep. 214 p. 382. 10— 38!3, 8 (299, 45—61).
Ep. 215 p. 388. 7—389, 3 (55, 52—69). 395, 11^-16 (110, 60—65).
Ep. 217 p. 408. 20—410. 12 (649. 3.5—650, 10). 410. 1:3—411, 23 567, 27—^3). 411. 25—412. 14 (527, 40— (iO). 412. 14—20 (186, 56—61). 415, 7—27 (474, 1—20). 417. 22—28 (710. 74—711, 5). 420, 24—421. 9 ,r5l4, 68-515, 8). 122, 13—423. 9 (694, 32— .53). 42;3, 14—424, 2 (565, 48—60).
Ep. 220 p. 438. 22—23: 439, 2—4: 8—440, 5 (330, 22—48).
Ep. 243 p. ,578. 15—579. 1 (725. (i:}— 69).
Ep. 245 p. 582. 4—583. 6 (371, 47—71).
Ep. 248 p. 589, 11—590. 13 (751, 37—56).
Ep. 261 p. 618, 19— 619. 11 (297. 46-^()0).
Ep. 262 p. 621. 5—625, 17: ()2(). 1— (i27, 6: 19—631. 6 (315. 42—318. 15).
Ep. 265 p. 645. 1—646. 18 (508. 19—54).
Ep. 266 p. 648. 21—649. 9: 11—650. 4 (503. 39—68).
l'r:n'f;itio. LXXXI
I. DE EDITIONIBUS.
Augustini epistulae typis prinium vulgatae sunt anno 1490 lioc titulo postremae epistulae subscripto: Divi Aurelii Augu- stini Hipponensis episcopi liher epistularum vigilanti accuratis- simoque studio emendatarum et impressarum, argumentorum quoqne novorum 2^^'nenotatione succincte et dilucide expositarum atque opera magistri lohannis de Amerhach civis Basiliensis perfectarum. insunt autem epistulae: 132. 135. 137. 136. 138.
92. 143. 28. 40. 71. 75. 67. 68. 72. 73. 74. 39. 81. 82. 233. 234. 235. 98. 202. 195. 123. 165. 166. 167. 172. 25. 27. 30. 31. 24. .32. 109. 243. 26. 232. 16. 17. 127. 214. 215.
93. 102. 185. 154. 155. 152. 153. 117. 118. 187. 121. 149. 86. 204. 192. 18. 22. 80. 170. 227. 8K. 249. 220. 6. 7. 245. 236. 250. 60. 41. 197. 198. 199. 48. 203. 244. 19. 120(Eugippi tantum excerpta). 36. 210. 156. 157. 175. 181. 176. 182. 178. 177. 183. 184. 163. 164. 159. 162. 169. 212. 191. 194. 186. 217. 265. 211. 213. de salutaribus documentis.^) 147. 15. 5. 9. 14. 10. 4. 54. 55. 140. 1.30. 111. 257. 96. 259. 20. 100. 112. 97. 144. 101. 266. 99. 58. 110. 77. 78. 122. 260. 261. 264. ad Demetriadem. 188. 145. 248. 205. 33. 21. 38. 242. 3. 141. 46. 47. 258. 131. 190. 139. 133. 134. 49. 43. 44. 87. 53. 105. 89. 34. 35. 52. 76. 51. 66. 238. 239. 240. 241. altercatio cum Pascentio. 150. 228. ad Italicam et epi- stulae 16 ad Bonifatium ladulterinae). 148. 262. 196. 90. 91. 23. 173. 174. Augustini ad Cyrillum et Cyrilli ad Augustinum (adulterinae), quibus ex epistulis conspicuum est fundamenta huius editionis principis iacta esse adliibito aliquo codice ex genere Monacensis 6266, nam pleraeque inde repetitae sunt et ipse earum ordo, quamvis aliquantum sit mutatus, universus tamen cum illo codice miruni in modum congruit (cf. p. XI). aliae liuius editionis epistulae ad codices spectant, qui sunt ex cognatione codicis Parisini 12193 et Laudunensis 134. tum septem epistulas, quas episcopi Africani ad Innocentium papam uiiserunt et Innocentius illis respondens rescripsit
') Cf. Migue patrol. lat. XL p. 1047,
LVIII. Angustipxis. (Goldbacher)
I>XXXII Praefatic.
(175. 181. 176. 182. 177. 183. 184), ex cauonum aliquo codice depromptas esse mauifestum est (cf. p. LXI sq.). quae denique restant epistulae cum in aliis libris mss. in- veniuntur tum in Parisino nov. acq. 1444, Ps.iisino 12163, 2035, Coloniensi 80, Laudunensi 129, Trecei si 40. sic col- lectae, sic dispositae epistulae in editionibus. quae seque- bantur, manserunt ita, ut numerus paulatim augeretur, ordo conservaretur, dum Maurini eura dissolverent et temporum, quibus epistulae scriptae esseht, ratione habita alium con- stituerent.
Post editionem principem primum laudanda est, quam cu- ravit Erasmus Roterdamus: Secundus tomus openim divi Aurelii Augustini episcopi Hipponensis complectens illius epi- stulas non mediocri cura emendatas per Des. Erasmum Boter- damum. Basileae apud lo. Frohenium MJDXXVIII. qui qui- dem de epistularum dispositione perpauca mutavit; omisit enim epistulam 'de salutaribus documentis', quod baberet in- doctam loquacitatera et omnino nibil Augustiui, in cuius locum epistulam 148 collocavit; omisit ut adulterinas epistulam ad Demetriadem et epistulam ad Italicam, «quae ex epistula 147 decerpta Augustini esse nequiret, et quas Amerbachius ex- tremas posuit, Augustini ad Cyrillum et Cyrilli ad Augusti- num. sedecim illas litterulas Augustini ad Bonifatium et Bo- nifati ad Augustinum in praefatione quidem simpliciter con- fictas vocat ueque tamen loco movit. epistula 174 casu inter- cidisse videtur, nam indicata quidem est in indice, ab epistulis autem abest idq^ue eo factum esse crediderim, quod in editione principe haec epistula atque superior per errorem eodem nu- mero 204 sunt notatae. de libris mss. Erasmus silentium tenet, adtirmat autem vix quemquam crediturum, quantum sibi su- doris exhaustum esset in tollendis mendis ac reponenda ser- monis confusissima distinctione. quod quam magni momenti fuerit, non est, cur praedicatione eflferamus, nam ea erat ille vir doctissimus linguae Latinae et litterarum scientia.
Quadraginta annis post (a. 1569) ex eadem officina Fro- beniana Erasmi liber iterum emissus est paucis parvisque rebus mutatis, ex quibus id unum refero, quod pro hi et his subsequente pronomine relativo nulla codicum ratione habita plerumque scribebatur ii et iis eademque scriptura in edi-
Praofntio. LXXXIIl
tionibus, (iiiae insequebantiir, omnibus obtinebatur. auctus est autem ille liber additis aliis duodequadraginta epistulis, quarum sedecim 1189. 267. 70. 218. 208. 57. 247. 251. 1. 2. 268. 85. 59. 13. 252. 171) de exemplari Parisiensi depromptae esse dicuntur, alterae viginti duae (119. 120. 61. 125. 126. 256. 124. 114. 113. 115. 116. 253. 254. 255. 64.65.56.69. s3. 63. >2. 84) beneficio Martini Lipsii accessisse. atque illud exemplai Parisiense codicem Trecensem 40 aut eius similem fuisse, cum praeter extremam epistulaui 171 ^) ceterae omues magnam partem eodem ordine in eo inveniantur, constare videtur nequc aiiunde sumj)tus esse epistulas, quas Lipsius obtulit, eadem de causa concludi potest i^ci'. p. XXIV'.
Hunc epistularura statum exceperunt tlieoiogi Lovanienses earumque studium editione Antverpiae anno 1576 instituta (juam maxime iiiverunt. (|Uod enim ante factum non erat, magnam librorum mss., muxime Belgicorum copiain conquire- bant eisque conlatis in epistularum emcndationem assidue ac diligenter incumbebant. neque medi(icrcni operam et laborem susceperant. vix enim (lueniquam crediturum aiunt,^) quot locis genuinam lectionein adulterataiu atque corruptani potius (juam emendatani deprebendissent adiectis ac mutatis, sub- inde e medio sublatis (luibusdam vocibus aut sentcntiis atquc prava sermonis ac confusa distinctione. (|Uod accidissc putant, duni unusquisque, (juae non satis intellexisset, coniecturis ac sus])icionibus vetustorum codicum nianu scriptorum auctoritate destitutus inmutavisset, resecuisset, addidisset vel perperam distinxisset. (juid igitur miruni. si de secundo proventu glo- riantur innumeris locis epistulas se emendavisse dicentes. verum etiam numerus epistularum per Lovanienses aliquantum crevit. quae enim in novissima editione Frobeniana collectae erant, ad eas undetriginta novas, tum incognitas adiungebant atque primum quidem epistulas 246. 79, 8. 160. 161, deinde quas 24 ex libris Vaticanis 495 et 499 eos adquisivisse p. XXV dixinms, hoc ordine: 263. 94. 95. 269. 179. 237.
^) Intitiari ikjii possum liane epistulam esse potnisse in postremo iolio cociicis Trecensis 40 post epistulam 252, (luod folium )>. XXIV interisse diximus ita, ut epistuiae 252 initiuu) tantuui supersit. quam- (|uam ne^iue in indice iilius codicis est neque in codice Ilarleiano 3107, (jui in hac parte cum Trecensi 40 congruit.
-) Tom. II p. 391.
LVUi. Augustinus ((.i o Idbacbe r.) f*
LXXXIV l'raefati(>.
103. 104. 108. 216. 142. 158. 151. 180. 209. 229. 230. 231. 106. 107. 50. 11. 12. 206. Eugippi autem ex epistula 120 excerpta, quae in editione principe et apud Erasmum pro ipsa sunt epistula, postquam in editionem Frobenianam alteram tota epistula simul recepta est, Lovanienses omiserunt et illas sedecim epistulas adulterinas Auj,^ustini ad Jionifatium et Bonifati ad Augustinum segregaverunt atque in Appen- dicem, quam dicunt, reiecerunt; Appendicem enim suo libro adiungendam curabant in eamque praeter illas epistulas alias tres adulterinas coUigebant, epistulam ad Demetriadem et Augustini ad Cyriilum et Cyrilli ad Aug;u8tinum.
Annis ltx")4 et 1055 Parisiis ab Ilieronymo Vignier foras datuni est supplementum omnium Augustini operum ante annum MDCXIV editorum duobus tomis, quorum prior inter alia epistulas 65 continet; sunt autem eaedem, quas in editione Frobeniana altera et Lovaniensium ut novas acces- sisse vidimus, eodem ordine duabus (ep. 70 et 267j casu ali- quo praetermissis. neque tamen ullum proprium habere viden- tur pretium, paucis enim mutatis repetitae sunt ex editione Lovaniensium. quae deinde in tomo posteriore epistula ad Macrobium tamquam inedita est prolata, ea errore secundum codices ex genere Parisini 12193 'Macrobio' inscripta est; nam est epistula 23 ad Maximinum data neque tum inedita, sed in omnibus a principe editionibus vulgata.
Librum solis Augustini epistulis destinatum Francofurti anno 1668 edidit Lucas Frid. Reinhart. quo in opere non recentia librorum mss. subsidia circumspexit, sed quae supe- riores editores congesserant, in suam rem convertens epi- stulas emendare conabatur Lovanieusium editionem potissimum secutus. summum autem studium in eis explicandis ponebat atque adnotatiouibus ad marginera scriptis, inter quas locorum ex sacris litteris adlatorum copia laudanda est, quo magis perciperentur, efficiebat. praeterea epistularum numerum aliis septem ex Augustini operibus adscitis auxit; epistulam enim 174, quae iara in editionem principem recepta fuerat, sed ab Erasmo casu aliquo praetermissa (cf. p. LXXXII) in ceteris quoque editionibus deest, ex initio librorum 'de trinitate' repetivit et in epistularum corpus transtulit, epistulas 221 — 224 ex initio libri 'de haeresibus ad Quodvultdeum', epi-
iMacfMtio. LXXXV
slulas 225 et 226 ex initio libri 'de praedcstinatione sanc- toruni".
Centum eirciter annis post Lovanienses uovam Augustini editionem amplissimis fundamentis magnifice iustitntam mo- naclii ordinis s. Henedicti e congregatione s. Mauri Parisiis intra annos 167ii — 1700 paraverunt. quam ut omnibus, qui- bus possent, o))ibus exoriiarent et inlustrarent, permagnam undique librorum n)ss. )i)ultitudinem ut colligerent, nitebantur. at(iue Gallicos codices. in (luibus u)ediis positi ad Augustini studia incun)bebant, eos praecipue consideiavisse et maxi- )i)um suoru))! iibrorum nu)))eru)n inde adcptos esse, id quidem )))ini)iie tnirum est; Belgicorum codicuiu icctiones maxi)))a)ii partem iii Lovaniensium editione paratas inveniebant; Vati- catii iibri felici quoda)ii casu collecti conlatique in eorum )))anus inciderunt. eteni)n papa Sixtus V anno 1587 coilegiu)ii instituerat, (piod Augustini opera denuo edenda curaret idque ex solis Vaticanis codicibus. itaque ])er selectos viros doctos illi coiiiccs conciuirebantur ac confei'ebantur, ad ipsam vei-o editioncm numqua)ii ventuui cst. variae tamen codicum lec- tioncs ita collectae et dispositae etiaui nuuc extant in liliris Vaticanis 4991 et 4992, quos libros papa Clemens X Mau- riuis uteudos conccssit. atque epistularum codices, quorum lectiones Iiber Vaticauus 4991 (fol. 1 — 125) conti))et, Aldus Ma))utius coutulisse videtur. hunc igitur appa)atum Maurini ad ODeudandas Augustiui epistulas adbibueruut atque liunc solu)i) neque uliu))i alium e\ Vaticanis codicibus. Aldus autem Mauutius cum ex duobus illis libris iiiss.. in quibus Lova- nienses 24 novas epistulas repperisse et primos edidisse di- ximus, id est ex Vaticanis 495 et 499 huuc tantum contu- lisset, Mauiini quoque buuc tantu)n cognoverunt, illum ignorant semperque in bis epistulis de uno tantum Vaticano loquun- tur, M (lucm, quoad potuerunt, plerumque suut secuti, cum L()vanie))ses codicem 495 utpote meliorera praeferendum esse be))e iudicaveri))t.
Si ([uis exquirere voluerit, quauam ratione Maurini in uten- dis libris mss. officio suo perfuucti sint, libri Vaticani pi-ae-
'1 (^ua rc .•ilii|iiaiiidiu errore iiiiplicitus teiiebar. cuiu Lovanieuses (iuo(iuo in uuo tautuiu codice Vaticano (495) illas epistulas repperisse ]»ntabani, id (|uo(l factiiui e.'>t iu opiKtulis 11. 12. 50. 79. 94. 95.
£♦*
LXXXVT Pracfatio.
claram offerunt occasionem. qua captata Car. Vrba ostendit Maurinos non eam, quani debuissent, adhibuisse diligentiani et multis exeniplis demonstravit ea, quae scriberent, saepissime leviter neglegenterque esse perscripta; varias res eos nonnum- quam temere copulavisse ac confudisse, nonnuUa ex libidine contra codicum auctoritatem finxisse, quae commemoranda fuissent, praetermisisse, alia ad arbitrium addidisse.^) neque vero in Vaticanis tantum libris ita versati sunt. egregium enim epistularum codicem Casinensem 16 novisse quidem eos p. XXII diximus neque tamen araplius esse perscrutatos. codicem Bononiensem 58, 12 S (corr. 125), quem Bertinensem longe praestantissimum appellant, primoribus tantum labris gustasse inprimis ex epistulis 119 et 120 perspicitur, quae accurata illius, codicis cognitione mirum quantum profecerunt; ad ep. 120 p. 713, 4 et 21 etiam falsa referunt Bertinensem librum finitis et ohlita habere adfirmantes et in epistula 193, quam antea incognitam ex eodem codice primi in lucem pro- tulerunt, totum praeterierunt versiculum (p. 172, 161. ad epi- stulam 137 p. 106, 3 exhihet a,dnotsint: In omnihus prope Mss. 'exhihereV ; at ex meis duodecim codicibus duo inter se ma- xime cognati, Monacensis 6266 ct Audomaropolitanus 76, habent 'exhihet alihi exhiheret', ceteri omnes 'exhihet'; et in eadem epistula p. 122, 1 quod Maurini scribunt: Edd. omit- tunt 'quemadmodum diligenda sunt', non convenit in editionem principem et Erasmianam. in epistula 175, ubi episcoporum, qui in concilio Carthaginensi adfuerant, nomina enumerantur, ad nomen Eustieianus scribunt: Plerique codices hoc loco 'Rusticus'; postea autem in rescripto Innocentii, quae est epi- stula 181, hahent ' Rusticiano' , quod utrumque non est verum ; nam in epistula 175 ex quindecim meis libris unus Parisinus 12220 habet Rusticus et in epistula 181 duodecim libri epi- scoporum nominibus carent, unus Parisinus 12220 ea habet ex epistula 175 transcripta, quem codicem Maurini, quamvis magnas habeat suspiciones, nimio plus adamarunt (cf p. XLII sq.). in epistula 177 p. 670, 8—9 Maurini certissima lectione re- licta amplexi sunt aliam ex Ms. Oxon. suhstitutam a R. F. Quesnelio, cui vulgata lectio contumeliosa in Romanum ponti-
*) „Beitrage ziir Geschiclite der Angustinischen Texteskritik" (cf. Sitzungsberichto der kais. Akademie der ^Vissensciiaften in Wien CXTX 1889 p. 37—42).
l'r;icf,itiu. LXXXVII
ficem vldehatur. iicc desunt loci, iibi suo Marte taciti muta- visse aut addidisse videantur, velut lacunas ad aibitrium expleverunt in epistula \^2 p. 249, 3—5, quod Car. Vrba 1. 1. p. 38 indicavit, et iu epistula 158 p. 496, 26. sed liaec qui- dem hactenus; nolo enim quis suspicetur magnas Maurinorum laudes extenuantem me liaec dicere; nam id unum iu aninio hal)cbam, ut demonstrareni non ea, qua par esset, diligentia eos libris mss. usos csse nec. (juae de eis adfirmarent aut adtirmare viderentur. sine caulione quadam esse accipienda.
Epistularuni C(jrpus, quod editores paulatim confecerant, Maurini additis sedecim aliis amplificaverunt. atque primum (juidem epistulam 29 in lucem protulerunt ex codice aliquo non amplius co<rnito, epistulas 42 et 45 ex Parisino 11G41, epistulam 193 ex Bononiensi 58, 12 S (corr. 125), epistulae tragmentum 171 A ex Primasii Coramentariis super Apocalyp- sim et 250 A ex codice Montipcssulano 233; ceteras decem ex variis Augustini aliorumquc scriptis in epistulas rettu- lerunt: ex Augustini Quaestionibus ad Simplicianum epi- stulam 37, ex libro 'de gestis Pela^n' epistulas 146 et 108, ex libris 'de nuptiis et concupiscentia' epistulam 200, ex li- bris 'contra lulianunr cpislulam 207; ex Hieronymi epistulis epistulam 270; ex Actis coulationis Cartliaginensis epistulas 128 et 129, ex canonum codicibus epistulam 201, ex Lepori Libello emendationis sive satisfactionis epistulam 219.^) re- mota est autem ex epistularum numero et merito in appen- dicem translata 'altercatio cum Pasceutio', quae tum fuerat in omnibus a principe editionibus numero 178 signata.
Praecipuam laudem Maurini eo meruerunt, quod relicto pristino epistularum ordine. (juippe qui caeco casu, ut vidi- mus, ex(^rtus nibil haberet^ cui parceretur, temporum ratione habita novum instituebant. quo factum est, ut epistulae tali modo inter se aptae conIi^'atae(jue facilius meliusque intelle- gerentur, Augustini vita cum privata tum publica clariore lumine circumfunderetur, res in Africa gcstac, ecclesiasticae maxime diligentius cognoscerentur at([ue inlustrarentur. in qnattuor igitur partes onines epistulas diviserunt, quaruni prima eas continet, quae scriptae sunt, cum Augustinus non-
') Ali(Hi;iiito post editiiMicin .M^iniiiioriiiii ad ppistuhiniiii coii)us duae iiovao acccsscrunt; ei»i8tul;ic eniiii 184 A et 2U2 A e.\ codicc Gottvicensi a Godofrido Besselio abbatc anno 1732 editae in Patrologiani Migiiia- n;im sunt rcccptac.
LXXXVIII rr.iffati...
duiii erat episcopus (a. 386 — o9oK altera ej)istulas ante eou- lationem cum Donatistis liabitam Augustino episcopo scriptas (a. 396 —410), tertia epistulas reliqui vitae temporis (a. 4 11 — 430) ; quartam partem efficiunt epistulae, quarum tempus minus est compertum. in tanta epistularum multitudine perquirere, quando (luaecjue scripta esset. res erat permulti laboris, quae magnam eruditionem atque doctrinam, diiigentiam et perse verantiam tlagitabat. in qua quaestione expedienda conticien- daque Maurini magna cuni laude versati sunt: undique enini omnia temporum indicia coUigebant. quae aut in ipsis epi- stulis earumque inter se condicionibus reperiebant aut ex litteris rebusque gestis cum profanis tum ecclesiasticis pote- rant investigare. magna autem est in hac re epistuJarum va- rietas. in paucissimis enim accurate subtiliterque, quando scriptae sint, constitui potest, in multis obiter inita temporis descriptione contenti esse debemus. qua re magnae indc nas- cuntur difficultates neque est, cur mircmur, si rei, quae pri- mum est temptata, nonnulla inhaerent, quac corrigendi opera indigeant. praecij)uae autem dubitationes Maurinis oriebantur eO; (]Uod in epistularum ordine unicuique ej)istulae, etsi, quando scripta esset, incerti inter complures annos fiuctuarent, certus quidam locus erat adsignandus, unde facile tieri po- terat, ut locus ipse, quem delegissent, temporis descriptionem turbaret, ut diligentia atque subtilitas minueretur, erroribus materia daretur. velut, unum ut ponam exemplum, ej)istula 49 quando scripta sit, aceuratius definiri non potcst, quam ut inter annos 396 — 410 id factum esse dicamus. ex duabus autem epistulis, inter quas Maurini eam conlocaverunt, alteram forte anno 308 scriptam esse aiunt, alteram forte anno 390; quod si adfirmant epistulam 49 circa idem tempiis scriptam esse, haud scio an nemo epistulae tempus vera cogitatione sibi depingat. cui incommodo ut mederer, in indice, quem 'de epistularum ordine atque temjioribus' in hoc vohimine ad- dendum curavi, quoad fieri poterat, temj)oris terminos defi- nire conabar, intra quos ej)istula scr.ipta esse videretur.
Ad extremum, quae de hac ipsa editione dicenda sunt, paucis exponam. atque oranium primum id erat contendendum et laborandum, ut ea librorum mss. copia colligeretur, quae emendandis tot epistulis videretur necessaria. quorum tantum aberat ut inopia urgueremur, ut opprimeremur multitudine.
Pracfatio. I,X\XIX
itaiiiie anti(|iiissiuiuni (luemque opeii adliibcre coeinmus atque protecto plerisque epistulis liac ratione satis firma subsidia sunt comparata. verum tanieii perraultae sunt litterae, quae rarissimae inveniantur, ut recentioribus codicibus circumspectis usque ad saeculum XV Cuerit descendendura. ad boc cum accedat, quod cpistulae aliae aliis codicibus sunt traditae et muiti codiccs paucas tantum vel etiam singulas epistulas ba- bent ne^pie tamen niinore considcratione digni sunt quani ma^ui epistularum iibri (cf. p. XXVIII), numcrus co<li- cum, quibus in hoc opere utendum fuit, in dics crevit, ut denique facti sint ducenti vig:inti tres. quorum maxiniam partcm ipse, ut accuratissimc potui, contuli; quod ubi per ab"os tieri necesse fuit, in praefatione suo loco id indicavi. neque, si (]uando utile videretur itcrata cura codicem conferre, hoc labore supersedebam.
Cuni tanta bbrorum mss. multitudo inter tara multas epi- stulas maxima varietate csset divisa et distracta, aptissimum csse mihi visum est suos unicuiquc epistulae libros mss. ad aetatis ordinem compositos nominatim adponere. (lua re alteri quoque difticultati ut occurreretur, eveuit. codices enim cum tam niulti sint, vix fieri posse videtur, ut suum cuique si- i;num excogitetur, et si quis niiiiio artificio usus id teniptare voluerit. vereor ne experimento cognoscat, magnis difticulta- tibus sc implicavisse, perspicuitatem tidemque operis immi- iiuissc. meudis, vitiis, erroribus viam patcfecisse. in eligendis igilur signis singularum tantum epistularum codices spectabam ita tamen, ut, si cui libro signuin abquod semel coustituisscni, id, quoad ficri posset, retinere studerem, velut codex Mona- censis 62(5(3 semper littera M, Sangailensis 174 littera S, Tasinensis 1<) littcra C est designatus; P oninium l'arisinorum littera ita est coinmunis, ut, in qua epistula duo vel jilurcs commemorandi sint, ei distinguantur numeris: PPU^-P' ctc. iiac ratione contigit, ut in omnibus codicibus designandis un- cialibus litteris uti mibi licuerit, quod haud parvani utilitatem iiabcre nemo non concedct. ita eniin factum est, ut spcrare nie po.sse putem apparatuin criticum ((uam niaxiine perspicuuni esse et erroruni mendorumque expertem. (luamquam si quando variae epistulae inter se comjiarentur, necesse est, noniina potius codicum quam signa suiit ol^servanda.
Quae verba in libris mss. transitum ab alia ad aliam epi- stulam signilicare solent [e.rplicit etc, incipit etc.i, cum ple-
XC Prnefatio.
rumque nullius sint momenti, in adnotationibus proferrenolebam, nisi si epistulae inscriptioautdubiaestautvariatautomninodeest.
Simili ratione res, quae solam orthograpliiam spectant velut ae, ^, e; cepil^ C(;pit^ caepit, coepit; caedo, cedo; adque, inquid, set, inprimis autem nominum propriorum varias scripturas, quae maxime deformata esse solent, ut Agustinus, Ippo, Car- tago, Kartago, Ghartago al., nisi quae singularis causa inter- cedebat, neglegebam. in ipsis autem epistulis eam scribendi rationem secutus sum, quam vetustissimis optimisque libris prpbatam esse intellegebam.
Superiorum editionum rationem habebam ita, ut, quaecumque in epistulis aliter scriberem, atque est apud Maurinos, ea omnia adnotarem; quod cum facerem, neque ceteras editiones, si aut omnes aut aliquae cum Maurinis congruunt, neglegebam; praeterea nisi gravioribus causis commotus eas non curabam. quas porro Maurini et Lovanienses ex suis codicibus varias lectiones adferunt, eas recipere dubitabam, quoniam non ita sunt comparatae, ut fidenti animo eis uti potuerim. tantum modo ubi raeis codicibus parum adiuvabar, maiorem curam editionibus adhibebam.
Libri mss. adhuc nuraerabantur potius, quani ponderabantur atque ex raultitudine magis aestimabantur quam ex bonitate. neque ea, qua par erat, diligentia et subtilitate excutiebantur, sed strictim tantum conferri solebant carptimque. qua re factum est, ut multa errata, quae ex codicibus faciie corrigi potuis- sent, per omnes editiones intacta manerent, id quod praecipue accidit in verborum conlocationibus. itaque in paranda hac nova editione priraum et praecipuum miinus erat antiquissimura quemque codicem optimumque epistularum emendationi potis- simura adhibere, librorum mss. genera cognationesque investi- gare, quippe quae ad artem criticam bene exercendam plurimura valerent, ipsos libros quam accuratissime confcrre ac perscru- tari. quod quantae utilitati fuerit, quivis perspiciet, quera non pigebit perquirere, quotiens a Maurinorum ceterorumque edi- tionibus fuerit discedendum. atque ut insignia aliqua exempia proferara. epistulam 157 memoro et epistulam 186, cui emen- dandae codex Vindobonensis 873 magno erat usui (cf. p. LlX — LX); codice Parisino nov. acq. 1672 perraultum profectum est in epistulis 150. 160—163. 170 et in epistulis 95. 108. 151. 158, quae adhuc ex solis codicibus Vaticanis 495 et 499 saec. XV erant cognitae: atque epistula 151 nunc demum
Pr.ipf.itio. XCI
talis est, ut penitus intelleg-i queat. raulta, quae in editionibus desunt et mterdum ita desunt, ut loci sententia eo turbata sit et interrupta, ex libris mss. ut restituerem, mihi contigit inprimis ex eodem codice Parisino nov. acq. 1672 velut in ep. 95 p. 508, 24 et 506, 9; in ep. 108 p. 613, 3 et 629, 26 et 634, 2; m ep. 150 p. 381, 20 et 22; in ep. 151 p. 386, 14 et 19; iii ep. 160 p. 506, 2; in ep. 162 p. 516, 11 et 519, 8, et 520, ."<; in ep. 170 p. 626, 10 et 12; ex codice Gottvicensi 14 (33. in ep. 143 p. 252, 15 et in ep. 202 A p. 313, 5: ex codicp Bononiensi 58, 12 S (corr. 125) in ep. 193 p. 172, 16 (cf. p. LXXXVII); ex codice Cheltenharaensi 2173 in ep. 45 p. 123, 1; praeterea cf. ep, 140 p. 223, 7; ep. 186 p. 80 3 al. epistulani 219 codice Valliceliiano lom. XVIII quarta parte maiorem fuctum esse p. XLVI denionstravimus.
Haud raro epistulae iu editionibus, maxime in Patrologia Migniana prava orationis intcrpuuctione laboiant. itaquc ad hanc rem diligentissime animum adtendi atquc id me con- secutum esse opinor, ut multis locis faciliores apertioresque sint ad intellegenduni. inprjmis autem id factum est. si quando Augustinus longis periodis utitur, (juod interdum largissime fieri videmus; tum cnim saepissime, quo modo sententiae inter se oratiouisque menibra cohaereant, niala distinctione obscuratum est. eodem pertinet et nominatim proferendura est, quod parentheses, quas granmiatici vocant, cum satis multae sint et a!iquando etfusissimae, editores pl-erumque non animad- vertebaur aut indicabant, qua re in easdem, quas dixi, diffi- cultates incurrel)ant. ex quibus ut evaderent, quid mirum, si tales locos etiam coniecturis temptare atque corrigere conaban- tur? ut aliqua proponantur exempla, cf. ep. 118 p. 678, 24—679, 9; ep. 119 p. 699, 1—25; ep. 120 p. 714, 6—13; ep. 162 p. 515, 16—516. 19; ep. 177 p. 681, 8—682, 4; ep. 219 p. 428, 15— 429..16; multis parenthcsibus insignis est ep. 186.
Inter viros, qui ad Augustinum scripserunt, propria oralionis indole aliqui sunt n)axime conspicui. (juorum litteris cautio (piaedam erat adhibenda, quo caveretur, ut ne scriptorem potius ipsum quam librariorum vitia corrigeremus. velut stilus papae Innocenti lep. 181 — 184) durus est et gravis, quae- sitis verborum conlocationibus contortus (p. 705, 3 — 4; 714, 8—10; 722, 10; 727, 2j neque satis purus, qua re eius epi- stulae in libris rass. sunt valde corruptae. anacoluthon admisit in p. 725, S — 13 et, cum in p. 722, 11 — 16 {inJ)ewus
Xf'II Pi-acfntio.
ut cis mediclnam solitam ..... uou ucgari) coniunctio
nt omnibus novem codicibus et editione principe confirmetur, etiam lioc anacolutbon quamvis audacissimum retinendum censui. quae cum ita sint, in p. 721, 1 — 2 antiquissimos co- dices secutus scribere non dubitavi: Sinite infantes et nolitc eos prohihere ad me. mira sane constructio, qnam vocant, ad sensum! Evodius (ep. 158. 160. 161. 163) de se ipse dicit: Tnperite et rustice scripsi atque, ut erat animo conturbato *et incerto, ita eius oratio interrupta et anacolutbis insignis. Con- sentius (ep. 119) bene quidem latine scripsit, sed longis periodis, identidem interruptis, implicatis et tortuosis (cf. p. 699, 1 — 25; 700, 15 — 24). Longinianus (ep. 234) nimia ubertate et tumore laborat; eius oratio impedita est languida verborum continuatione (cf. p. 519, 6 — 520, 3). Darius (ep. 230) copu- latis verbis idem significantibus gaudet: ir e ac 2>€rgere (\i. b02, 21), in perpetunm ac semper (p. 503, 5) et copulam ac ada- mavit. qui cum antiquorum scriptorum locos adtingere con- sueverit, qua re Augustinus (ep. 231) aliis ex Persio, Ennio, Horatio repetitis ei respondet, in p. 501, 20, ubi adbuc scri- bebatur: qiiandoque te nsque in caelnm tollis, ex codice Pa- risino nov. acq. 1672 et Laurentiano St. Crucis plut. XVII dextr. 2 serus pro usque restituere non dubitavi secundum illud Horati: Serus in caelum redeas (carm. I 2, 45). Mar- celHnus in epistula 136 satis brevi vocem partis sexies re- petivit. qui cum in p. 95, 2 male scripsisset quod ante factum non recte proharetnr., Augustinus respondens correxit qtiod auie non recte factum proharetur (ep. 138 p. 127, 10) idemque fecit de duobus vitiis, quae Macrobius admisit (cf. ep. 107 p. 611, 22 et 612, 2 cum ep. 108 p. 612, 11 et 613, 10).
Novae epistulae ad hanc editionem accesserunt duae item- que fragmentum pusillum epistulae tertiae (cf. p. XXIX et XL — XLI). quas signavi numeris 92 A; 173 A; 185 A. nam epistularum ordo atque numeri ne iterum innmtarentur, tales conservare placuit, quales constituti sunt a Maurinis.
Molestissimum autem mihi erat, quod sero comperi ante hos duodecim annos G. Morin novam epistulam in codice Mo- nacensi 8107 (Mag. 7) saec. IX invenisse et edidisse.^) quae ne omnino absit ab bac editione, hoc loco eam addere liceat:
') Cf. Revue Benedictine XVIII (1901) p. 241-244. rraeterea hic codex inter alia etiam epistulas 187. 214. "215 con- tinet. ut ob lianc quorjue causani dolenduui sit euni nu' fugissc. iieque
l^iaofatio. Xrill
DOJIINO DILKCTISSUIO ET IX CIIIUSTI VISCE-
niBIS A3II'LECTFXD0 EliATBI VALEXTINO AU-
GrSTIXUS IX DOMIXO SALUTEM.
Magnas qiiideiii ago gratias caritali tuae, qiwd milit desi- deranti fratrem Elorum nnsisti, et deo nostro uheriores, qiiia eion talem rcpperi. qualem ojituvcram. sed (/uamvis tardiiis ad vos remcasse videatnr, ininus tamcn, quam veJlem, mecnm fuit. pracsente quippe ipso me inheciUitas corporis et talis et tam muttis dichus tenuit, ut cum illo csse non possem, domine dilectissime ct in (.liristi viscerihus amplectoide fratcr. undc iternm rogo, nt iam non mcum solum sed utrius({uc nostrum desidcrium implcre digneris et cum rursus mittcrc, ut alujuamdiu not)iscum sit. extstimo enim hoc et ipsi ct nohis non infriic- tuosuni futurum et eius, quae per )ios cs.se domino adiuvante potucrit, ahunda)itiorcm i)istructione))i etiam fratrihus profutu- ram. semper deo placeas.
In epistularura igitur ordiue liaec epistula ponenda est inter epistulani 215 et 216. illa enim extrenia Au^^ustinus Valen- tinum rogavit, ut fratrem Floruni sfbi mitteret: Si (juid de rohis mercor, vcnict ad me frater Elorus. quod factum esse et Florum ad \'alentinum iam reverfisse ex hac nova epistula discimus. qua Augustinus simul petivit, ut Florus iterum mitte- refur. neque cunctatus est Valentinus, nam Florus is est, qui epistulam 21G ad Augustinum adtulit (cf. p. 402, 2—b).
t.unon (lotriiiionti (|iiic(|f,;iiii iiulo ost ;u-oo))tuin; nain codicuui, (juos in liis opistulis adliihui, oa o.st copia atijuo condicio, ut lioc codice facilc carero possimus. jiraosortim cum intorjiolationibus haud leviter sit cor- ruj)tns \olut in ojp. 187 p. 90, 20 excellenda liabetur yiam: 91. 14 cur- puris: 92. 11 cu/we] el (luud; 93. 8 quas] ut quasi: 14 sayictum eu quod totuin corpus nostra anima: 97, G (fialitatilius; 107, 8 non eas ohdurant: 113. 17 temphim; 116. 5 praesens'] ubique praesens; 24 arbitrabimur; 117. 23 dutum'} omnibus datum: iii ojt. 214 p. 385. 12 soc. Vulg. apud eum inceniri in puce et domiui iiostri lougauimitatem salutem existimate
secuudutn datam sibi supu-ntiam: in ep. 215 p. 390. 2
rcscripsi: o'.t2. 5 deducet; 395, 3 nun] ne. ne^juo \ ero facere possum, (juin addam in oi). 187 p. 104. 14 etiani codicom Monaconsem 8107 illud et consorvasse. (pu)d nnum Parisiuum nov. acij. 1G72 habere diximus ot, ciuu (iiaoca sacraruui litterarum interpretatione conlirmetur, verum esse constat. opistiilas aiitoiii 214 et 215 huius codicis ox optimo fonte flu- xisso apparct. nain in p. 383, 5 et accepisti scriptum habent et in ji. 391. 14 deus, fjuas loctiones optiinorum codicum proprias esse et cum Graeca sacrarum littoraruui intorjirotationo con^Tuero sujira ji. LXX expo- sninius.
XCIV Pr;K'f:iti().
Anno 1S72 hanc novani Augustini epistularnm editioneni parandam suscepi sane non satis couscius, quantum onus humeris meis sustinere conarer. nam opus dum in manibus habebam ad eam magnitudinem crescebat, ut per amplius quadraginta annos me occupatum teneret rara neque magna umquam intercapedine facta. quod cum permultis libris mss. quam maxime variis dispersisque fundari necesse esset, in eis investigandis et perscrutandis multorum virorum doctorum opem auxiliumque expetere cogebar neque umquam deside- ranti mihi eos defuisse lubentissimo animo profiteor. in quibus bibliothecarum praefecti laudandi sunt, qui de thesauris cu- stodiae suae creditis, quibus libris opus erat, eos liberalissime, ut pervestigarentur, permittebant. tum, ubi ipse sufficere non poteram, per alios viros codices conferri et, si quid dubita- tionis superesset, iterata cura, ut tolleretur, effici oportebat; quos in hac praefatione omnes suo quemque loco nominare non supersedebam. denique in tanta varietate rerum, quae tot et tam variis epistuHs continentur, identidem facere non poteram, quin eos adirem, a quibus edoceri me posse putarem, atque summam voluntatem nusquam non reperiebam. qua re omnibus, qui hac ratione laborem nostrum tam longinquum, tam operosum adiuverunt maximas agimus gratias. inprimis autem gratum me praebere debeo Augusto Engelbrecht, viro doctissimo, qui posteaquam administrationi Corporis scrip- torum ecclesiasticorum Latinorum est praepositus, de confi- ciendo tomo III et IV optime est meritus. etenim non modo innumerabilibus meis percontationibus postulatisque paratissimo animo respondebat sed etiam in emendandis plagulis diligen- tissime me adiuvare non destitit, quod cum faceret, multa me monuit, muita suppeditavit, quae operi erant utilitati.
Nec vero in tanta horum temporum necessitate mihi con- tigisset, ut hoc volumen viderem impressum, nisi transmarini extitissent "amici, qui studiorum liberalium et artium bonarum semper fautores suis efficerent impensis, ut l)ae plagulae typis describerentur. quamobrem singulariter de uobis meriti sunt James H. Ropes, professor universitatis Harvardianae Canta- brigiensis, eiusque amici, quos gratissima semper prosequi par est memoria.
Scribebam Graecii Idibus Augustis 1913, recognoscebam anno 1923.
Al. Goldbacher.
TABULA LIBRORUM MSS.
Admontanus 125 p. XXVI. LXX. LXXI.
Ambrosiaiuis G 58 &up. p. XXXIII.
Ambrosianus 0 210 sup. p. LVI.
Ambrosianus R 42 sup. 3 p. LXVI.
Ashburnhamensis 72 p. LXXV.
Ashburnhamensis 75 p. XLI.
Atrebatensis 644 (572j p: XLV. LXI.
Atrebatensis 696 (621) p. XLV. LVII. LXXVI.
Atrebatensis 945 (350; p. XXXIX. XLV. XLIX.
Atrebatensis 949 (339). p. XLV. XLVHI.
Audomaropolitanus 76. 8, 9 >) p. XL XII. XIV. XL XLIV XLV LI LJV. LVJII. J.XIX. LXXVI. LXXXVI. Audomaropolitanus 142 p. VI. XXXVI. Audomaropolitanus 254 p. XXXJX. Audomaropolitanus 311 p. XXXVl— XXXVJI. Augiensis LII p. VI. LL LIII— LIV. LV— LVJ LXXVI Augiensis XV p. LXXI. Augiensis XCV p. XL. Augiensis CXCV p. XL. Aupensis CCXXII p. LXVJI. Aureiianensis 162 p. lAIX. Aurelianensis M 169 v. Fra;:in. Aurelianensia M 169.
Bamber-rensis A 68 p. LXXII adn. 2.
J^ambergensis A 151 p. XXXIII adn. LXXI.
liambergensis B III 16 (120) p. LXVIII— LXIX.
liambergensfs B IV 21 p. LXXII.
Jiarberiniis XIV 52 p. LXIII.
Bernensis 176 p. LXX. LXXJI. LXXIJI.
Biturigensis 83 p. LXIX.
Bodleianus 94 p. XXVI. XLIX-
Bodleianus 145 p. LXIX.
Bodleianus 516 p. XXXJX— XL.
Bodleianus 572 p. XXXVIIl. XLIV.
Bodleianus 632 p. LXVI.
Bodleianus Laud. misc. 126 p. LXVIII.
Bodleianus Laud. miso. 133 p. XXXIV-XXXV. XLVIII. LIX. LXX
Bodleianus Laud. miso. 252 p. LIIL Bononiensis 45 p. LXXII.
',) NunuMos 8, 9 ex quo supei-osse oompereram, omittebam.
X('\'I Tabula 1 iUrorinii iuss.
Jiononiensis 47 p. XXXVII.
Bononiensis 58, 12 S (corrigendum est 125) p. VI. XXIII. XXXV — XXXVl. XLV. LXXIV. LXXVII adn. LXXXVI. LXXXNTI. X( 1.
Carnutensis 73 p. LXXII.
Casanatensis B IV 18-p. XL.
Casinensis 11 ^ p. XLV— XLVI.i)
Casinensis 161» p. XIX— XXIII. XXVL XXVII. LL LVIIL LXXXVI. LXXXIX.
Casinensis 162 i^ p. XXXIII. LXXVI. LXX\'JI adn.
Casinensis 165 ^^ p. LXXI.
Casinensis 166 <» p. LXIX.
Casinensis 170 « p. LXIX.
Casinensis 232 ^ p. XLVII— XLVIII. LJX.
Casselanus TJieoJ. Fol. 24 p. LXVII.
CJieJtenJiamensis 1712 (M 504) p. XXXf— XXXII.
ClieltenJiamensis 2173 p. XXVJ. XXLX— XXX. XLII. LVIIL XCL
CJieJtenliamensis 12261 p. XXXII.
ClieJtenliamensis 12268 p. XLVI.
Cheltenhamensis 16588 p. XLVl— XLVII.
Coloniensis 33 p. XXXV. XLIV.
Coloniensis 35 p. LIII.
Coloniensis 60 p. Lll.
Coloniensis 76 p. LXVIII— LXIX.
Coloniensis 78 p. XXXVIII.
Coloniensis 80 p. XXXIV— XXXV. XLII. XLVIII. LIX. LXX— LXXI. LXXVII adn. LXXXII.
Coloniensis 113 p. LXII.
Coloniensis 115 p. LXV.
Coloniensis 118 v. Fragm. cod. Coloniensis 118.
Einsidelensis 130 p. VI. LI. LIII— LIV. LV— LVI. LXXVJL
EinsideJensis 191 p. LXI.
Eporedinus 77 p. LXVIII.
Erfurtensis 0 26 p. LXIX.
F>Iangensis 272 p. XLVI.
Escorialensis a II 3 p. LI. LIV— LVI. LVIL
Escorialensis & I 14 p. Ll. LIV— LVL LVIL
P^aesulanus, nunc Laurentianus X p. LXVII.
Faesulanns, nunc Laurentianus XV p. LXVII.
Florenlinus XXXIX 65 p. XLIX. LXXV.
Frdgm. Aurelianensia M. 169 p. XXX. XXXI 1. XXX VII.
Fragm. cod. Augiensis XCV p. XL — XLI.
Fragm. cod. Cheltenhamensis 16588 p. XLVI— XLVII.
Fragni. cod. Coloniensis 118 p. XLIII.
Fragm. cod. Herbipolitani Mp. th. 49 p. XXXVIIJ.
^) Nunieros, quos in signandis codicibus Casinensibus supra ad- posui (1. 19. 17. 11. 9), supervacaneos esse sero me cognovisse doleo.
'lalinla lihronim iiiss. XCVIl
FiJig:m. io»l. Miis. Brit. Harl. 31(i7 p. XXUI lep. 57). I'ra,i:ni. cod. Parisiiii 528 j). XM. Fragiii. cod. Farisiiii 2151 p. XXX \' II. Fragui. cod. Saii-;aIIeiisis 190 p. XXXVll. l"raf;iii. cod. Veroiiensis XXXI II ,51 p. L\ il. Fra<,nii. cod. Xiiidohonciisis .'522 p. f.XVI adii. 2.
(iollviceiisis 14 (iVSi p. XL\ II. FI. LXXX\I1 adn. X(,'I. (iratianopolitanos l.")2 p. LX\li.
Herhipolitaiuis .Mp. tli. -19 v. l"ia^iii..ilcrbip()litani Mp. tli. -19. Herhipolitanus Mp. tli. 56 p. XXXIX. XLl -XLII.
Lauduiiensis 129 p. XXXIX. LXXXil.
Laudunensis 130 p. LX\'11I.
Laudunensis 131 p. XU adn. X.MIl. X.\l\. XX.\lil -XXXIV. LXXXl.
Lauduiieiisis 200 p. LX\'.
Lauduiiensis 328'^'= p. LXX\'.
Laureniianus Aed. Flor. eccl. 82 p. LXIII.
Laurentianus St. (/rucis plut. Xll (i i». L.Wll.
Laurentianus St. Crucis plut. X\il ,de.\tr. 2 p. XX\1. XXX\'. XXXVIII. XLIII— XLIV. XCll.
Laurentiaiius St. Crucis plut. X\11I dcxtr. 4 p. LX\'1I.
Leidensis (Vossianus) Q 98 p. LXX.
Lugdunensis (iOS (.524) p. LXX. LXXil -LXXllI..
Marcianus 6(;4 p. LXXIl.
Marcianus 630 p. LXVIIl.
Marciauus 632 p. LXVIII.
Marcianus (i37 p. XXX VII. XLVIII.
Marcianus m9 p. XXXIX.
Marcianus 651 p. LX.XIl.
Monacensis 496 p. L.
Monacensis 6266 p. V. XI. XII Xlll. Xl\ . XV. XVI. XXII. XXlll. XXIV- XXV. XXVI. XXX. XXXIV. XL. XLF-XLIl. XLIIU-XLV. XLV— XLVIIL LL LIV. LVII. LVIIL LIX. LXI. LXIX. LXXVl. LXXXI. LXXXVI. LXXXIX.
Monacensis 8107 i,Mag. 7j p. XCII sq.
Monacensis 14491 p. LXVIII— LXIX.
Monacensis 28118 p. LXXV.
Montipessulanus 233 p. XXXIII. LXXXVII.
Mus. Brit. Add. 24902 p. LV. LVll.
Mus. Brit. Harl. 31(j7 p. IX. XXIII— XXI\ . XXV. L. LIX. LXXV. LXXXIII adn.
Mus. Brit. Hejr. 5 D VI p. XI. XIV. XXXIV. LI. LVIII.
Palatinus 202 p. LXVIII.
Palatinus 209 p. XVI— XVII. XVIII. XXIII. XXXV. LXXV.
Palatinns 210 p. XXXI-XXXIL XXXVII. XXXVIII. XLII.
XCVIII Tal»iil;i librortitii niss.
Palatiims 211 p. XXXIII adn. 1. XXXVIII— XXXIX. XL. XLI— XLII. LIX. LXIX.
Parisinus 528 v. Frapn. i-od. Parisini 528.
Parisinns 989 p. LIX.
Parisinus 1452 p. LXV.
Parisinus 1453 p. XLIII. LXV.
Parisinus 1454 p. LXI. LXII.
Parisinus 1455 p. LXI. LXIT.
Parisinus 1546 p. LXVI.
Parisinus 1686 p. XXXII— XXXIII.
Parisinus 1790 p. LVII.
Parisinus 1798 p. XLIX.
Parisinus 1862 p. VI. IX. LVI.
Parisinus 1868 p. LT. LV aUn.
Parisinus 1905 p. LXXII. LXXV.
Parisinus 1928 p. XII. XV. XXXlV.
Parisinus 1929 p. VI. XXTII. XXTV. XXVTI. XXXIV. XXXVT.
Parisinus 1958 p. XVI— XVIT. XVTIT— XTX. XXXV. LXXV.
Parisinus 2035 p. XXXVI. LXXXII.
Parisinus 2092 p. XXXVI. XLIX.
Parisinus 2095 p. LXX. LXXTI. LXXIII.
Parisinus 2101 p. LXIX.
Parisinus 2102 p. LXIX.
Parisinus 2103 p. XXXVI. LXX. LXXIT.
Parisinus 2151 v. Fragm. ood. Parisini 2151.
Parisinus 2185 p. LXVTI.
Parisinus 2316 p. LXV.
Parisinus 2341 p. LXXII.
Parisinus 2394 A p. LIX.
Parisinus 2715 p. XLVIII.
Parisinus 2730 p. XXXVIII.
Parisinus 2807 p. XXVI. LXX— LXXI.
Parisinus 2983 p. XXXIV. XXXV.
Parisinus 3837 p. LXV.
Parisinus 3838 p. LXV.
Parisinus 3839 p. LXV.
Parisinus3840 p. LXV.
I'arisinus 3841 p. LXV.
Parisinus 3842 A p. LXl. LXIT.
Parisinus 3848 A p. LXI.
Parisinus 3852 p. LXTI.
Parisinus 4278 p. LXV.
Parisinus 4883 A p. LVIT.
Parisinus 9544 p. LXXTI— LXXITI.
Parisinus 11641 p. XXVT. XXVITI— XXX. LVTII. LXXXVTT.
Parisinus 12163 p. VT. LT— LIT. LIV. LXXXII.
Parisinus 12193 p. XV T. XVTT. XVTTT— XTX. XXII. XXIII. XXXV. XLT. XLTV. XLVI— XLVIL LVTI. LXVI adn. 2. LXXV. LXXVIT. I.XXXT. LXXXTV.
Tabnln lilin)niiii uiss. XCIX
Paiisinus 12207 XXXVII.
Parisinus 12210 p. XXXIII— XXXIV. LXX. LXXII— LXXIIl.
Parisinus 12212 p. LXIX.
Parisinus 12220 p. XXXVU. XLIl— XLIII. XLVIIL LXI. LXIV. LXXVI adn. LXXXVI.
Parisinus 12226 p. XVI— XVII. XVIll. XXXV. XLI. LXXV.
Parisinus 12634 p. LXXV.
Parisinus 13047 p. LII.
Parisinus 13390 p. LXVII.
Parisinus 14480 p. V. XII. XV. XVIll. XX\'.
Parisinus 16860 p. LXVIII— LXIX.
Parisinus nov. acq. 1443 p. XV— X\ L XVI. XXII adii. XXXIl. XLIX. LIX. LXI. LXXVIl adn. 2.
Parisinus nov. acq. 1444 p. V. XI. XI!. XIV. XXII. XXXVll. XXXVIII. XL. XLIV. XLYI. Xi>VllI. Ll. LIV. LVIII. LXIX. LXXV. LXXVI. LXXXII.
Parisinus iiov. acq. 1448 p. XXXI XXXI l. XXXVII— XXXVIII.
Parisinus nov. acq. 1449 p. XLIII. XLVIII. LXXII— LXXIII.
Parisinus nov. acq. 1672 p. V. X\T. XI. X- XXII. XXVI— XXVII. XXXIV— XXXV. XXXVII. XLIII— XLIV. LI. LV. LVIII. LXXVII. XC. XCII. XCIII adn.
Kcgiiiensis 140 p. XLI. Kejrinensis 286 p. LVII. Heg-inensis 318 p. LXVIII— LXIX. Kejiinensis 331 p. XXX. XXXI X. XLII. XLIX. Kegineiisis 1382 p. LIX. Kotoniagensis 115 p. LXIX.
.<alisbui-ensis X 29 p. XL XII. XI 11. XI\'. XL. XLIV. Ll. LVIIl.
Sangallensis 29 p. LXVI.
Saiigallensis 139 p. XVII adn. 4. XLIX.
San-allensis 140 p. XXVI. LXX— LXXI.
Sangallensis 148 p. XXXIX. XLIV— XLV. XLIX. LIX.
Sangallensis 159 p. LIII.
Sanjrallensis 174 p. XVI— XNTII. XXXV. LXXV. LXXXIX.
Sangallensis 190 v. Fragm. cod. Sangallensis 190.
Sessorianus 97 (1542; p. LXX.
Taurinas (} V 26 p. XXX. Trecensis 5 p. LXXII— LXXIII.
Trecensis 40 p. V— VI. IX. XXIII— XXV. XXXIV. XXXVI. LXXXII. LXXXIII.
Trecensis 69 p. LXVIII. LXXIl— LXXIII.
Trecensis 196 p. XII. XV.
Trecensis 201 p. XXXIX. XLIX. LXIX.
Trecensis 414 p. XXXVII.
Trecensis 804 p. XXXIX— XL.
Trecensis 813 p. XXXIX— XL.
Trecensis 2405 p. XXXII— XXXIII.
C Taliiila libroruin ms9.
Urbinas 84 (118) p. LXVII.
Vallicellianus A 5 p. LXIII.
Vallicellianus Toni. XVIII p. XLV— XLVI. XCI.
Vaticanus 202 p. XLIII.
Vaticanus 341 p. LII.
Vaticanus 355 p. LII.
Vaticanus 445 p. LXVI.
Vaticanus 494 p. XXV.
Vaticanus 495 p. VI et a<ln. XXII. XXV— XXVH. XXXIV. XLIV. XLIX. LVIII. LXI. LXXI et adn. LXXXIII— LXXXIV. LXXXV et adn. XC.
Vaticanus 496 p. XXV. XXVI.
Vaticanus 499 p. V. VI et adn. XXII. XXV— XX VII. XXXIV. XLIV. XLIX. LVIII. LXI. LXXI et adn. LXXXIII— LXXXIV. LXXXV et adn. XC.
Vaticanus 503 p. LXIX.
Vaticanus 512 p. LXVIII— LXIX.
Vaticanus 1342 p. LXIII.
Vaticanus 3787 p. LXIII— LXIV.
Vaticanus 3834 p. XVI— XVII. XVIII. LXXV.
Vaticanus 4961 p. LXIIL
Vaticanus 5755 p. LXVIII.
Vaticanus 5762 p. LII.
Vercellensis 76. 46 p. LXIII.
Vercellensis 10.4, 47 p. LXVIII.
VerceUensis 165, 6 p. XXXIII.
Veronensis XVI 14 p. LI adn. LIII.
Veronensis XXXIII 31 v. Fragm. cod. Veroncnsis XXXIIl 31.
Veronensis LXII 60 p. XXXIIL
Vindobonensis 322 p. LXVI. LXXL
Vindobonensis 735 p. XLIX.
Vindobonensis 873 p. LIX— LX. XC.
Vindobonensis 875 p. XLV. LIX.
Vindobonensis 1021 p. XXXVIII.
Vindobonensis 2141 p. LXI— LXIL
Vindobonensis 2147 p. LXI— LXII.
INDEX I.
NOMINA EORUM, AD QUOS ET A QUIBUS SCRIPTAE SUNT EPISTULAE, PRAETER IPSUM AUGUSTINUM.
[Acta ecclesiastica 213.]
Abrahae v. Petro.
Albinae 12G; Albinae, Piniano et Melaniae 124.
Alypio 29. 83. 125. 227; Alypio Paulinus et Therasia 24; Alypio et Augustino Hieronymus 202; V. Innocentius; — Alypius et Augustinus Aurelio 41. Castorio 69, lulianae 188, Naueellioni 70, Paulino 186, Paulino et Thera- siae 45, Peregrino 171; v. Gene- roso, Innocentio, Severo.
Anapsychiae v. Marcellino.
Anastasio 145.
Antonino 20.
Apring-io 134.
Armentario et Pauiinae 127.
Asellico 196.
Audaci 261; — Audax 260.
Aurelio 22. 60. 174; Aurelio Aly- pius et Augustinus 41, Honorius et Theodosius 201; v. Innocen- tius. — Aurelius v. Innocentio, Marcellino, Proculo.
Auxilio 250.
Benenato 2.53. 254.
I^onifatio comiti 185. 185 A. 189.
220. Bonifatio episcopo 98.
Caeciliano 86. 151.
('aelestino 18.
Caelestino 192 (diacono). 209 (pon-
tifici Romano). Cartha^inense conciliiim v. con-
cilium.
Castorio Alypius et Augustinus 69.
Casulano 36.
Celeri 56. 57.
Ceretio 237.
Christino '256.
Cillenio v. Proculo.
Cirtensibus 144.
Classiciano 250 A.
Claudio 207.
Clero, senioribus et universae plebi ecclesiae Hipponiensis 78; con- clericis et universae plebi 122.
Coloniae Sufetanae v. ductoribus.
Coniiti V. Deogratias.
Concilium Carthaginense Innocen- tio 175, Milevitanum Innocentio 176, Zertense ad Donatistas 141; — concilio Carthaginensi Inno- centius 181, Milevitano Innocen- tius 182.
Conclericis et universae plebi 122.
Consentio 120. 205; — Consentius 119.
Cornelio 259.
('resconio 113.
Crisimo 244.
Crispino 51. 66.
Cj priano 92 A.
Dardano 187.
Dario 229. 231; — Darius 230.
Deogratias 102; Deogratias et
Tlieodoro et Titiano et Comiti
173 A. Deuterio 236. Dioscoro 118; — Dioscorus 117.
Index I.
Donatistis 76. 105; ad Donatistas concilium Zertense 141.
Donato presbytero partis Donati 173.
Donato 100 (proconsuli). 112.
Ductoribus ac principibus vel se- nioribus coloniae Sufetanae 50.
Dulcitio 204.
Ecdiciae 262.
Eleusio V. Glorio,
Elpidio 242.
Emerito 87.
[Eraclium quando sibi successo-
rera elegit, gesta ab Augustino
confecta 213.] Eudoxio 48. Eufratae v. Saturnino. Evodio 159. 162. 164. 169. v. Inno-
centius; — Evodius 158. 160.
161. 163; V. Innocentio. Eusebio